گردشگری نجومی در کویر یزد

«شب کویر این موجود زیبا و آسمانی که مردم شهر نمی‌شناسند. آنچه می‌شناسند شب دیگری است، شبی است که از بامداد آغاز می‌شود. شب کویر به وصف نمی‌آید. آرامش شب که بی‌درنگ با غروب فرا می‌رسد آرامشی که در شهر از نیمه شب، در هم ریخته و شکسته می‌آید و پریشان و ناپایدار روز زشت و بی‌رحم و گدازان و خفه کویر می‌میرد و نسیم سرد و دل‌انگیز غروب، آغاز شب را خبر می‌دهد... آسمان کویر این نخلستان خاموش و پر‌مهتابی که هرگاه مشت خونین و بی‌تاب قلبم را در زیر باران‌های غیبی سکوتش می‌گیرم و نگاه‌های اسیرم را همچون پروانه‌های شوق در این مزرع سبز آن دوست شاعرم رها می‌کنم، ناله‌های گریه‌‌آلود آن امام راستین و بزرگم را که همچون این شیعه گمنام و غریبش، در کنار آن مدینه پلید و در قلب آن کویر بی‌فریاد، سر در حلقوم چاه می‌برد و می‌گریست. چه فاجعه‌ای است در آن لحظه که یک مرد می‌گرید... چه فاجعه‌ای... شب آغاز شده است. در ده چراغ نیست. شب‌ها به مهتاب روشن است و با قطره‌های درشت و تابناک باران ستاره، مصابیح آسمان.»

به‌رغم این تصویرهای زیبا، ما از فرصت غوطه‌وری در آسمان کویر محرومیم. چرا که آلودگی‌های نوری شهرها مانع از چشیدن این تجربه است. محققان می‌گویند آلودگی نوری زمانی رخ می‌دهد که به‌طور ناخواسته مناطقی که مورد نظر ما نیست از سوی انرژی نورانی روشن شود. اغلب به نادرستی تصور می‌شود که دیوار چین تنها ساخته بشر است که می‌تواند از فضاهای دور‌دست دیده شود. حال آنکه آنچه در فضاهای دوردست از چهره زمین دیده می‌شود نوری است که از سیاره ما به آسمان فرستاده می‌شود. به واسطه اتلاف روزافزون انرژی روشنایی و نورپردازی نامناسب شهرها نورهای مصنوعی که بشر تولید کرده است آسمان را نشانه رفته است. هرگونه منبع نوری که باعث شود تا نور به سمت بالا (آسمان) جایی که واقعاً مورد نیاز نیست، هدایت شود موجب آلودگی نوری می‌شود. این اتفاق به دلایل زیر رخ می‌دهد:

 ♦ منابع نوری غیرضروری؛ منابع نوری که به منظور مفیدی ایجاد نشده‌اند‌ یا در زمان‌هایی مورد استفاده قرار می‌گیرند که نیازی به روشنایی آنها نیست.

 ♦ منابع نوری با درخشندگی بیش از حد؛ منابع نوری که درخشندگی بیش از میزان مورد نیاز دارند.

 ♦ طراحی نامناسب لامپ‌های شهری؛ اغلب دیده می‌شود لامپ‌های شهری بدون سرپوش‌ یا با سرپوش‌های نامناسب طراحی شده‌اند.


گردشگری نجومی (Astronomical Tourism) پدیده نوینی است. گرچه نجوم قدمتی به درازنای تمدن دارد اما گردشگری نجومی پدیده‌ای نوظهور است و در ادبیات جهانی گردشگری بر مدار «پارک‌های آسمان تاریک» معرفی می‌شود. جست‌و‌جوها نشان می‌دهد گردشگری نجومی در میان گردشگران جهان هواداران بسیار دارد و از سوی کشورهایی که از این امکان برخوردارند، به‌طور جدی مورد توجه قرار گرفته است. در گردشگری نجومی رخدادهایی همانند رصد ستاره‌ها و سیارات با چشم مسلح یا غیرمسلح در قالب تورها مدیریت می‌شود. اجرای برنامه‌هایی همانند رصدهای گروهی، رصدهای فصلی، رقابت‌های فرهنگی مرتبط با نجوم و... برای تمامی گروه‌های سنی جذابیت دارد و به تعداد طرفداران آن افزوده می‌شود.

