با وجود بارش ها، خشکسالی همچنان باقی خواهد بود

در حالی که بسیاری از مردم مناطق کشورمان به تدریج عادت کرده بودند که دیگر نباید در پاییز و زمستان منتظر بارش برف و باران آنچنانی باشند، به یکباره بسیاری از نقاط کشور حتی مناطق بیابانی شاهد بارش های سیل آسا و طوفان های سهمگین شده اند، بارش هایی که چندسالی می شود به خاطره ها پیوسته بود.
به راستی دلیل این به هم ریختگی آب و هوایی چیست؟ آیا این بارش های ناگهانی، نوسان های آب و هوایی و وقوع پدیده گرد وغبار نشان دهنده تغییر اقلیم در کشورمان یا منطقه است؟ آیا کشورمان همچنان دچار پدیده خشکسالی است؟ این مخاطرات طبیعی قابل پیش بینی نیست؟ وضعیت آب و هوایی ایران در دهه های آتی چگونه است؟ و بسیاری از پرسش های دیگر که پاسخ آنها را در گفت و گویی تفصیلی با عباس رنجبر سرپرست پژوهشکده سازمان هواشناسی جویا شدیم.

** تغییر اقلیم چیست؟
سرپرست پژوهشکده سازمان هواشناسی کشور روز سه شنبه با بیان این که تغییر اقلیم نشان دهندۀ تغییرات غیر عادی در اقلیم درون اتمسفر زمین و پیامدهای ناشی از آن در قسمت‌های مختلف کرۀ زمین می‌باشد و بحثی کلان و پیچیده است، افزود: تغییر اقلیم یا تغییرات آب و هوایی به هر تغییر مشخص در الگوهای مورد انتظار برای وضعیت میانگین آب و هوایی اطلاق می شود که در طولانی مدت برای منطقه ای خاص یا تمامی کره ی زمین اتفاق بیافتد.
رنجبر اظهار کرد: برای اینکه بدانیم تغییر اقلیم در ایران رخ داده است، اول باید تغییرات پنج لایه اصلی زمین را یعنی جو کره (اتمسفر)، آب کره و یخ کره (هیدروسفر)، سنگ کره (لیتوسفر) و زیست کره (بایوسفر) شناسایی کنیم؛ به طور مثال تغییر اقلیم می تواند در قالب رخدادهای مخاطره آمیز جو کره بروز کند. همچنین باید ویژگی تغییرپذیری اقلیم را در نظر داشته باشیم؛ به عنوان مثال امکان دارد یک دوره پنج یا حتی 10 ساله خشکسالی و یا یک سال ترسالی و یا یک سال خشکسالی پیش آید و مجددا شرایط به وضع قبل بازگردد.
وی با بیان این که تغییر اقلیم به واسطه دو عامل طبیعی و همچنین انسانی اتفاق می افتد، گفت: عوامل طبیعی مانند آتشفشان ها که می تواند یک مقدار زمین را خنک کند یا مانند فعالیت لکه های خورشیدی یا انحراف محور مداری است که زمین در مسیر آن به دور خورشید می چرخد؛ این قبیل تغییرات اقلیمی نیازمند دوره های طولانی مدت چند صد ساله یا هزار ساله است که اغلب باعث سرمایش می شوند.
سرپرست پژوهشکده سازمان هواشناسی با بیان این که فعالیت های انسان ها دومین عامل مهمی است که می تواند پیامدهای تغییر اقلیم را به دنبال داشته باشد و بیشتر دانشمندان و صاحبنظران روی آن تاکید دارند، افزود: فعالیت های کشاورزی و صنعتی و تغییر کاربری زمین که انتشار گازهای گلخانه ای را در پی داشته، از جمله این فعالیت ها است.
وی با اشاره به این که گازهای گلخانه ای در حقیقت گرمایش جهان را به دنبال دارند، گفت: امروزه بسیاری از دانشمندان و صاحبنظران معتقدند که بعد از انقلاب صنعتی با توجه به میزان انتشار گازهای گلخانه ای در جو، دمای سطح زمین افزایش یافته و در نتیجه سیستم اقلیمی تحت تاثیر قرار گرفته است.
