نقش ورزش در بهداشت روانی و سلامت فیزیولوژیک

ورزش عبارت است از یک فعالیت نهادینه شده، که مستلزم کاربرد نیروی جسمانی با استفاده از مهارت های جسمانی به وسیله افرادی است که توسط عوامل درونی و بیرونی تحریک می شوند. این تعریف با فعالیتهای ورزشی سازمان یافته نیز ارتباط پیدا می کند. نقش ورزش در بهبود عملکرد فردی و اجتماعی و سلامتی روان نیز انکار ناپذیر است.

سازمان بهداشت جهانی  (WHO)، بهداشت روانی را این‌گونه تعریف می‌کند: "بهداشت روانی در درون مفهوم کلی بهداشت قرار دارد و بهداشت یعنی توانایی کامل برای ایفای نقش‌های روانی و جسمی، بهداشت به معنای نبود بیماری یا عقب ماندگی نیست". طبق تعریف این سازمان تندرستی صرفا نداشتن بیماری و ضعف نیست بلکه منظور از آن سلامتی کامل جسمی، ذهنی، اجتماعی و روحی است. در حقیقت  دو هدف عمده تندرستی، به تاخیر انداختن مرگ و رهایی از بیماری است.

انجمن بهداشت روانی کانادا نیز بهداشت روانی را اینگونه تعریف می کند: " توانایی سازگاری با دیدگاه‌های خود، دیگران و رویارویی با مشکلات روزمره ".

نقش ورزش در رسیدن به آرامش روان

یکی از ضروری‌ترین نیازهای بشر که جزو شرط‌های اصلی بهداشت روانی به‌شمار می‌رود، شادابی و نشاط، آرامش خاطر و احساس امنیت است و ورزش یکی از راه‌های دست‌یابی به این مهم می‌باشد. امروزه نقش قاطع و موثری ورزش و فعالیت‌های جسمانی بر بهداشت روان بر کسی پوشیده نیست. در پژوهش های انجام گرفته نشان داده شده است که ورزش علاوه بر اینکه ابزار ارزشمندی برای حفظ سلامت جسمانی است، رابطه نزدیکی با سلامت روانی و به‌ویژه پیشگیری از بروز ناهنجاری‌های روانی نیز دارد. ورزش به‌ویژه در سنین کودکی و نوجوانی مفر سالمی برای آزادکردن انرژی‌های اندوخته شده است و این خود بسیار لذت‌بخش و آرامش‌دهنده است. شرکت در فعالیت‌های ورزشی به اجتماعی شدن، کسب مهارت و کفایت و همچنین دوست‌یابی و ارتباط سالم با همسالان کمک می‌کند.

به‌طور کلی کسانی که فعالیت‌های جسمی و تمرینات ورزشی را انجام می‌دهند دارای اعتماد به نفس و هوش بیشتر، عزت نفس بالاتر و خستگی کمتر، نظم و انگیزه و بازدهی بیشتر نیز می‌باشند همچنین ورزش از اضطراب و افسردگی می‌کاهد و سبب افزایش اعتماد به نفس می شود.

تحقیقات نشان می‌دهد که ورزش بر عملکردهای شناختی و هوش تاثیر مثبت دارد، البته پاره‌ای از محققان نیز بر این باورند که چنین رابطه‌ای وجود ندارد.

ورزش و بهداشت روانی

ناراحتی های جسمانی، اختلالات روانی را به همراه داشته و برعکس، نکته برجسته در تقویت قوای جسمانی، حفظ روان سالم می باشد. افرادی که از نظر قوای جسمانی ضعیف هستند علاوه بر ضعف جسمانی دارای مشکلات روانی مانند احساس حقارت و عدم توانایی تطبیق خود با دیگران می باشند.

تحقیقات بسیاری نشان داده است که ورزش علاوه  بر اینکه ابزار ارزشمندی برای  حفظ سلامت جسمانی  است رابطه نزدیکی  با سلامت روانی به ویژه پیشگیری از بروز ناهنجاری های روانی دارد .