«استرونومیک توریسم» یا گردشگری نجومی شاخه‌ای تخصصی از گردشگری است و متاثر از مفاهیم مطرح در علوم فضا، اخترشناسی و کیهان‌شناسی است. می‌توان این نوع از گردشگری را این‌گونه نیز تعریف کرد: شناخت و مطالعه ستارگان  حین سفر یا سفر با هدف شناخت و مشاهده ستارگان. طی سال‌های اخیر مطالعات آماتوری ستاره‌شناسی افزایش چشمگیری داشته است. در ایران، دوستداران تاریخ ایران، باستان‌شناسان  و دانشجویان دیگر رشته‌های مرتبط، به همراه کوهنوردان و بیابانگردان با اشتیاق و کنجکاوی به دوستداران ستاره‌شناسی در کویرهای ایران  می‌پیوندند و اغلب بر فراز بام آتشکده‌ها، خانه‌های روستایی و بناهای تاریخی دوردست  و در عمق تاریکی شب به رصد ستارگان مشغول می‌شوند. گاه نیز اندک گردشگران خارجی از سوی تورهای  داخلی به این مناطق می‌آیند.
گردشگری نجومی از حدود دو دهه پیش مورد توجه قرار گرفت. بررسی‌ها نشان می‌دهد نخستین توجهات به گردشگری نجومی در شیلی پدید آمد. علاوه بر شیلی، هم‌اکنون آمریکا، کانادا، نیوزیلند، آفریقای جنوبی، هند، روسیه، سوئد و نروژ از جمله کشورهای فعال در این عرصه هستند. همان‌گونه که انتظار می‌رود گردشگری نجومی به زنجیره‌ای از زیرساخت‌ها مانند رصدخانه، کمپ‌های اختصاصی مناطق تاریک و هتل‌های مختص این موضوع در مناطق جغرافیایی نزدیک به محل وقوع رخدادهای مرتبط با گردشگری نجومی نیاز دارد. بدیهی است که این امکانات گردش سرمایه و فرصت‌های شغلی متناسب با خود را پدید می‌آورند.

در ایران نیز گردشگری نجومی مورد توجه قرار گرفته و علاقه‌مندان زیادی دارد. موقعیت مناسب اقلیمی ایران و گستره وسیع بیابان‌ها و کویرهای کشور ما فرصت بی‌بدیلی در این عرصه پدید آورده است. هم‌اینک بیش از 40 رصدگاه در کشور ما فعال است و تورهای نجومی به این مقاصد برگزار می‌شود که یزد از جمله این مناطق است.

رخدادهای کنونی گردشگری نجومی در کشور ما عموماً آموزشی-ترویجی است و انجمن‌ها و سازمان‌های مردم‌نهاد نجومی محور فعالیت‌ها هستند، در حالی که دفاتر گردشگری در این عرصه باید فعال شوند تا این عرصه به کسب‌وکاری اثرگذار و اقتصادی تبدیل شود و در عمل با گردش سرمایه، امکان رشد و نمو و توسعه گردشگری نجومی پدید آید.