رنجبر با بیان این که گازهای گلخانه ای میزان آب قابل پذیرش در جو را نیز تحت تاثیر خود قرار داده اند، تاکید کرد: لازم به ذکر است که پدیده تغییر اقلیم به صورت بسیار آرام و تدریجی و در بازه زمانی بلندمدت اتفاق خواهد افتاد.

** میانگین اقلیمی کشورمان تغییر چندانی نخواهد داشت
سرپرست پژوهشکده سازمان هواشناسی در عین حال گفت: البته تغییر اقلیم که برای کشورمان مطرح است، متاثر از مناطق جنب حاره و توفان هایی است که عرصه میانی جغرافیایی و کره زمین را تحت تاثیر قرار می دهند و بخش عمده کشور ما در حقیقت از دو سیستم هواشناسی تاثیر می گیرد.
وی ادامه داد: آنچه امروزه در ایران و سایر کشورها زیاد شده است، رخ دادن مخاطرات حدی و به عبارت دیگر، پدیده هایی همچون گرمای بسیار شدید و یا سرمای بسیار شدید است، پدیده هایی که از نظر شدت دارای بیشترین بیشینه هستند.
رنجبر افزود: طی سال های اخیر، با پدیده هایی جوی مواجه بوده ایم که بیشترین شدت را داشته اند مانند توفان تهران، بارش ایلام یا توفان ها و بارش های اخیر جنوب کشور که بسیار کم سابقه است.
وی ادامه داد: صاحب نظران و دانشمندان معتقدند که ویژگی اقلیمی آینده ما، رخ دادن همین پدیده های حدی است، به طوری که شاید میانگین اقلیمی ( در یک دوره 30 ساله) برخی از کمیت های ما تغییر نکند، اما پدیده های حدی می تواند از نظر تعداد و بسامد بسیار گسترده باشد.
سرپرست پژوهشکده سازمان هواشناسی افزود: بر این اساس، ممکن است در آینده یک دوره خشکسالی شدید یا یک دوره ترسالی همراه با توفان های بسیار گسترده و بارش های شدید یا سرمای یخبندان داشته باشیم که قبلا سابقه نداشته باشد.
وی ادامه داد: همچنین ممکن است براساس مفهوم تغییر اقلیم، در میانگین دمای کشور یک مقدار افزایش نشان دهد و یا در کل، با وجود کاهش دوره های سرما، شاهد سرما و یخبندان های شدید باشیم.
رنجبر با تاکید بر این که ارتباط مستقیمی بین تغییر اقلیم و مخاطرات جوی وجود دارد، افزود: این مخاطرات نزدیک به 90 درصد مخاطرات طبیعی را شامل می شود چرا که جدا از زلزله و رانش، سایر مخاطرات طبیعی منشا آب و هوایی دارند.
سرپرست پژوهشکده هواشناسی ادامه داد: در نتیجه اگر سیستم اقلیمی زمین با تغییرات همراه باشد، مخاطرات جوی نیز تغییر خواهد کرد.
وی افزود: در نتیجه، با وجود این که دوره های خشکسالی طولانی مدتی داشته ایم، اما امروز شاهد پدیده ها و مخاطراتی نیز مشابه توفان تهران، گرد و غبارهای شدید جنوب غرب کشور و توفان های گرد و خاک و بارش های شدید در استان های جنوبی و بارش شدید برف و یخ زدگی در برخی مناطق کشور، هستیم.

** تغییرات آب و هوایی تا چه میزان قابل پیش بینی است؟
پرسشی که مطرح می شود، این است که بر این اساس، تغییرات آب و هوایی تا چه حد قابل پیش بینی است.
رنجبر در این خصوص از تقسیم بندی پیش بینی های جوی به طور معمول برای دوره های کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت سخن گفت و افزود: یک سری از تغییرات آب و هوایی در دنیا به عنوان رخداد کوچک محسوب می شوند؛ این گونه رخدادها معمولا نزدیک به زمان اتفاق قابل پیش بینی هستند.
وی با اشاره به این که پیش بینی یک سری رخدادها نیز همچون بارش های سیل آسیا، یخبندان و تگرگ معمولا بین یک تا دو هفته به صورت آینده نگری در دسترس می باشد، افزود: این پیش بینی ها بر اساس دینامیک جو صورت می گیرد.
