چرا چهارشنبه آخر شعبان و پنج‌شنبه اول رمضان است؟

مقدمه
ازنظر نجومی هرماه قمری با حالتی شروع می‌شود که ماه نو (مقارنه ماه و خورشید) نامیده می‌شود. در این حالت، ماه بین خط واصل زمین و خورشید قرار دارد و سطح نورانی ماه دقیقاً در طرفی است که ما نمی‌توانیم آن را ببینیم. یک یا دو روز بعد، ماه کمی از خورشید فاصله می‌گیرد و به‌صورت هلال شامگاهی دیده می‌شود. به فاصله زمانی بین دو ماه نو متوالی دوره تناوب هلالی گفته می‌شود که به‌طور میانگین ۲۹٫۵۳ روز و طول متوسط یک ماه قمری است. ازآنجاکه طول ماه در تقویم نمی‌تواند عدد غیر صحیح باشد بنابراین هرماه در تقویم قمری ۲۹ یا ۳۰ روز است.

مطابق حکم شرعی اگر هلال ماه در شامگاه بیست‌ونهم ماه رؤیت شود، آن ماه به پایان رسیده و فردا، روز اول ماه بعد است ولی اگر هلال ماه در شامگاه روز بیست‌ونهم رؤیت نشد ماه ۳۰ روزه است. آنچه در اینجا اهمیت دارد، پیش‌بینی وضعیت رؤیت‌پذیری هلال ماه در روز بیست‌ونهم و رؤیت آن است.

عوامل نجومی مؤثر در رؤیت هلال ماه
رصد ماه در شب‌های مختلف نشان می‌دهد که ماه در آسمان جابجا شده و سطح روشن آن نیز تغییر می‌کند. اصطلاحاً گفته می‌شود که «جدایی زاویه‌ای» ماه و خورشید تغییر کرده است. اگر دو خط فرضی از دو جسم موردنظر به چشم رصدگر وصل کنیم، آنگاه به زاویه‌ای که این دو خط باهم می‌سازند، جدایی زاویه‌ای گفته می‌شود.

وقتی شخصی از شما می‌پرسد که «چند سال دارید؟» شما در پاسخ به این سؤال، تعداد سال‌های گذشته از لحظهٔ تولّدتان را محاسبه می‌کنید. در مورد هلال نیز چنین اصطلاحی رایج است، یعنی می‌توان برای هلال ماه نیز سنّی قائل شد. بهترین ملاک برای مبدأ محاسبهٔ سنّ هلال، لحظهٔ مقارنهٔ ماه و خورشید (ماه نو) است. این مبدأ بسیار شبیه به لحظهٔ تولد انسان یا لحظهٔ تحویل سال است. سنّ هلال در هرلحظه برابر با مدت‌زمان گذشته از لحظهٔ مقارنهٔ ماه و خورشید است.

در نگاه اول به نظر می‌آید که هر چه مدت‌زمان گذشته از مقارنه (سن هلال ماه) بیشتر باشد، رؤیت آن آسان‌تر است. با افزایش سن هلال، ماه فرصت بیشتری دارد تا از خورشید فاصله بگیرد و جدایی زاویه‌ای آن افزایش یابد و درنتیجه سطح درخشان (فاز) آن نیز بیشتر می‌شود؛ اما این تمام ماجرا نیست و عوامل مختلفی در رؤیت هلال ماه مؤثر خواهند بود که به چند مورد آن اشاره می‌شود:

ارتفاع هلال: یکی از اصطلاحات رایج در بحث هلال ماه میزان ارتفاع ماه از افق است. ارتفاع، زاویهٔ بین افق و جسم موردنظر است. ارتفاع هلال ماه یکی از مشخصه‌های تأثیرگذار در رؤیت هلال ماه است. هر چه ارتفاع هلال کمتر باشد، نور رسیده از آن از لایه‌های ضخیم‌تری از جوّ عبور می‌کند، روشنایی آن کاهش می‌یابد و رؤیت آن مشکل‌تر می‌شود.

اختلاف سمت: از دیگر مشخصه‌های تأثیرگذار بر رؤیت‌پذیری هلال می‌توان به میزان اختلاف سمت ماه و خورشید اشاره نمود. منظور از اختلاف سمت، اختلاف سمت ماه از خورشید در لحظهٔ غروب خورشید است یعنی اینکه موقعیت ماه در راستای افق نسبت به خورشید، چند درجه فاصله دارد.

