نقش روزه‌داری و سلامت روان

با توجه به کارکردهای مختلف روزه‌داری در ارتقای سطح سلامت روان، نقش آن قابل ملاحظه و درخور مطالعه توسط کارشناسان علوم رفتاری است، ولی نگارنده در این نوشتار سعی کرده که فقط به چند موضوع مهم تأثیرگذار در حوزه سلامت روانی اشاره‌ای داشته باشد و این به معنای تمام کارکردهای روانشناختی روزه‌داری نیست.

ë تقویت اراده و افزایش آستانه تحمل
با این‌که گفته می‌شود بسیاری از الگوهای رفتاری در انسان ناشی از عادت است و عادت‌ها بسختی قابل تغییرند، ولی ترک عادت در علم روانشناسی، یکی از مؤلفه‌های رشدی، درمانی، تغییر و تعالی شخصیت محسوب می‌شود. با توجه به این‌که عادت‌های بد و ناپسند ممکن است در شخصیت هر فردی وجود داشته باشد، ولی شخص روزه‌دار سعی می‌کند حتی‌الامکان با خودداری از عادت‌های بد و ناپسند (غیبت کردن، بدگویی کردن، دروغ گفتن و...) عادت‌های خوب و پسندیده را جایگزین آنها نماید، لذا در ماه مبارک رمضان، تقویت اراده بوفور دیده می‌شود و انسان با چشم‌پوشی از نیازهای زیستی و خواهش‌های نفسانی نشان می‌دهد که می‌تواند اراده‌اش را تقویت کند و از آن در ادامه مسیر رشد و تعالی استفاده نماید. همچنین با ادامه این فرایند و با خودداری از انجام برخی تکانه‌ها و رفتارهای کلامی و غیر‌کلامی، خودکنترلی فرد در یک ماه تقویت می‌گردد که در نهایت این فرایند می‌تواند منجر به احساس خودارزشمندی و خودکفایتی شده و تسلط فرد بر خود و امور زندگی را تقویت نماید.
ë ارتقای آگاهی ذهن
امروزه روانشناسان یکی دیگر از ملاک‌های سلامت روان را خودآگاهی و خودشناسی فرد برشمرده‌اند، زیرا بخشی از رفتارهای کلامی و غیر‌کلامی ما از ناخودآگاه ما نشأت می‌گیرند. به عبارت دیگر، می‌توان گفت انسانی از سلامت روانی بیشتری برخوردار است که هوشیارتر و میزان خودآگاهی او بیشتر باشد. همچنین طبیعت ذهن انسان فرار است و میل به عدم کنترل دارد، اما روزه‌داری، نوعی مراقبه است که فرد به واسطه آن می‌تواند بر رفتار، احساسات و افکار خود نظارت داشته باشد. در روزه فرد تلاش خود را از امور محسوس آغاز می‌کند که در نهایت بتواند این آگاهی به ارتباط محکم‌تر فرد با خدا منجر شود. در چنین شرایطی احتمال بیشتری وجود دارد که فرد را متوجه حقایقی کند که شاید تاکنون از آنها غافل بوده است. به عبارت دیگر، در ماه رمضان فضای روانشناختی ایجاد می‌گردد که جنبه‌های غیر‌مادی وجود انسان بیش از پیش برایش آشکار می‌شود و به نیازهای دیگری به جز نیازهای جسمانی متوجه می‌گردد. بدین وسیله، فرد راحت‌تر می‌تواند از نیازهای مادی‌اش چشمپوشی کند. به هر حال می‌توان گفت انسانی که نیازهای مادی و جسمانی برایش در اولویت نباشد، سخاوتمند، باگذشت و قابل اطمینان‌تر خواهد بود.
بعد از این‌که ذهن ما آگاه‌تر شد، فرد روزه‌دار سعی می‌کند در این موقعیت تمام ذهن خود را متمرکز کند، مثلاً موقع نماز خواندن باید ذهن متمرکز بر این امر مهم باشد که فرد در محضر خداوند است و باید کلماتی را که با خدا مطرح می‌کند، همراه با توجه و تمرکز باشد. از طرفی تمرکز ذهن با تمرین به دست می‌آید. این ماه بسیار مفید است، زیرا حضور ذهن از عبادت شروع می‌شود و امکان دارد به سایر رفتارهای دیگر نیز ادامه پیدا کند. در ماه مبارک رمضان فرد سعی می‌کند بر رفتارهای خود نظارت داشته باشد که در این حالت می‌توان گفت فرد به شکلی، نوعی راستگویی را تمرین می‌کند. تکرار این شیوه از نظر روانشناختی، به دلیل لذاتیت است که فرد تجربه می‌کند و به مثابه نوعی پاداش و تقویت است که رفتار فرد را استمرار می‌دهد. برای همین است که در این ماه توصیه مؤکد است که افراد از رفتارهای زشتی مانند دروغگویی پرهیز کنند. بنابراین در صورت افزایش مراقبت از خود در ایام ماه مبارک امکان بیشتری وجود دارد تا این نوع رفتارهای مثبت نهادینه و به منش و شخصیت فرد تغییر یابند.

ë داشتن تفکر مثبت به دیگران
یکی دیگر از ملاک‌های سلامت روان، داشتن تفکر مثبت نسبت به دیگران است، زیرا در این صورت فرد در حوزه ارتباطی با دیگران خوش‌بین بوده و می‌تواند راحت‌تر به اطرافیان اعتماد کند و با آنان ارتباط بهتری داشته باشد. همچنین هر یک از ما، بخشی از تربیت خود را از خانواده و بخشی دیگر را از مدرسه و اجتماع کسب می‌کنیم و در طول زندگی آگاهی‌ها و مهارت‌های گوناگونی به دست می‌آوریم. نکته قابل تأمل این است که بخش مهمی از تربیت هر کس نیز مرهون خودآموزی او است، یعنی هر کس به میزان خاصی می‌تواند بسیاری از مهارت‌های اجتماعی و فضیلت‌های اخلاقی و انسانی (اراده، پشتکار، خودباوری، مردم‌داری و...) را کسب و در وجود خویش پرورش دهد، از طرفی تحقیقات روانشناسان نشان می‌دهد یکی از بزرگ‌ترین موانع ایجاد این فرایند، افکار منفی است. به عبارت دیگر، افکار منفی یکی از بزرگ‌ترین موانع ذهنی برای تفکر سازنده است.
 این نوع افکار بسیار غلیظ هستند و مقدار بسیار کمی از آن برای آلوده کردن زندگی کافی است.
همچنان که چند قطره سم، برای مرگ و نیستی کفایت می‌کند. بنابراین، ماه رمضان بهترین فرصت برای دور کردن افکار منفی از خود است، چون فرد روزه‌دار دارای حسن‌نیت و همواره خیرخواه دیگران است و در حق دیگران دعا می‌کند، پس می‌توان گفت روزه‌داری یکی از مکانیسم‌هایی است که می‌تواند به ما کمک کند تا بتوانیم در خودمان خیرخواهی و خوش‌بینی را تقویت کنیم تا بهتر بتوانیم سطح سلامت روان خود را افزایش دهیم.

رشید رشیدی
روانشناس و کارشناس معاونت اجتماعی ناجا