رنجبر همچنین ادامه داد: البته یک سری پیش بینی ها نیز فصلی و به عنوان پیش بینی های آماری و دینامیکی شناخته می شود که معمولا به صورت فصلی سه تا شش ماهه است و آینده جوی را با دقت حدود 70 تا 75 درصد نشان می دهد.
وی، پیش آگاهی و اطلاع رسانی صورت گرفته در زمینه دیر شروع شدن بارش های زمستان امسال را از جمله پیش بینی های آماری و فصلی عنوان کرد و افزود: بر این اساس پیش بینی شده بود که با بارش های پیش رو، کمبود بارش ها جبران می شود.
رنجبر با بیان این که یک سری پیش بینی ها نیز آماری بلندمدت و اقلیمی محسوب می شوند، گفت: به عنوان مثال در این نوع پیش بینی که بر اساس میزان انتشار گازهای گلخانه ای صورت می گیرد، اعلام شده است که اگر انتشار این گازها در همین ابعاد تداوم داشته باشد، شاهد روند گرمایشی زمین خواهیم بود و همین منجر به کاهش بارش می شود.
وی افزود: به عنوان مثال، کارشناسان پژوهشکده اقلیم مشهد یک سری پیش بینی های اقلیمی به صورت دهه ای و یا دوره های میانگین 30 ساله ارائه و حتی تا پایان قرن 2100 میلادی وضعیت آب و هوایی را پیش بینی کرده اند.

**ایران در دهه های آینده همچنان خشک و بی آب خواهد بود
دکتر رنجبر همچنین با بیان این که در حال حاضر بحث گرمایش جهانی مطرح است، گفت: تحت این شرایط، پدیده ها و مخاطرات جوی نیز از نظر بسامد و شدت متفاوت خواهد بود، به طوری که هرچند در گذشته بارش هایی را داشته ایم، اما با این شدت و تداوم کم سابقه و چه بسا بی سابقه باشد.
سرپرست پژوهشکده سازمان هواشناسی گفت: مطالعات پژوهشکده هواشناسی در خصوص وضعیت چند دهه آینده در بخش عمده ای از منطقه مدیترانه، غرب آسیا و منطقه خاورمیانه بر اساس میزان انتشار گازهای گلخانه ای نشان می دهد که گرایش این مناطق به سمت خشکی بیشتر با بارش های کمتر است.
وی افزود: بارش های کشورمان نیز به نوعی به عرض های شمالی تر یعنی سمت روسیه منتقل می شود، بنابراین براساس این مدل ها، بخش عمده ای از ایران گرایش به خشکی پیدا می کند، هرچند با تغییرپذیری اقلیمی نیز مواجه هستیم و ممکن است دو تا سه سال پرآب نیز داشته باشیم.
سرپرست پژوهشکده سازمان هواشناسی گفت: میانگین بارشی کشور ما در دهه های آتی گرایش به کم شدن دارد، از طرفی نیز افزایش دما تبخیر بیشتر را به دنبال دارد و بارش های شدید و رگباری نیز اثر و کارایی لازم را به دنبال نخواهد داشت.

** در برنامه های توسعه توجهی به وضعیت آب و هوایی کشور نشده است
این مقام مسوول همچنین با تاکید بر این که برای برنامه ریزی های کلان توسعه بایستی وضعیت آب و هوایی کشور نیز مد نظر قرار گیرد، گفت: فکر نمی کنم در برنامه های توسعه ای کشور توجهی به این موضوع شده باشد.
رنجبر با بیان این که متاسفانه در طول سال های گذشته توسعه در کشورمان به صورت ناپایدار اتفاق افتاده است، گفت: امروز مقوله تغییر اقلیم در حقیقت بودجه ریزی عملیاتی کشور را می تواند به راحتی زیر سوال ببرد و با مشکل مواجه سازد، چرا که واقعا هیچ ضمانتی برای اجرای برنامه ها وجود ندارد.
به گفته رنجبر، اگر در شرایط فعلی خشکسالی گسترده ای در کشور رخ دهد، یا اتفاقاتی نظیر سیل و یخبندان در کشور پیش آید، به طور حتم بخش عمده ای از اعتبارات به این سمت سوق پیدا خواهد کرد در صورتی که در سایر کشورها برنامه ریزی برای توسعه با توجه به پیش بینی و شرایط آب و هوایی شکل گرفته است.