مدت مکث: هلال‌های شامگاهی پس از غروب خورشید، غروب می‌کنند. فاصله زمانی بین غروب خورشید و غروب ماه را مدت مکث می‌گویند. هر چه مدت مکث بیشتر باشد ماه مدت بیشتری در آسمان است و آسمان تاریک‌تر می‌شود و امکان رؤیت فراهم می‌شود.

ضخامت بخش میانی: یکی دیگر از واژه‌های مورداستفاده در بحث هلال ماه، «ضخامت بخش میانی» هلال است. هلال ماه مانند کاسه‌ای است که در بخش میانی خود بیشترین ضخامت را دارد و هر چه به سمت لبه‌های هلال حرکت کنیم از ضخامت آن کاسته می‌شود. منظور از ضخامت میانی هلال ماه، پهنای بخش میانی کمان هلال است که برحسب دقیقه قوسی بیان می‌شود. هر ۶۰ دقیقهٔ قوس برابر ۱ درجه است. طبیعی است که هر چه جدایی زاویه‌ای هلال بیشتر باشد، ضخامت کمان هلال نیز بیشتر خواهد بود.

فاز ماه: ماه در یک دورهٔ چرخش خود به دور زمین، از دید ناظر زمینی به شکل‌های متفاوتی دیده می‌شود و میزان سطح روشن آن تغییر می‌کند. اصطلاحاً به نسبت سطح روشن ماه به‌کل سطح آن، فاز ماه گفته می‌شود. معمولاً فاز ماه را برحسب درصد بیان می‌کنند.

رکوردهای رؤیت هلال ماه
در بسیاری از رشته‌های علمی و ورزشی، شکستن رکوردهای مختلف به یکی از عوامل ایجاد هیجان و همچنین پیشرفتِ آن رشته تبدیل شده است، جالب اینجاست که در مبحث رؤیت هلال ماه نیز رکوردهایی وجود دارد.

رکوردهای هلال ماه به بحرانی‌ترین میزان مشخصه‌های تأثیرگذار هلال در لحظهٔ رؤیت گفته می‌شود. یکی از روش‌های اولیه بررسی رؤیت‌پذیری هلال ماه، مقایسهٔ مشخصه‌های نجومی هلال با مقادیر حدّی یا همان رکوردها است. اگر مشخصه‌های نجومی مؤثر در رؤیت هلال وضعیت بهتری از رکوردها داشته باشند، می‌توان ادعا کرد که در صورت تحقّق شرایط مناسب یک رصدگر باتجربه قادر به رؤیت آن خواهد بود. در یک دسته‌بندی کلی رکوردها را به دو گروه رکوردهای رؤیت هلال با چشم مسلح و چشم غیرمسلح می‌توان تقسیم‌بندی نمود.

معیارهای رؤیت‌پذیری هلال ماه
منجمان و تقویم‌نویسان برای پیش‌بینی وضعیت رؤیت‌پذیری هلال ماه همواره از یک یا چند مشخصه نجومی استفاده کرده‌اند.

قدیمی‌ترین معیار رؤیت‌پذیری هلال ماه مربوط به بابلی‌هاست. منجمان دوره اسلامی به این نتیجه رسیده بودند که فقط توجه به یک عامل برای طرح ضابطه کافی نیست. آن‌ها برای تعیین معیار رؤیت‌پذیری تلاش بسیار کردند که نتایج آن در زیج‌های ایلخانی، بهادرخانی و سنجری ذکر شده است. معیارهای دوره اسلامی حاصل کار رصدگران بسیاری است که در رصدخانه‌های آن دوران به فعالیت می‌پرداختند. جالب اینکه کارهای افرادی همچون «بتانی» پس از گذشت قرن‌ها مورداستفاده منجمان قرن بیستم قرار گرفته است.

در دوره جدید اولین معیار توسط «فادرینگهام» ارائه شد. معیار او بر اساس اختلاف سمت و ارتفاع هلال ماه در زمان غروب خورشید پایه‌ریزی شده بود. داده‌های رصدی مورداستفاده وی ۷۶ رصد با چشم غیرمسلح بود که بسیاری از آن‌ها توسط «اشمیت» طی سال‌های ۱۸۵۹ / ۱۲۳۸ تا ۱۸۸۰ / ۱۲۵۹ در آتن-یونان انجام شده بود. فادرینگهام برای هر دسته از داده‌های رصدی، ارتفاع و اختلاف سمت را در زمان غروب خورشید محلی محاسبه کرد و به‌صورت منحنی بر روی نموداری خاص ترسیم نمود. منحنیِ رسم شده بیانگر خط متمایزگری بود که رصدهای موفق (نقاط بالای منحنی) و رصدهای ناموفق (نقاط پایین منحنی) را از هم تفکیک می‌کرد. در نموداری که وی رسم نموده است دو رصد موفق به چشم می‌خورد که با معیار وی تطابق ندارد. برای استفاده از این معیار، برای هر هلال ارتفاع و اختلاف سمت ماه را در زمان طلوع یا غروب خورشید به دست آورده و مختصات آن را بر روی نمودار مشخص می‌کنیم. اگر مختصات آن در بالای منحنی قرار گیرد هلال قابل‌رؤیت است و چنانچه نقطهٔ موردنظر در پایین منحنی قرار گیرد هلال غیرقابل‌رؤیت پیش‌بینی می‌شود. با دقّت بر منحنی متوجه می‌شویم که هر چه اختلاف سمت افزایش یابد، میزان ارتفاع موردنیاز برای رؤیت شدن هلال کاهش می‌یابد.