علاوه‌بر این باید این نکته نیز مورد توجه قرار گیرد که گردشگری نجوم نباید فقط به برگزاری تورهای رصدی یا چند مسابقه که البته در جای خود ارزشمند است، محدود شود. توسعه ابعاد فرهنگی گردشگری نجومی نیز باید مورد توجه قرار گیرد؛ چرا که دانش نجوم در ایران قدمتی دیرینه دارد. بر مبنای شواهد و نقوش سفالینه‌های به دست آمده در کاوش‌های باستان شناسانه، ایرانیان از عهد کهن به نجوم توجه داشته‌اند. سنت نوروز و سده اساساً بر مبنای محاسبات نجومی شکل گرفته است. در دوران اسلامی نیز ایرانیان سرآمد دیگر ملل مسلمان در دانش نجوم بودند. دانش نجوم ایرانیان به نام‌های بزرگی چون ابوریحان بیرونی، موسی خوارزمی، عمر خیام نیشابوری، عبدالرحمان خازنی، نصیرالدین طوسی و قطب‌الدین شیرازی، عبدالعلی بیرجندی و غیاث‌الدین جمشید‌کاشانی پیوند خورده است. رصدخانه‌های مراغه و سمرقند در حوزه ایران فرهنگی گواه روشن آشنایی عالمانه دانشمندان ما با نجوم است. بس روشن است این داشته‌های فرهنگی ظرفیت غنی در حوزه گردشگری نجوم را یادآوری می‌کند و موید این موضوع است که گردشگری نجومی از منظر فرهنگی ذخایری ارزشمند دارد. معرفی منابع تاریخی، کتاب‌ها و زیج‌های به‌جای مانده، رصدخانه‌ها، ابزار نجوم و شیوه کار آنها، احکام نجوم از منظر مردم‌شناسی و طالع‌بینی و همین‌طور منجمان و دانشمندان این حوزه نیز می‌تواند در رخدادهای مرتبط با گردشگری نجومی مورد توجه قرار گیرد.

جدای از نکات عمومی که گفته آمد، یزد امکانات فوق‌العاده‌ای دارد که با تورها و رخدادهای گردشگرانه مرتبط با برنامه‌های موسوم به «آسمان تاریک» تناسب ویژه‌ای دارد. در برنامه‌های موسوم به آسمان تاریک نقاطی انتخاب می‌شوند که کمتر اثری از امکانات نوری مدرن در آن موجود باشد. آیا یافتن اماکنی برای برگزاری تورهای «آسمان تاریک» در مناطق زیر کاری صعب است:

 ♦ کویر اردکان (سیاه کوه) که مهم‌ترین کویر استان یزد است و به شکل یک نعل اسب با جهت شمال غربی به جنوب شرقی در شمال اردکان قرار دارد.

 ♦ کویر ابرقو که یکی از معروف‌ترین مناطق کویری کشور محسوب می‌شود به شکل دایره بین دو رشته کوه قرار گرفته و به فاصله کمی از آن کویر تاغستان واقع شده است.

♦ کویر در انجیر که سومین منطقه مهم کویری یزد به شمار می‌رود با مساحت تقریبی ۱۵۰۰ کیلومتر مربع در شرق استان قرار گرفته است.

دیگر کویرهای استان یزد عبارتند از:

♦ کویر هرات و مروست با مساحت تقریبی ۵۰۰ کیلومترمربع و نسبتاً مرطوب.

♦ کویر بهشت‌آباد بین انار و رفسنجان با جهت شمال غربی به جنوب شرقی.

♦ کویر بهادران در جنوب شرق مهریز، با جهت شمال غربی به جنوب شرقی.

♦ کویرهای ساغند، حاجی‌آباد و زرین‌آباد نیز از جمله کویرهای استان یزد هستند.

فرصت قابل بهره‌برداری مرتبط با گردشگری نجومی به ویژه با تورهای آسمان تاریک همراه با بهره‌گیری از ذخایر عظیم فرهنگی استان یزد فرصت بی‌بدیلی را فراهم کرده که البته بهره‌برداری از آن همت سختکوشانه و مقتصدانه خود یزدی‌ها را می‌طلبد.