سرپرست پژوهشکده سازمان هواشناسی توضیح داد: در بسیاری از کشورها مطابق با هشدارهای سامانه های هشداردهنده آب و هوایی پیش آگاهی دارند و امکانات خود را برای جلوگیری از هرگونه خسارت مادی و انسانی و طبیعی از قبل آماده مواجهه با حوادث و مخاطرات طبیعی می کنند.
وی اظهار امیدواری کرد که در کشور ما نیز این مهم صورت گیرد، چراکه بر اساس نیاز آبی و حفظ منابع کشور به طور حتم بایستی برای هریک از مدل های آب و هوایی برنامه جامع و یکپارچه داشته باشیم.

**دستگاه ها بایستی با سازمان هواشناسی تعامل بیشتری داشته باشند
با این همه، می توان بسیاری از مخاطرات جوی از جمله وقوع بارش های سیل آسا را از تهدید به فرصت تبدیل کرد، کاری که به گفته رنجبر، لازمه آن ارتباط تمامی بخش ها به ویژه دستگاه های مرتبط همچون وزارت نیرو و سازمان مدیریت بحران کشور با سازمان هواشناسی و توجه دقیق به پیش بینی های این سازمان است.
رنجبر تصریح کرد: اگر این اتفاق بیافتد، براساس پیش آگاهی ارائه شده از سوی سازمان هواشناسی و همچنین اقدامات علمی و فنی دستگاه های مرتبط، کلیه روان آب هایی که در نتیجه بارش های شدید ایجاد شده است، مهار می شوند و ضمن جلوگیری از خسارات، بخشی از کمبود آب های فصل گرما نیز جبران خواهد شد.
وی با تاکید بر این که دستگاه ها بایستی به محض دریافت اطلاعات بسیار مناسب سازمان هواشناسی عکس العمل مناسب و به موقع در جلوگیری از خسارت ناشی از وقوع مخاطرات طبیعی داشته باشند، در عین حال گفت: متاسفانه در بسیاری از اوقات، هشدار نیز داده می شود اما عکس العملی وجود ندارد.
این مقام مسوول افزود: به عنوان مثال، سازمان هواشناسی سرمازدگی را که برای محصولات پرتقال شمال کشور اتفاق افتاد، پیش بینی کرده بود اما از سوی دستگاه های ذیربط برای جمع آوری محصولات اقدام مناسب صورت نگرفت، یا در مواردی که پیش بینی غلظت زیاد گرد و غبار می شود لازم است که وزارت نیرو یا مخابرات کشور تدابیر لازم را برای بخش برق رسانی و خطوط ارتباطی اتخاذ نمایند.
به اعتقاد رنجبر، اگر سازمان هواشناسی این پیش آگاهی را می دهد، دستگاه های ذیربط نیز باید برنامه خاص خودشان را برای مقابله با بحران داشته باشند یا اینکه بحث مقوله تغییر اقلیم یا بحث گرمایش جهانی در برنامه ریزی های کلان و توسعه کشور نیز دیده شود.

** چرا سیل در ایران قابل کنترل نیست؟
سرپرست پژوهشکده سازمان هواشناسی کشور در پاسخ به سوالی درباره چرایی قابل کنترل نبودن سیل گفت: شاید به دلیل اینکه اولویت های کشور در مسائل دیگر بوده، به این موضوع توجه آنچنانی نشده است.
رنجبر با بیان این که در طول سال های گذشته به جای این که ما شرایط جوی را مدیریت کنیم، شرایط جوی ما را مدیریت کرده اند، گفت: رویکرد ما در برخورد با مسائل زیست محیطی، گرد وغبار و یا سیل ناشی از بارش های شدید، تنها تشکیل مدیریت بحران به منظور رسیدگی به این مشکلات بوده است.
وی ادامه داد: به عبارت دیگر ما صبر می کنیم یک رخداد طبیعی اتفاق بیافتد، بعد کلی اعتبار برای این حوادث طبیعی هزینه می کنیم؛ پرداخت هزارمیلیارد تومان خسارت در سال گذشته از سوی دولت به کشاورزان برای جبران سرمازدگی محصولات یکی از این موارد است.