تاثیر ورزش بر سلامتی در تمام سنین

بدون شک رشد حرکتی کودک در رشد ذهنی وی مهم و موثر است و آن طور که پژوهش‌های اخیر نشان داده‌اند میزان یادگیری کودک با سطح فعالیت‌های حرکتی و جسمی وی مربوط است. بهبود کارکردهای شناختی و ذهنی ناشی از ورزش، هم در بزرگسالان و سالمندان و هم در جوانان و نوجوانان دیده شده است. تحقیقات نشان داده که پس از اجرای تمرینات و برنامه‌های ورزشی حتی در عملکرد شناختی بیماران روانی سالخورده نیز بهبود دیده می‌شود و این به دلیل این است که درگیری غیر‌قابل‌اجتناب کل مغز در فعالیت‌های بدنی، یک عامل مهم احتمالی در بازگرداندن و توقف فرآیندهای انحطاط سلولی ‌ـ جسمی پیری است که در نتیجه آن در توانش‌های ذهنی سالخوردگان تغییرات مثبتی حاصل می‌شود. در نتیجه تمرینات ورزشی مداوم، میزان جریان خون در مغز افزایش می‌یابد. افزایش جریان خون موجب اکسیژن رسانی و تغذیه بهتر نرون‌های مغز شده و از تنگ شدن عروق مغز جلوگیری می‌کند، این تاثیرات خود موجب پیشگیری از فراموشی و زوال توانمندی‌های ذهنی در سالمندی می‌شود. پژوهشگران همچنین دریافتند که سالمندانی که در یک برنامه تمرینی قدرتی و انعطافی به مدت یک ساعت در روز سه بار در هفته و در طول ۴ ماه شرکت کردند، عملکردشان در اجرای آزمون‌های حافظه، بهبود یافت. پژوهش‌های متعدد نشان می‌دهند که بازی‌های ورزشی باعث افزایش خلاقیت، استقلال، رهاسازی تنش و نیز برقراری بیشتر روابط صمیمانه بین افراد می‌شود. همچنین فعالیت‌های ورزشی محبوبیت و سازگاری اجتماعی افراد را افزایش می‌دهد.

نقش ورزش در متعادل شدن هورمونها در بدن

جای هیچ شکی وجود ندارد که می توان  با ورزش جسمی سالم و نیرومند  داشت. مطالعات علمی نشان داده که، افرادی که بطور مرتب ورزش می کنند  و وزنی متناسب دارند بیشتر عمر می کنند. تمرینات ورزشی مستمر و برنامه دار و همچنین کنترل وزن به طور چشمگیری بیماری های قلبی، عروقی،  و سکته ها را کاهش می دهد و باعث پایین آمدن فشار خون و کاهش کلسترول  خون می شود . شخص ورزشکار ومتناسب ، بهتر با بیماریها مقابله می کند.

 کشف هیجان‌انگیزی که صورت گرفته این است که تمرینات ورزشی علاوه بر افزایش جریان خون در مغز، میزان تولید نوعی فاکتور رشد را افزایش داده که این عامل نرون‌های مغز را در مقابل آسیب و صدمه مقاوم می‌کند و به بقای آنها کمک می‌نماید؛ این مولکول همچنین می‌تواند از تباهی سلولها در اثر بیماری‌های آلزایمر و پارکینسون جلوگیری کند. تاثیرات تمرین بر سلول‌های عصبی ناشی از افزایش جریان خون در مغز است که منجر به آزاد شدن فاکتورهای رشد می‌شود و می‌تواند از سکته مغزی پیشگیری نماید. از سوی دیگر تمرینات ورزشی می‌تواند مانند برخی ترکیبات دارویی، موجب آزادسازی سروتونین، اندروفین، نوراپی‌نفرین و دوپامین شود که بر کاهش افسردگی بسیار‌‌موثر است.

چگونگی عملکرد اندرورفین بر تغییرات  خلق و خوی ما:

پس از ورزش این هورمون، که مربوط به بافت عصبی است توسط هیپوتالاموس ساخته می‌شود و به کمک هیپوفیز به جریان خون وارد می شود.

بنابر این هیچ پیام دردی به مغز نمی‌رسد به همین دلیل این هورمون را بی‌حس کننده وتخفیف دهنده درد می‌دانند. همین اثر اندروفین به بدن باعث حس خوشحالی و نشاط در فرد می شود، در حالی که درد را نیز کاهش می دهد و فشارهای عصبی را کم می‌کند و باعث تخلیه تنش می شود به همین دلیل آن را مسکن طبیعی بدن می‌نامند.

ورزش در بهداشت جسم تاثیر بسزایی دارد و نقش موثری نیز در پیشگیری و درمان بیماری‌های کلیوی، ریوی، ارتوپدی، عفونی، عصبی، دردهای وسکته های قلبی، سکته مغزی چربی خون، ضعف‌های عضلانی کمردرد و آرتریت (التهاب مفاصل) دارد.

