آیا حاضرید مغزتان را اهداء کنید

در بانک مغز: كاش اين همه مغز  را  زبان سخن بود
بزرگ‌ترین بانک مغز جهان در دانشگاه هاروارد است که درحال‌حاضر محل نگهداری حدود سه‌ هزار مغز اهدایی‌ است. در بریتانیا ۱۰ بانک مغز وجود دارد که تماما زیر نظر شورای تحقیقات پزشکی (مهم‌ترین مرجع مسئول انجام تحقیقات در حوزه پزشکی و سلامت) قرار دارند. این مراکز مجموعا مسئول نگهداری از ۱۴هزار مغز اهدایی هستند و هر سال ده‌ها‌هزار نمونه‌ تحقیقاتی از بافت مغز را تهیه کرده و (به‌رایگان) در اختیار پژوهشگران این کشور و همین‌طور محققان دیگر در سرتاسر جهان قرار می‌دهند. به یاد دارم وقتی برای اولین بار وارد بانک مغز بریتانیا در بیمارستان مادزلی لندن شدم احساسم مانند احساس کسی بود که به سرزمینی عجیب و ناشناخته قدم گذاشته است. واقعیت این بود که حیران و شگفت‌زده در میان انبوهی از مغزهای انسانی با موجي از افکار و احساسات و پرسش‌های متفاوت غرق شده بودم. مبهوت و هیجان‌زده حتی نمی‌دانستم اساسا چه احساس و فکری باید داشته باشم. در راهروهایی تنگ و تودرتو با نوری کم، پر از قفسه‌هایی که با ضابطه خاصی دقیقا شماره‌گذاری شده بودند قدم می‌زدم و توضیحات مسئول آن قسمت را می‌شنیدم. حس غریبی بود و کنجکاوی‌ام هر لحظه بیشتر می‌شد. در بانک مغز بریتانیا صدها مغز با دقت، نظارت و احترام بسیار نگهداری می‌شوند.

در بدو ورود، تاریخچه افتتاح این مرکز گفته شد و اینکه اساسا اهمیت وجود چنین مرکزی چیست، ‌روال کار در آنجا چگونه است و... و نحوه برش‌زدن مغز و کلیات و جزئیات آن شرح داده شد و درنهایت هم چند پرونده (که شرح حال وضعیت پزشکی برخی افراد درگذشته بود)، همراه با مغز اهدایی آنها را در اختیارمان گذاشتند تا بتوانیم به شیوه‌ای علمی و با استفاده از آموخته‌های قبلی‌مان درباره مغز و بیماری‌هایی مانند آلزایمر، اسکیزوفرنی، اُتیسم و... آنچه را که می‌دیدیم، از نزدیک تحلیل کنیم و تا حدودی پرده از راز آن مغز و دلایل زیستی-‌عصبی آن بیماری‌ها و مشکلات فرد برداریم. هرچند در ابتدا و ناخودآگاه در میان انبوهی از مغزهاي انسانی به یاد شعر معروف «شاملو» زیر لب زمزمه می‌کردم «کاش این همه مغز را زبان سخن بود» متوجه شدم اتفاقا در اینجا آنها را زبان سخن است و برای درک ناگفته‌هایشان باید بر زبان علم مغزکاوی مسلط بود. درنهایت کاملا برای همگی ما روشن شد این مغزها در شناخت بهتر بیماری‌های مختلف، به متخصصان علوم‌ اعصاب می‌توانند چه کمک ارزنده‌ای بکنند. در شرایط عادی برای کسی مشخص نبود کدام مغز متعلق به چه کسی بوده و او چطور درگذشته است؛ اما اینکه آن فرد عظیم‌ترین سرمایه‌ زندگانی‌اش یعنی «مغز» خود را به ما اهدا کرده تا ما را در کشف رازهای مغز و بیماری‌های مختلف و درنهایت کمک به هم‌نوعانش یاری کند، حسی فوق‌العاده انسانی و احترام‌برانگیز را در آدمی برمی‌انگیخت و این توشه‌‌ نهایی من از این تجربه‌‌ منحصربه‌فرد بود. پیش از این، فرم اهدای عضو را پر کرده بودم، اما همان روز تصمیم گرفتم تا فرم‌های مخصوص به اهدای مغز پس از مرگ را هم پر کنم و پس از آن حس آرامش‌بخش و مطبوع کسی را داشتم که از به‌امانت‌گذاشتن بزرگ‌ترین سرمایه‌اش در بهترین بانک موجود، مطمئن شده است.
درباره‌ اهمیت بانک مغز
اما دلیل و اهمیت وجود چنین مرکزی چیست و در یک بانک مغز دقیقا چه کاری انجام می‌شود؟ بدون هیچ شک و تردیدی نقش این مغزهای اهدایی در کمک به پیشرفت علوم مغزکاوی و اکتشافات جدید مرتبط با آن، بی‌بدیل بوده است. بخش عمده‌ای از دانش امروزی ما درباره‌ بیماری‌های مختلف مغز و سیستم عصبی انسان و پیشرفت‌های حیرت‌انگیز دو، ‌سه دهه‌‌ اخیر از طریق بررسی مغز افراد بیمار و مقایسه‌ آن با مغز افراد سالم به دست آمده است. برای چنین کاری نیازمند آن هستیم مجموعه‌ای از مغزهای افراد سالم و بیمار را در جایی با دقت نگه‌داری کرده تا بتوانیم آنها را برای بررسی و مطالعه‌‌ بیشتر در اختیار محققان قرار دهیم و درست همین‌جاست که لزوم وجود یک «بانک مغز» مشخص می‌شود.

