بررسی مختصر جراحی‌های زیبایی از منظر فقه

شفا آنلاین:عمل جراحی زیبایی و ترمیمی، از نوآوری‌های علم پزشکی<Innovations in Medicine> است و پیشینه‌ای در فقه اسلامی ندارد. برخی از صاحب‌نظران معاصر، پیرامون مشروعیت آن در موارد غیرضروری، تردید کرده‌اند. علاوه بر این، به نظر می‌رسد که مسوولیت مدنی پزشک در این‌گونه موارد، تعهد به نتیجه باشد مگر اینکه خلاف آن اثبات شود.

به گزارش شفا آنلاین:انسان‌ها تنها به دنبال حفظ زیبایی خود نیستند بلکه در پاره‌ای موارد (به اجبار یا اختیار) به دنبال کسب زیبایی یا بازگرداندن زیبایی از دست رفته هستند. یکی از روش‌های تحقق آرمان مزبور، انجام عمل جراحی زیبایی و ترمیمی است. در فقه در خصوص امکان انجام عمل جراحی زیبایی سخنی به میان نیامده است. البته چنین امری بدیهی است چرا که عمل جراحی زیبایی از پدیده‌های نوین دنیای معاصر است. دیدگاه‌های سنتی حقوق پزشکی قابلیت پاسخگویی به مسائل مطرح شده در مورد این نوع عمل جراحی را ندارند و باید قواعدی متمایز از قواعد سنتی در این مورد وضع نمود.

البته باید توجه داشت که لزوم حمایت از بیمار همواره به عنوان یک مصلحت برتر مورد توجه قرار گیرد. از آنجا که عمل جراحی زیبایی در کشور ما ترویج یافته است، بررسی آن با رویکردی فقهی و شرعی امری ضروری است. از طرفی انجام عمل جراحی مزبور ممکن است در پاره‌ای از موارد موفقیت‌آمیز نباشد و منجر به ضرر مادی یا معنوی بیمار شود. از این رو تحلیل مسوولیت مدنی پزشک در این خصوص از اهمیت زیادی برخوردار است. بررسی تعهد و مسوولیت پزشک در جراحی زیبایی پرسش‌هایی را مطرح می‌سازد از جمله: بیمار در چه مواردی می‌تواند اقدام به انجام عمل جراحی زیبایی نماید؟ آیا تعهد پزشک در عمل جراحی زیبایی تعهد به وسیله است یا تعهد به نتیجه؟ آیا عمل جراحی زیبایی تحسینی (غیراجباری) عمل جراحی مشروعی است؟ به عبارت دیگر، آیا عمل جراحی زیبایی مطلقا مشروع است یا تنها در موارد اضطراری امکان‌پذیر است؟ چالشی که اکثر دعاوی پزشکی در مورد عمل جراحی زیبایی و ترمیمی با آن مواجه است اعمال معیار نوعی یا معیار شخصی در خصوص خسارات وارده شده است. ممکن است میان بیمار و پزشک اختلافی حادث شود. بیمار مدعی شود که عمل جراحی بر طبق میل و خواسته وی انجام نشده است و وی زیبایی مورد انتظارش را به دست نیاورده است و در مقابل پزشک مدعی شود عمل جراحی بر طبق اصول پزشکی انجام شده است. تبیین جایگاه عملیات جراحی زیبایی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. درواقع؛ بررسی و تحلیل فقهی و حقوقی آن هنگامی امکان‌پذیر است که ارکان، عناصر و پیشینه آن به نحو شایسته و بایسته تبیین شود.
1-1- مفهوم عملیات جراحی زیبایی
از منظر انجمن پزشکی ایالات متحده آمریکا جراحی پلاستیک دو نوع است: یکی جراحی که با هدف بازسازی ساختار عادی بدن برای ارتقای شکل ظاهری بیمار انجام می‌شود (جراحی زیبایی) و دیگری جراحی که برای برطرف کردن هیات و شکل غیرعادی بدن (عوارض ایجاد شده توسط تومورها، بیماری‌ها، عفونت‌ها و..) صورت می‌گیرد (جراحی ترمیمی). بخش دیگری از نوع دوم جراحی است که با هدف ارتقای شکل ظاهری عضو انجام می‌شود. بنابراین؛ جراحی زیبایی باعث ارتقای ظاهر می‌شود. در حالی که جراحی ترمیمی موجب ارتقای.) عملکرد می‌شود (اولسن، 5002 م، ص5) مجمع فقه اسلامی وابسته به سازمان کنفرانس اسلامی در هجدهمین نشست خود در کشور مالزی عمل جراحی زیبایی 5 را این‌گونه تعریف کرده است:
«عملی جراحی است که به منظور زیباسازی (یا بازسازی) (ظاهری) جزء یا اجزاء جسم ظاهری انسان یا بازگرداندن عملکرد آن است هنگامی که خلل موثری در آن حادث شود.» مجمع فقه اسلامی قائل به تفکیک شده است: جراحی‌های تحسینی (همانند جراحی زیبایی بینی) را نامشروع و جراحی‌های ضروری را تحت شرایطی مشروع می‌داند: الف- بازگرداندن جسم به شیوه‌ای که انسان بر آن خلق شده است. ب- بازگرداندن عملکرد مورد نظر به عضو. ج- اصلاح کردن عیوب مادرزادی همانندی کج بودن بینی. د- اصلاح کردن عیوب ایجاد شده در نتیجه آتش‌سوزی، حوادث، بیماری‌ها و از بین بردن عضوی اضافه که منجر به آزار روانی و جسمانی انسان است. درباره مشروعیت عمل جراحی زیبایی ضروری، اختلاف‌نظر وجود ندارد. برخی معتقدند بیمار و با معیارهای ذهنی بیمار انجام شود، هیچگونه دلیل و استناد پزشکی ندارد. پزشکی تکلیف ایجاد شادی و لذت ندارد بلکه در درجه اول درمان و معالجه بیماری و برطرف نمودن آسیب وارده و یا التیام آن است و در اکثر مراجع مختلف و منابع علمی، اعمال جراحی زیبایی را در حوزه پزشکی نمی‌دانند و از نظر حقوق ایران در صورت عدم شناسایی اعمال جراحی زیبایی به عنوان یک اقدام پزشکی، می‌تواند آثار و تبعات منفی زیادی برای پزشک جراح داشته باشد و بسیاری از امتیازهایی که قانون برای اعمال پزشکی قائل شده از جمله امکان اخذ برائت از عوارض درمانی را بی‌اثر می‌کند. در مقابل برخی معتقدند عمل جراحی زیبایی با اهداف خاص تحقق می‌یابد و اهداف مزبور موجب جواز این عمل می‌شود چرا که وجود عیب جسمانی در پاره‌ای از موارد ممکن است موجب تمسخر دیگران یا مانعی برای به دست آوردن برخی فرصت‌هایی شغلی یا حتی منجر به بیماری‌های روانی و نهایتا انزوا و خودکشی شود. این در حالی است که عمل جراحی زیبایی منجر به رفع ضرر مادی و معنوی می‌شود. لذا نظر به نیاز مردم و با توجه به ضرورت رفع ضرر مادی و معنوی و قیاس به عمل جراحی ضروری باید قائل به مشروعیت و صحت این عمل جراحی گردید.
الف- بر اساس اصل اباحه انجام هر امری معقول و متعارف، مباح است مگر اینکه در شرع مقدس دلیلی بر منع آن ارائه گردد. ب- در حقوق ایران نصی دال بر نامشروع بودن این عمل نیامده است و بر طبق بند ج ماده 126 قانون مجازات اسلامی انجام هر نوع عمل جراحی یا طبی مشروع که با رضایت بیمار و طبق موازین فنی و علمی انجام گردد امری مشروع است. د- بی‌گمان دامنه امکانات علم پزشکی محدودتر از آمال انسان است هدف اساسی علم پزشکی فراهم آوردن نیازهای اساسی اشخاص است و مشروعیت بخشیدن به عمل جراحی زیبایی گامی برای تحقق این هدف است. پزشکان نیز به عمل جراحی زیبایی از منظر تجاری نگاه نمی‌کنند آنها مسوولیت خویش را بیمه کرده و به اصول درمانی پایبند هستند. ه- عمل جراحی زیبایی (صرف‌نظر از بهینه‌سازی جسمی) از نظر روانی و روحی تاثیر مثبت دارد: نگرش بیمار به هستی پس از عمل جراحی تغییر می‌یابد و حس زیبا بودن در روحیه و منش وی تغییراتی را ایجاد می‌کند که در مجموع امری مثبت است. و- هر شخصی حق دارد که از دستاوردهای پیشرفت پزشکی بهره‌مند گردد. مشروط بر اینکه، چنین امری منافاتی با موازین شرعی نداشته باشد. ز- پزشک باید به منظور پیشگیری از بیماری خاصی در جسم انسان، امروزه باید پذیرفت که پیشگیری تنها محدود به عوامل جسمی و فیزیکی نیست و ممکن است شخصی علی‌رغم عدم نیاز جسمی از حیث روانی و معنوی نیازمند عمل جراحی زیبایی باشد. حقوق باید به این نیاز وی به دیده احترام بنگرد. مخصوصا که عدم انجام عمل جراحی منجر به پریشانی و افسردگی انسان گردد. ح- دنیای کنونی تحولات فراوانی را پشت سر گذاشته است. انسان موجودی اجتماعی است و ناگزیر از تطبیق خود با تحولات مزبور است. روابط انسانی گسترش یافته و انسان در دنیای معاصر برای برطرف نمودن نیازها ناگزیر از ارتباط با دیگران است. در این راستا باید هر‌گونه موانع تعامل (از جمله شکل ظاهری) در برقراری ارتباط با دیگران از میان برداشته شود. ط- انسان به عنوان یکی از مخلوقات خداوند، دارای ابعاد و جلوه‌های مادی و معنوی مختلفی است و هر یک از ابعاد آن بر دیگری تاثیر می‌گذارد. بیماری جسمی ممکن است منجر به ناراحتی‌های روانی گردد. پریشانی روحی نیز می‌تواند سبب انزوا و بروز عوارض جسمی در کالبد انسان گردد. دین مبین اسلام نیز به ضرورت حفظ سلامت جسمی انسان تاکید کرده است.