ورزش سیستم قلبی و عروقی فرد را تقویت کرده و قلب و ریه ها را وامی‌دارد که بطور موثر و کار آمد عمل کنند در نتیجه ابتلا به بیمارهای قلبی- عروقی کاهش می یابد. مشاهدات علمی نشان می دهد که افرادی که شغل آنان با فعالیت جسمی روزانه همراه است کمتر به سکته قلبی دچار می شوند. شرکت همیشگی در فعالیتهای ورزشی باعث بهبود سطح تناسب فیزیکی بدن نیز میشود.

تناسب فیزیکی می تواند بیماری و معلولیت ناشی از بیماری قلبی، دیابت، چاقی و یا فشار خون را به تاخیر اندازد، کاهش دهد و یا جلو گیری کند به طور کلی ورزش منظم در افزایش کیفیت زندگی نقش مهمی دارد.

از دیگر اثرات و فواید ورزش بر بهداشت جسم می توان به موارد زیر اشاره کرد:

ü     تقویت سیستم ایمنی بدن

ü     تقویت سیستم هورمونی و رشد و نمو بهتر

ü     دفع سموم از بدن و آمادگی بیشتر اندامها برای پذیرش غذا

ü     افزایش میزان سوخت ساز و کمک به ساختن عضله

ü     کمک به سیستم گوارشی  و تنظیم اشتها

ü     کمک به کاهش و کنترل وزن

ü     تقویت اعصاب و ایجاد هماهنگی بین اعصاب ومراکز عصبی و تسکین اسپاسم های عصبی

پس لزوم گنجاندن ورزش در برنامه روزانه باید جزء اولویتهای ما قرار گیرد مخصوصا مدیرانی که زمان زیادی را در محل کار هستند و تنش‌ها و استرس کاری آنان زیاد است با ورزش تا حد زیادی می‌توانند تنش‌ها را کاهش داده و سلامت جسم و روان را تضمین نماید.

تاثیر ورزش بر رفتار شغلی

تاثیر ورزش بر رفتار شغلی نیز مورد بررسی قرار گرفته است. انجام فعالیت‌های جسمانی با کاهش قابل ملاحظه‌ای در غیبت شغلی همراه است. این قبیل فعالیت‌ها با سلامت جسمانی و کاهش عوارض قلبی که به عنوان عوامل عمده غیبت مطرح می‌شوند، مرتبط است. همچنین ورزش با اصلاح برون‌دادهای شغلی و کاهش خطاهای ناشی از کارها نیز همراه است. به طور کلی تحقیقات نشان می‌دهد که افراد پس از انجام فعالیت‌های جسمانی و تمرینات ورزشی، نوعی تجربه مثبت یا حس بهبود و پیشرفت کیفیت زندگی را در خود مشاهده می‌کنند؛ این موارد تنها به ورزشکاران اختصاص ندارد بلکه در مورد افرادی که به صورت تفریحی و غیر مستمر ورزش می‌کنند نیز صادق است. تمرینات ورزشی موجب تکثیر سلول‌های مغز بویژه در ناحیه هیپوکامپ می‌شود. این ساختار در انتقال اطلاعات از حافظه کوتاه مدت به بلند مدت دخالت دارد. به طور کلی پژوهشگران دریافتند که محیط‌های چالش برانگیز که شامل سه عامل موقعیت‌های یادگیری فشرده، تعامل‌های اجتماعی و فعالیت‌های فیزیکی هستند نقش مهمی در افزایش تعداد سلول‌های مغز در جانداران مختلف و حتی در انسان دارند. پس فعالیت‌های بدنی به خصوص ورزش، سهم زیادی در ایجاد امنیت و آرامش روانی و اجتماعی برای افراد و جوامع، و تأمین بهداشت و سلامتی و زندگی سالم خواهد داشت. تأثیر مهارت‌های حسی ـ حرکتی و فعالیت‌های ورزشی بر کنش‌های ذهنی و تحول روانی، به گونه‌ای است که بسیاری از روان‌شناسان و کارشناسان تعلیم و تربیت عقیده دارند، این قبیل فعالیت‌ها در درجه اول، می‌بایست جزو برنامه‌های موظف آموزشی قرار داده شود. آشنایی دانش‌آموزان و دانش‌پژوهان با برنامه‌ها و روش‌های مختلف فعالیت‌های حسی و حرکتی، نه تنها سبب کنش‌های ذهنی آنها می‌گردد، بلکه موجبات نشاط روانی و سرزندگی، تقویت اعتماد به نفس و بالطبع بهداشت روانی آنها را فراهم می‌نماید.

مریم پناهی (کارشناس مسئول وزارت تعاون ، كار ورفاه اجتماعي اداره کل امور ورزشی)