یکی از اولین نتایج وجود چنین مرکزی در سال ۱۹۵۷ نمایان شد؛ وقتی «آروید کارلسون» با بررسی مغز افراد دچار بیماری پارکینسون و مقایسه‌‌ آن با افراد عادی متوجه شد نبود برخی سلول‌های عصبی که مسئول تولید نوعی انتقال‌دهنده پیام‌های عصبی (دوپامین) هستند، در بروز این بیماری نقشی کلیدی دارد. بعدها بررسی‌های مشابه دیگری نشان‌دهنده‌‌ افزایش میزان آهن در سلول‌های مغز این بیماران بوده است. با وجود پیشرفت‌های خیره‌کننده در زمینه‌‌ تصویربرداری عصبی و زنده از مغز انسان (مانند ام‌آر‌آی کارکردی)، ما همچنان به اصل جنس؛ یعنی خود مغز انسان نیازمندیم؛ چراکه هرچند تصویربرداری‌های عصبی درباره‌‌ ساختار و عملکرد مغز اطلاعات چشمگیری را در اختیار ما می‌گذارند؛ اما در سطوح جزئی‌تر سلولی، چیزی به ما نشان نمی‌دهند و در نتیجه بدون بررسی مستقیم خود مغز و بخش‌های مختلف آن زیر میکروسکوپ، نمی‌توان فهمید در یک بیماری مانند آلزایمر برای سلول‌های مناطق مختلف مغز چه اتفاقی افتاده است. در واقع برای بررسی همه‌جانبه‌‌ مغز و پی‌بردن به اسرار آن، ما نه به یک روش که به «مجموعه» این روش‌ها نیازمندیم؛ اما نگهداری از مغز انسان کار ساده‌ای نیست و روش‌های خاص خود را دارد. این روش‌ها از افتتاح اولین بانک مغز در دهه‌ ۵۰ میلادی تا به امروز پیشرفت‌های بسياري کرده است. در یک بانک مغز مجموعه‌‌ متنوعی از مغزهای مختلف را می‌بینید؛ از مغز افراد سالم از هر سن و جنسی تا مغز افراد دچار بیماری‌های مختلف مانند زوال‌ عقل، ام‌اس، اتیسم، افسردگی و... . در نتیجه پژوهشگران می‌توانند مغز افراد مختلف را با یکدیگر مقایسه کنند. در هر بانک مغز از هر مغز اهدایی به محترمانه‌ترین شکل نگه‌داری می‌شود. این یک اصل اساسی و خدشه‌ناپذیر است و همه موظف به رعایت آن هستند. پس از انجام هماهنگی‌های لازم و دریافت یک مغز، لازم است یک تشخیص دقیق صورت گيرد؛ مثلا مشخص شود که نوع بیماری فرد اهداکننده و شدت آن دقیقا چه بوده است.

نتیجه اغلب دو تا سه ماه بعد از دریافت تشخیص، به خانواده‌ فرد مرحوم اطلاع داده می‌شود و این در اغلب موارد کمک می‌کند تا آنها بهتر بتوانند با مرگ عزیزشان کنار بیایند. همچنین در اغلب موارد کسب اطلاعاتی پیرامون وضعیت کلی سلامت فرد اهداکننده، سبک زندگی و عاداتش، می‌تواند به محققان در استفاده‌ بهتر از مغز دریافتی کمک کند. اما آیا هر مغزی را می‌توان اهدا کرد؟ خیر؛ درصورتی‌که فرد دچار تومور مغزی یا یک بیماری واگیردار باشد و یا درصورتی‌که بیشتر از ۷۲ ساعت از مرگ فرد گذشته باشد، بانک مغز امکان دریافت مغز آن فرد را ندارد. انجام هماهنگی‌های لازم و اجرای تمام مراحل انتقال، دریافت و آماده‌سازی مغز اهدایی برای نگهداری آن باید حداکثر تا سه روز پس از مرگ فرد درگذشته صورت پذیرد و درصورتی‌که بیشتر از این طول بکشد، به علت شروع استحاله و فروپاشی مغز، امکان دریافت و نگهداری آن از بین می‌رود.