یکی از اماکن معروف برای توسعه گردشگری نجومی در استان یزد کاروانسرای خرانق در محدوده شهرستان اردکان است. این کاروانسرا متعلق به دوره قاجار است و برای اقامت شبانه مسافران خراسان ساخته شد. گاه نیز این کاروانسرا را رصدخانه خرانق قلمداد کرده‌اند؛ چندان که ساکنان قدیمی خرانق،  سخن از وجود ابزارهایی برای رصد ستارگان می‌گویند که در دوران قدیم در آنجا وجود داشته است. این کاروانسرا در اوایل دهه 1380 به دلیل اجرای  طرح گسترده‌ای در حوزه «گردشگری ستاره‌شناسی» از سوی وزارت علوم شهرت فراوانی پیدا کرد اما در  سال‌های گذشته به دلایلی نامعلوم سخنی از این پروژه به میان نمی‌آمد و گردشگری خرانق به بازدید از قلعه تاریخی آن محدود شد. خرانق تنها یکی از فرصت‌های توسعه گردشگری ستاره‌شناسی در ایران است و می‌توان در کنار آن نام‌های زیادی را مطرح کرد.

بی‌توجهی به این نوع گردشگری در حالی است که اخیراً این رشته شاخص از گردشگری پایدار و دوستدار محیط زیست توسعه بسیار زیادی در سطح جهانی داشته است. در این زمینه، هند، شیلی، آمریکا و  بریتانیا شاخص‌ترین نام‌ها هستند.

سخن آخر اینکه گردشگری نجومی در اساس از شاخه‌های گردشگری طبیعت است. این نوع از گردشگری با مشارکت گردانندگان بومی و بهره‌گیری از توانایی‌های بومی ممکن می‌شود. سازمان جهانی گردشگری؛ اکوتوریسم را این‌گونه تعریف می‌کند: «نوعی از گردشگری که در آن مسافرت به مناطق طبیعی (که به نسبت بدون آسیب مانده) با اهداف مطالعاتی و بهره بصری از مناظر و رستنی‌های طبیعی و حیات وحش و با توجه به جنبه‌های فرهنگی هم در گذشته و هم در حال صورت می‌پذیرد.»

براین مبنا همه محیط‌های طبیعی مانند ساحل، جنگل، کوه، کویر، غار و... موضوع این نوع از گردشگری است. این نوع از گردشگری در‌برگیرنده گونه‌های متفاوتی از گردشگری شامل گردشگری زیست‌محیطی، گردشگری دریایی، گردشگری ورزشی، گردشگری صید و شکار، جمع‌آوری گیاهان و حیوانات و نظیر اینهاست. طبق برآورد انجمن گردشگری زیست‌محیطی، گردشگری طبیعت یا طبیعت‌گردی ۲۰ درصد و گردشگری زیست‌محیطی هفت درصد بازار مسافرت جهانی را در اختیار داشته است. درآمد این نوع گردشگری اغلب برای حفاظت از محیط‌ یا امور تحقیقاتی هزینه می‌شود و تنها تعداد کمی از کشورها نظیر کنیا بخشی از درآمدهای به دست آمده را صرف امور دیگری می‌کنند. «گردشگری زیست‌محیطی، سرمایه و پول فراوانی را از نواحی مرکز به پیرامون می‌برد و بدین ترتیب عدالت اقتصادی پدید می‌آورد.» هرگونه برنامه‌ریزی و سیاستگذاری در حوزه گردشگری طبیعی باید واجد شرایطی باشد که در وهله‌ اول موجب توسعه اقتصادی جوامع بومی باشد و تضاد میان منابع مورد استفاده گردشگران و زندگی ساکنان بومی را به حداقل برساند و چگونگی توسعه گردشگری در این بخش نباید تعارضی با ویژگی‌های اجتماعی، زیست‌محیطی و فرهنگی جوامع محلی داشته باشد.