مسوولیت مدنی ناشی از عملیات جراحی زیبایی
طبیعت تعهدات پزشک در عملیات جراحی زیبایی
در خصوص طبیعت تعهدات پزشک در عمل جراحی زیبایی سه نظریه ارائه گردیده است.
تعهد به وسیله
برخی میان اعمال جراحی ضروری و غیرضروری قائل به تفکیک شده و معتقدند جراحی ترمیمی ضروری تابع قواعد عام مسوولیت مدنی است و تعهد پزشک در این موارد تعهد به وسیله است اما در اعمال جراحی غیرضروری به منظور حمایت از بیمار، تعهد پزشک را تعهد به نتیجه می‌دانیم با وجود این، به نظر می‌رسد تحلیل مزبور خالی از اشکال نیست و تفکیک میان جراحی زیبایی ضروری و جراحی زیبایی غیرضروری ناروا است. چرا که ممکن است طبق عرف پزشکی در جراحی زیبایی ضروری اجرای تعهد به طور قطع امکان‌پذیر باشد و در جراحی زیبایی غیرضروری بر طبق اصول متعارف پزشکی ایفاء تعهد جنبه احتمالی به خود بگیرد و برعکس. بنابراین، تعیین ضابطه کلی در این خصوص دشوار است و در هر موردی (جراحی ضروری و غیرضروری) باید به داوری عرف مراجعه نمود.
3-1- تعهد به نتیجه
گفته شده تعهد پزشک در عمل جراحی زیبایی تعهد به نتیجه است. برخی معتقدند: «عرف کنونی این‌گونه جراحی را نامشروع نمی‌بیند ولی مسوولیت پزشک در چنین حالتی سنگین‌تر از جراحی عادی است. زیرا، عامل «ضرورت» استقبال بسیاری از خطرها را مباح می‌کند و عقل سلیم از دیر باز چنین اعمالی را که لازمه پیشرفت و سلامت است تجویز می‌کند. برخی نیز معتقدند که تعهدات پزشک در جراحی‌های زیبایی تعهدات شبه عینی است و فرض بر این است که انجام عمل جراحی منوط به تحقق نتایج خاص و مورد نظر است(ون بار، 5004 م.، ص 42). با وجود این به نظر می‌رسد اندیشه مزبور خالی از اشکال نباشد. در سال‌های اخیر در زمینه علم پزشکی پیشرفت‌های قابل ملاحظه‌ای صورت گرفته است. شیوه‌های نخستین انجام عمل جراحی با شیوه‌های متداول تغییر فراوانی کرده است. با وجود این، انجام عمل جراحی برحسب طبیعت خود ممکن است منجر به موفقیت نگردد و پزشک هم -هر چند حاذق باشد- نمی‌تواند پیش از انجام عمل جراحی موفقیت آن را تضمین کند. عرف نیز از وی چنین انتظاری ندارد. پس چرا تعهد پزشک را در تمامی موارد تعهد به نتیجه بدانیم؟
4-1- تعهد به وسیله تشدید یافته
برخی تعهد پزشک در این زمینه را «تعهد به وسیله تشدید یافته» می‌دانند و معتقدند جراح مکلف است نتیجه مورد نظر را در درمان بیمار فراهم آورد و در عین حال اثبات بی‌تقصیری، وی را از مسوولیت می‌رهاند.
5-1- برآیند
به نظر می‌رسد در تمییز میان تعهد به وسیله و تعهد به نتیجه یک معیار کلی مورد پذیرش قرار گرفته است: هر گاه بر طبق عرف و عادت مسلم انجام تعهد جنبه احتمالی داشته باشد به‌گونه‌ای که نمی‌توان مطمئن گردید که متعهد به طور قطع اقدام به ایفاء تعهد می‌نماید باید تعهد را تعهد به وسیله دانست اما چنانچه در غالب موارد تلاش متعهد برای اجرای تعهد به نتیجه می‌رسد و چگونگی رسیدن به نتیجه داعی طرفین نیست تعهد متعهد تعهد به نتیجه است. طبق اصول حرفه‌ای پزشکی در غالب موارد عملیات جراحی زیبایی، پزشک متعهد به حصول نتیجه مورد نظر است و تلاش برای رسیدن به هدف مقصود طرفین نیست. به عبارت دیگر، در اکثر موارد پزشک به طور قطع مکلف به بازسازی و ترمیم فیزیکی بیمار در جراحی پلاستیک است و طبیعت تعهد به‌گونه‌ای است که تعهد در صورت عدم حدوث واقعه غیرقابل پیش‌بینی به وقوع می‌پیوندد.
بنابراین به عنوان یک قاعده باید پذیرفت که اصل بر این است که تعهد پزشک در جراحی پلاستیک تعهد به نتیجه است مگر در پاره‌ای موارد که بر طبق طبیعت تعهد و عرف پزشکی تعهد به وسیله می‌باشد.سپید
فصلنامه فقه پزشکی شماره 17 سید محمد صادق طباطبایی، قادر شنیور