سرپرست پژوهشکده سازمان هواشناسی یکی از راه های جلوگیری از خسارات احتمالی وقوع سیل و طوفان در کشور را توسعه سامانه های پیش آگاهی در مناطق مختلف کشور ذکر کرد و گفت: اگر این سامانه ها را جدی گرفته بودیم شاید با یک اطلاع رسانی به موقع به کشاورزان برای جمع کردن محصول حداقل 30 تا 40 درصد از خسارات وارده کاهش پیدا می کرد.

**سامانه پیش آگاهی هواشناسی چیست؟
رنجبر در خصوص این که سامانه پیش آگاهی چیست، اشاره کرد: به دنبال وقوع سیل و ایجاد خسارت به تاسیسات سدسازی شرکت های وابسته به وزارت نیرو در سال 1384، یک سامانه هشدار دهنده سیل برای حوزه کرخه و کارون ایجاد شد؛ این سامانه از سه تا پنج روز قبل از وقوع سیل میزان آبی را که در هر نقطه وارد سد می شود، پیش بینی می کند.
وی افزود: دست اندرکاران چند روز فرصت دارند که به عنوان مثال دبی سد را اندازه گیری کرده و آب پشت سد را خالی کنند و یا برق آبی تولید کنند؛ در نتیجه به دنبال بارش با پرشدن سد سیل مدیریت می شود و یک تهدید به فرصت تبدیل می شود.
وی تاکید کرد: سامانه جامع هشدار سیل باید برای کل حوزه های آبی و مناطق شهری کشور که امکان دارد تحت تاثیر سیلاب قرار گیرند، توسعه پیدا کند؛ اما متاسفانه تاکنون حمایتی نشده است و هنوز نصب این سامانه با توجه به شرایط جوی کشورمان در سطح کشور مغفول واقع شده است.
سرپرست پژوهشکده سازمان هواشناسی افزود: لذا تاکنون این سامانه تنها در استان قم بدنبال وقوع سیل قمرود و همچنین استان خوزستان برای رودخانه های کرخه، دز و کارون نصب شده است و باوجود این که نصب آن برای بخشی از استان مازندران نیز پیشنهاد شده اما هنوز عملیاتی نشده است.
وی با اشاره به این که نصب سامانه هشدار دهنده برای تهران با جمعیت 14 میلیونی نیز از مدت ها قبل یعنی 15 سال پیش و قبل از وقوع سیل کن و ورود آب به مترو پیشنهاد شد، گفت: نصب این سامانه هنوز عملیاتی نشده است.
وی در خصوص میزان هزینه نصب این سامانه نیز گفت: کل هزینه سخت افزاری و نرم افزاری این پروژه از جمله ساخت ایستگاه باران سنجی برای 8 رود دره تهران حدود 2 میلیارد تومان هزینه خواهدداشت و این هزینه شاید معادل یک سوم خسارت یک سیل کوچک در کشور نباشد اما متاسفانه تاکنون توجهی به آن نشده است.
وی با تاکید براین که نخستین کار برای مقابله با حوادث طبیعی پایش و هشدار پیش آگاهی است، ادامه داد: در حال حاضر کشورها به سمت ایجاد سامانه های هشدار سریع رفته اند چراکه پس از آن دستگاه های اجرایی فرصت لازم را برای مقابله با بحران و مدیریت آن با کمترین خسارت خواهند داشت.
رنجبر با بیان این که سازمان هواشناسی طرحی را در راستای تصویب اعتبار طرح نصب سامانه هشداردهنده برای کل کشور از سوی سازمان مدیریت و برنامه ریزی در دست پیگیری و دفاع داشته است، گفت: متاسفانه این طرح به دلیل کمبود اعتبار با مشکل مواجه شده است.

**در مردم توقع ایجاد نکنیم، مهار پدیده گرد و غبار تنها در بلندمدت میسر است
سرپرست پژوهشکده سازمان هواشناسی در خصوص مقوله گرد و غبار در کشورمان یادآور شد: این بحث به صورت جدی از سال 2008 یا 1387 – 1386 در کشور آغاز شد، در واقع از آن سال به بعد، یعنی تابستان 1388 بود که پدیده گرد و غبار حتی تهران و نیمه غربی کشور را دربرگرفت.