رشد این نوع از گردشگری با سیاست‌هایی همانند به‌کارگیری نیروهای محلی در این بخش، افزایش کیفیت طبیعت، پاکسازی دائمی محیط و دور نگه داشتن آن از آلودگی‌های نوری، صوتی، زباله و ازدحام بیش از حد، ایجاد فضاهای کالبدی متناسب با گردشگری نجومی به ویژه تورهای آسمان تاریک ممکن می‌شود.
همه این موارد با فراهم کردن تسهیلات برای تشکل‌های غیردولتی و انجمن‌های محلی، تقویت دفاتر گردشگری بومی و حمایت از آنها برای مشارکت در طرح‌های مرتبط، ایجاد موسسات و آزمایشگاه‌های ولو کوچک در جهت شناسایی و تقویت زیست‌بوم منطقه و برنامه‌ریزی دقیق برای طراحی رخدادهای متناسب با گردشگری نجومی امکان‌پذیر می‌شود.

در استان یزد مناطق زیادی وجود دارد که از آلودگی‌های نوری مبرا هستند و در شب‌های پرستاره آن‌گونه که باید می‌توان غرق شد. وجود آثار تاریخی و فرهنگی امکان ترکیب گونه‌های طبیعی و فرهنگی گردشگری را ممکن می‌کند. برنامه‌ریزی مناسب برای شب‌گردی در آسمان زیبای کویر، مناظر بدیعی را پیش چشم گردشگران می‌گستراند و برنامه‌های روزانه کویرگردی و تفریحات متناسب با کویر فرصت اقتصادی موثری ایجاد می‌کند. البته بی‌تعارف باید گفت در هنگام بیتوته‌های کویری برای آسمان‌گردی شبانه به تجربیات دیگر مناطق جهان در این زمینه باید توجه کرده و مراقب باشیم آلودگی‌های نوری آسمان این نواحی را از درخشش ستارگان و کهکشان‌ها محروم نکند.

«انجمن بین‌المللی آسمان تاریک» به مثابه سازمانی مردم‌نهاد از سال 1980 برای مبارزه با آلودگی نوری شکل گرفت. این انجمن با صرف بودجه‌های هنگفت، مردم و دولت‌ها را از عواقب آلودگی نوری آگاه می‌کند و از پشتیبانی اتحادیه بین‌المللی نجوم برخوردار است. همکاری با نهادهای جهانی با هدف جذب گردشگران غیرایرانی علاقه‌مند به آسمان‌گردی شبانه در کویرهای ایران به ویژه کویرهای استان یزد فرصت اقتصادی مناسبی می‌تواند پدید آورد. ناگفته نماند بدان سبب که در برنامه‌ریزی‌های دولتی در ایران، گردشگری نجومی به جایگاه مناسب دست نیافته است هم‌اینک تورهای آسمان شب یا رصد ستارگان ناشی از ابتکار خودجوش برخی گروه‌ها و آژانس‌های گردشگری است. هم‌اکنون که به واسطه تحولات ناشی از برجام، گردشگری کشورمان رونقی دوباره را تجربه می‌کند، برنامه‌ریزی برای جذب وسیع و روزافزون گردشگران خارجی علاقه‌مند به شب‌گردی در آسمان کویری استان یزد در قالب تورهای نجومی ضروری می‌نماید. ناگفته نماند بی‌توجهی به این فرصت ارزنده اقتصادی موجب می‌شود همسایگان ما به سرعت در این بازار فعال شده و گوی سبقت از ما بربایند چراکه توجه به زمان برای از دست نرفتن فرصت‌ها امری اجتناب‌ناپذیر است.
پی‌نوشت‌:
1- نگارنده در کتاب نوروزنامه که شامل 12‌رساله نوروزنامه فارسی‌گویان ایرانی و غیر‌ایرانی است به تفصیل در‌باره تصوراتی که اجرام آسمانی را در تقدیر فردی جمعی موثر می‌داند سخن گفته است. هفته نامه تجارت فردا


- حبیب الله اسماعیلی، پژوهشگر تاریخ