با توجه به اینکه رصدهای مورداستفاده «فادرینگهام» مربوط به یک مکان بود، این معیار نیازمند اصلاح بود. در سال ۱۹۱۱ / ۱۲۹۰ «ماندر» بار دیگر گزارش‌های رصدی اشمیت را به همراه چند گزارش رصدی دیگر مورد بازبینی قرار داد و منحنیِ دیگری را رسم کرد. این منحنی کمی پایین‌تر از منحنی فادرینگهام قرار می‌گرفت.

در سال ۱۹۷۷ / ۱۳۵۶ «بروین» مدل خود را بر اساس درخشندگی آسمان و درخشندگی هلال ماه مطرح کرد. در معیار وی از کمیت‌های ضخامت و ارتفاع هلال ماه برای پیش‌بینی رؤیت‌پذیری استفاده شده است. «محمد الیاس» در سال ۱۹۸۴ / ۱۳۶۳ معیار خود را با استفاده از ارتفاع و جدایی زاویه‌ای هلال در زمان غروب خورشید ارائه داد.

در سال ۱۹۸۸ / ۱۳۶۷ «محمد الیـاس» با جایگزین کردن اختلاف سمت به‌جای جدایی زاویه‌ای، معیار خود را تصحیح کرد. در سال ۱۹۹۷ / ۱۳۷۶ «برنارد یالوپ» معیار خود را با استفاده از معیارهای «ماندر» و «فادرینگهام» ارائه داد. او برای ارائه معیار خود از ۲۹۵ رصد انجام‌شده طی سال‌های ۱۸۵۹ / ۱۲۳۸ تا ۱۹۹۶ / ۱۳۷۵ بهره جست. در مدل یالوپ پارامتری به نام q تعریف و محاسبه می‌شود که بر اساس آن رؤیت‌پذیری هلال پیش‌بینی می‌گردد. هرچند که معیار «یالوپ» جزئیات بیشتری در مورد احتمال رؤیت هلال ماه ارائه می‌دهد ولی به همان اندازه پیچیده است.

در سال ۲۰۰۰ / ۱۳۷۹ دو نفر از محققین رصدخانه آفریقای جنوبی ارتفاع و اختلاف سمت ماه با خورشید را در زمان غروب خورشید موردبررسی قرار دادند و با تعیین حداقل ارتفاع لازم برای رؤیت‌پذیری، معیاری را به دست آوردند.

در سال ۲۰۰۶ / ۱۳۸۵ مهندس محمد شوکت عوده، معیاری درزمینهٔ رؤیت‌پذیری هلال ارائه نموده است. این معیار ازنظر مبانی شباهت زیادی به معیار دکتر برنارد یالوپ دارد.

طی ۱۵ سال اخیر رکوردهایی درزمینهٔ رؤیت هلال ماه توسط رصدگران ایرانی به دست آمده است که با معیارهای موجود تطابق ندارد و آن‌ها را به چالش می‌کشاند. ازاین‌رو پژوهشگران ایرانی درصدد تصحیح و یا ارائه معیارهای پیش‌بینی رؤیت هلال ماه هستند که در بخش پیش‌بینی رؤیت‌پذیری هلال ماه رمضان ۱۴۳۶ به برخی از آن‌ها می‌پردازیم.

ملاک آغاز ماه قمری در ایران
در کشور ما تقویم هجری قمری در کنار تقویم هجری خورشیدی معتبر دانسته شده و مناسک مذهبی به این تقویم وابسته است. در حال حاضر مرجع رسمی استخراج تقویم در کشورمان، شورای مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران است. این شورا برای استخراج تقویم قمری از نظر فقهی مقام معظم رهبری بهره می‌برد. ازنظر مقام معظم رهبری، رؤیت هلال با چشم شرط است و استفاده از ابزار اپتیکی همانند دوربین دوچشمی و تلسکوپ مانعی ندارد. در سال‌های اخیر، ایشان رؤیت هلال در روز (قبل از غروب خورشید) را نیز پذیرفته‌اند که این مسئله موجب ایجاد حوزه جدیدی در رؤیت هلال شده است.