رنجبر یکی از دلائل اصلی پیدایش این پدیده در کشورمان را خشکسالی دانست که شروع آن طی سال های 2001 - 1998 بود و به دنبال آن کاهش بارش های بهاره، مهار آب های سطحی و درنتیجه از بین رفتن پوشش های گیاهی در طول سال های ذکر شده اتفاق افتاد.
وی با تاکید بر این که البته شرایط جوی منطقه ما نیز به گونه ای است که پتانسیل لازم برای بروز پدیده گرد و غبار را دارد، گفت: کشورمان در مناطق عرضی جغرافیایی قرار گرفته است که دارای بیشترین بیابان ها است و بخش عمده سرزمینی یعنی بیش از 75 درصد آن خشک و نیمه خشک است.
رنجبر ادامه داد: البته از اواسط دهه 1380 نیز عوامل بیرونی جدید اغلب نواحی غرب وجنوب غربی کشور را با فراوانی و شدت بیشتر تحت تاثیر قرار داده اند که منبع آنها مناطقی از عراق و شرق سوریه است هر چند که نقاط دیگر از جمله بخش هایی از اردن، کویت و شمال عربستان نیز در ایجاد گرد و خاک در ایران نقش موثری داشته اند.
سرپرست پژوهشکده سازمان هواشناسی ادامه داد:مناطق همجوار ایران نیز به همین شکل است اما اگر بارندگی کاهش پیدا کند، مانند امسال که بارش پاییزه با کاهش مواجه بوده است، مناطقی از جمله خوزستان و جنوب غرب کشور دچار پدیده گرد وغبار شده است.
وی با تاکید بر این که یکی دیگر از دلائل بروز پدیده گرد و غبار وضعیت زمین و تغییر کاربری اراضی و توسعه نامتوازن و ناپایدار بخش کشاورزی بوده است، با یاد آوری آن که در طول 50 سال دوره آماری بارندگی اخیر در کشورمان شش سال پرآب را شاهد بوده ایم که چهارسال مربوط به اوائل دهه 1370 است، خاطرنشان کرد: در آن سال ها گرچه بخش کشاورزی ما از پتانسیل اقلیمی برخوردار نبود، اما با یک توسعه ناپایدار همراه بود.
این مقام مسوول ادامه داد: متاسفانه نبود آگاهی و توجه به پتانسیل اقلیمی و معیارهای هواشناسی همه آن برنامه های توسعه ای را که البته با نیت خیر انجام شد، امروز با مشکل مواجه ساخته است، چرا که آن چهارسال بارندگی زیاد در اوائل دهه 1370 تنها به دلیل یک دوره کوتاه ترسالی اتفاق افتاد و نمونه ای از یک تغییرپذیری اقلیمی بود.
وی همچنین با یادآوری آن که در بهمن ماه سال 1393 نیز با کاهش بارندگی مواجه شدیم و شرایط خشکسالی باعث بروز پدیده گرد و غبار در مناطقی از کشور شد، اضافه کرد: بنابراین به نوعی گرد و غبارها پیامد خشکسالی است و بروز آن وابسته به شرایط رطوبتی سطح خاک و پوشش گیاهی زمین است.
رنجبر با تاکید بر این که ابعاد پدیده و کانال های گرد و غبار در ایران بسیار وسیع است، ایجاد توقع در مردم به منظور مهار کامل این پدیده را نادرست خواند و گفت: این که انتظار ایجاد شود که با یک هزینه گسترده با نهال کاری یا مالچ پاشی این کانون های گسترده گرد و خاک را مهار کنیم، کاملا اشتباه است؛ چراکه اگر شرایط جوی فعال باشد، مساحت کانون ها آن چنان زیاد است که شاید حتی برای یک دوره حتی20 ساله نتوان این پدیده را مهار کرد، در نتیجه بخش کوچکی که مهار می شود، مربوط به یک دوره محدود خواهد بود و بعد از چند سال فعال می شود.
وی ادامه داد: البته این دلیل نمی شود که ما منابع طبیعی و کانون ها را مدیریت نکنیم، چراکه مدیریت با مقابله متفاوت است و مدیریت کانون های گرد و خاک نیز بایستی تحت شرایط اقلیمی، دینامیکی و پیشگیرانه باشد زیرا کانون های گرد و خاک بسیار گسترده و مهار آنها نیازمند زمان بلندمدت است.ایرنا