آیا حاضرید مغزتان را پس از مرگ اهدا کنید؟
تردیدی نیست که افزایش آگاهی عمومی درباره‌‌ اهمیت اهدای مغز به یک بانک مغز می‌تواند باعث تشویق و ترغیب بسیاری برای کمک به چنین نهادهایی شود. بررسی‌ها نشان می‌دهند از یک مغز اهدایی حداقل در يكصد پروژه‌ تحقیقاتی استفاده می‌شود. اهدای یک مغز مانند اهدای سایر اعضای بدن عملی به‌‌غایت خیرخواهانه برای کمک به همنوعان خود است؛ هدیه انسانی و بی‌نهایت ارزشمند ما به علم و کمک به کاهش یا رفع درد و رنج بسیاری در آینده. شاید حتی به بیانی دیگر بتوان گفت: باقیات صالحات در علم. ایرانی‌ها در طول تاریخ همواره برای علم و پیشرفت در علوم مختلف ارزش فراوانی قائل بوده‌اند، وجود بزرگ‌ترین کتابخانه‌ها و رصدخانه‌ها و مراکز علمی در ایران چه قبل و چه بعد از اسلام خود مؤید این واقعیت است. حال شاید برایتان جالب باشد اگر بدانید مدتی قبل و همگام با مراکز پیشرفته‌ مطالعات مغز و اعصاب جهان، اولین بانک مغز ایران در تهران افتتاح شد و درحال‌حاضر با دریافت سه مغز اهدایی مشغول به کار است. آیا شما حاضرید مغزتان را پس از مرگ به بانک مغز تهران اهدا کنید و جوهره‌ وجودی‌تان را برای گسترش مرزهای علم در دستانی مطمئن به امانت بگذارید؟ اگر پاسخ‌تان مثبت است، می‌توانید با بانک مغز تهران تماس بگیرید (۸۸۶۲۲۵۷۸) یا با مراجعه به وب‌سایت آن  (brainbank.iums.ac.ir) نام‌نویسی کنید.

فرجام مغز در بانک مغز
اما پس از اهدای مغز به بانک مغز، دقیقا چه اتفاقی می‌افتد؟ در ابتدا مغز را وزن می‌کنند (مثلا در برخی بیماری‌ها نظیر آلزایمر ممکن است به علت ازدست‌رفتن بافت‌های مغز، وزن آن یک‌سوم یک مغز معمولی باشد) و سپس سایر مشخصات ظاهری مغز بررسی می‌شود: سطح خارجی مغز را بررسی می‌کنند (مثلا اینکه آیا مغز دچار عفونت شده یا خیر)، چین‌خوردگی‌هایش را وارسی می‌کنند (ممکن است مثلا در برخی مناطق و در نتیجه‌‌ برخی بیماری‌ها مانند زوال‌ عقل، چروکیده شده باشد)، قسمت‌های مختلفش را حس می‌کنند (ممکن است برخی مناطق بیش از حد نرم باشد که می‌تواند نشان‌دهنده‌ سکته‌ مغزی باشد)، عروق مغزی بررسی می‌شود (مثلا سخت‌بودن عروق مغزی شاید نشان‌دهنده‌‌ این باشد که فرد رژیم غذایی پرچرب داشته یا زیاد سیگار می‌کشیده) و... . سپس آن را از وسط برش داده و به دو قسمت (نیم‌کره) تقسیم می‌کنند. یک قسمت (نیمه) برای مقاصد تحقیقاتی در مراکز پژوهشی علوم ‌اعصاب به‌کار می‌رود و دیگری برای انجام معاینات آسیب‌شناختی (تشخیص نوع بیماری). برای این منظور قسمت اول را در ماده‌ نگهدارنده‌ای به نام فرمالین قرار می‌دهند و سه هفته در آن نگه می‌دارند تا بافت مغز سفت و به‌اصطلاح «تثبیت» شود. در این مدت با آن هیچ کاری ندارند تا این مرحله کامل انجام شود؛ اما نیمه‌ دیگر مغز را بلافاصله به قسمت‌های مختلف و معینی برش می‌زنند، تکه‌های مختلف و مجزای برش‌یافته را در ظرف‌های مخصوص و داخل یخچال‌هایی بزرگ و اختصاصی در دمای منفی ۸۰ درجه سانتی‌گراد قرار داده و نگهداری می‌کنند تا بافت‌های تشکیل‌دهنده‌ آنها همراه با پروتئین‌ها و ژن‌هایش سالم حفظ شده و باقی بمانند.

از این بخش در پژوهش‌های مختلف علوم‌ اعصاب استفاده می‌شود؛ مثل بررسی وضعیت و میزان و حتی فعالیت پروتئین‌های مختلف در مناطق مختلف مغز و... بخش دیگر هم پس از سه هفته به‌طور مشابه به لایه‌هایی با ضخامت یک سانتی‌متر و بعد پس از انجام برخی مراحل دیگر به ضخامت هفت میکرومتر برش داده می‌شود تا در بررسی‌ها آسیب‌شناختی عصبی مورد استفاده قرار گیرد، مثلا اینکه فرد آیا دچار زوال‌عقل بوده و اگر بله، چه نوعی از آن. براي حفظ حریم شخصی افراد درگذشته، هر مغز شماره و کد مخصوص به خود را دارد و نمی‌توان فهمید از آن‌چه کسی است.