پیش‌بینی وضعیت رؤیت‌پذیری هلال ماه رمضان ۱۴۳۶ ه.ق
کارشناسان برای پیش‌بینی وضعیت رؤیت‌پذیری، ابتدا مشخصه‌های نجومی هلال ماه را در شامگاه روز ۲۹ ماه قمری محاسبه و استخراج می‌کنند و سپس با مقایسه این مقادیر با رکوردها و معیارهای نجومی در مورد شروع ماه بعدی اعلام نظر می‌نمایند. به همین منظور مهم‌ترین مشخصه‌های نجومی این هلال در روز چهارشنبه ۲۷ خرداد ۱۳۹۴ در چند شهر محاسبه شده است.

جدول ۱: مشخصات نجومی^* هلال‌های ماه رمضان ۱۴۳۶ (چهارشنبه ۲۷ خرداد ۱۳۹۴) در شهرهای مختلف ایران

* محاسبات در زمان غروب خورشید به صورت راصد مرکزی و با در نظر گرفتن اثر شکست انجام شده است.

با نگاه به این مشخصه‌ها می‌توان فهمید که هلال رمضان امسال دارای جدایی زاویه‌ای مناسبی است ولی ارتفاع هلال در زمان غروب خورشید پایین و درنتیجه مدت مکث آن کم است. با مقایسه مقادیر جدول، همان‌طور که انتظار داشتیم، مشخص است که در شهرهای جنوبی، ارتفاع هلال به نسبت بیشتر است و وضعیت بهتری دارند و امکان رؤیت هلال رمضان با چشم غیرمسلح در آن‌ها وجود دارد.
برای پیش‌بینی وضعیت رؤیت‌پذیری از دو معیار ارائه‌شده توسط پژوهشگران ایرانی استفاده می‌کنیم. در معیار اول که توسط سید محسن قاضی‌میرسعید، پژوهشگر و رصدگر رؤیت هلال ماه، ارائه شده است از دو مشخصهٔ فاز ماه و ارتفاع ماه در لحظهٔ غروب خورشید برای پیش‌بینی رؤیت‌پذیری استفاده می‌شود. برای تعیین خطوط رؤیت‌پذیری از روش گروه ۷۰ نقطه‌ای (ارائه‌شده توسط محمدرضا صیاد) استفاده می‌شود. این روش بر اساس محاسبه مشخصه‌های نجومی هلال ماه در ۷۰ نقطه جغرافیایی واقع بر اضلاع چهارضلعی محیط بر نقشه ایران استوار است. سپس با مقایسه مقادیر محاسبه‌شده با مقادیر کمینه تعیین‌شده در معیار مذکور، نقاط شاخص را تعیین می‌نماید و با اتصال نقاط شاخص غربی و شرقی، خط رؤیت‌پذیری تعیین می‌شود (خط قرمز در شکل). بر این اساس، در نقاطی که در پایین خط مذکور قرار دارند در صورت شرایط مناسب جوی و تبحر لازم رصدگر، می‌توان هلال ماه رمضان را در شامگاه ۲۷ خرداد با چشم غیرمسلح مشاهده کرد و در نقاط نه‌چندان دوری که در بالای آن قرار داشته باشند هلال ماه با چشم مسلح (به کمک دوربین نجومی) قابل‌رؤیت است.

معیار بعدی توسط سید قاسم رستمی ارائه شده است. این معیار از سه پارامتر اختلاف سمت، اختلاف ارتفاع و ضخامت هلال و مقایسه آن با رکوردها، برای پیش‌بینی و تعیین خطوط رؤیت‌پذیری استفاده می‌کند. به کمک این معیار نیز نقاط شاخص و خط رؤیت محاسبه شده است (خط آبی در شکل). در نقاطی که در پایین خط قرار دارند، این شانس وجود دارد که این هلال با چشم غیرمسلح رؤیت شود و در نقاط بالای خط، هلال با چشم مسلح رؤیت می‌شود. بر این اساس مشخص می‌شود که هلال ماه رمضان در شامگاه چهارشنبه ۲۷ خرداد، در بخشی از کشور با چشم غیرمسلح و در بخش دیگر با چشم مسلح قابل‌رؤیت است.

* کارشناس مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران

خبرآنلاین