به گزارش شفا آنلاین،رشد انسان یک فرایند بسیار منظم و پیچیده است که تحت تاثیر چند عامل مهم
از جمله توان ژنتیک، عملکرد سیستم غدد اندوکرین، وضعیت تغذیه‌ای، سطح
فعالیت فیزیکی و وجود یا عدم وجود بیماری‌های مزمن است. چنانچه در هر یک از
این موارد اختلالی به وجود آید می‌تواند منجر به نقص رشد و کوتاهی قد شود.
استفاده‌ی منظم از چارت رشد و ثبت سریال قد از دوران شیرخوارگی کلید تشخیص رشد غیرطبیعی و شروع اقدامات پیشگیرانه و درمانی است.
کوتاهی قد در بیشتر موارد ناشی از عوامل فیزیولوژیک مانند علل سرشتی یا فامیلیال (ژنتیک) است، اما کوتاهی قد ممکن است به دنبال بیماری‌های مهم و قابل درمان (علل پاتولوژیک) نیز رخ دهد. علل پاتولوژیک کوتاهی قد شامل بیماری‌های مزمن گوارشی یا کلیوی، ریکتز، دیسپلاری استخوانی، اختلالات کروموزومی، بیماری‌های مختلف نظیر سوءتغذیه و بیماری‌های ریوی، خونی و مشکلات روحی- روانی است.
علت دیگر کوتاهی قد مربوط به اختلالات هورمونی می‌باشد. با توجه به این که تغییرات رشد و افزایش قد می‌تواند، شاخص حساسی از سلامت عمومی تلقی شود، بررسی دقیق الگوی رشد به ویژه در دوران کودکی ضروری است. بلندقد شدن به عوامل متعددی بستگی دارد. قد افراد نتیجه‌ای از تداخل عوامل داخلی و محیطی در طول دوران رشد است.
عوامل داخلی تعیین‌کننده قد، فاکتورهای ژنتیکی است که فرد از والدینش دریافت می‌کند و قابل تغییر نیست، عوامل محیطی تاثیرگذار نیز عبارتند از: تغذیه، آب و هوا، اقلیم و بیماری‌ها و… مثلا شواهد موجود نشان می‌دهد نزدیکی یا دوری به خط استوا در اندازه بدن افراد موثر است.
اگر چه نمی‌توان عوامل محیطی و ژنتیکی را به راحتی جدا کرد ولی با بررسی ملل مختلف، نژادها و سرزمین‌های گوناگون این نتیجه به‌دست آمده که عوامل محیطی مانند تغذیه و رژیم غذایی مناسب و سالم بسیار مهم‌اند. از نظر ژنتیکی پس از اتمام دوران بلوغ افزایش قد متوقف می‌شود. در این نقطه، فعل و انفعالات پیچیده ژن‌ها، مواد مغذی و هورمون‌ها به اوج خود می‌رسد.
هدف نهایی رشد رسیدن به نقطه تولید مثل و انتقال وراثت به نسل‌های بعد می‌باشد که در اینجا رشد قدی هم به اوج خود می‌رسد. تغذیه مناسب بیشترین اثر را در مراحل رشد دارد. دوران بلوغ آخرین فرصت برای افزایش قد است. علاوه بر هورمون رشد که از هیپوفیز ترشح شده و مسئول افزایش قد است، ترشح بعضی هورمون‌ها نیز در رشد قد تاثیر دارد به عنوان مثال هورمون‌های جنسی زنانه و مردانه در مقدار بالا باعث تکمیل زودهنگام رشد استخوانی و غضروف‌ها شده و عملکرد هیپوفیز را مهار می‌کند، همچنین کم کاری تیروئید می‌تواند باعث اتصال زودهنگام غضروف‌های مفصلی و توقف رشد شود.
رشد قدی با سلامت استخوان و رشد استخوانی همسو می‌باشد. بسیاری از مکمل‌ها و مواد مغذی و هورمون‌ها ضروری برای این منظور به صورت طبیعی و صنعتی وجود دارند که در فرآیند رشد استخوان و افزایش قد موثر هستند.
مواد موثر بر رشد و افزایش قد
۱- کلسیم
کلسیم برای رشد و افزایش تراکم استخوان‌ها ضروری است چون ماده معدنی اصلی استخوانی می‌باشد. در دوران کودکی و نوجوانی استخوان‌ها در حال رشد هستند، حتی پس از توقف رشد، هنوز استخوان‌سازی ادامه دارد اما باعث رشد طولی استخوان و افزایش قد نمی‌شود. کلسیم در محصولات لبنی مانند شیر، پنیر، ماست و… تخم‌مرغ، گیاهان برگ سبز تیره مانند اسفناج، ماهی ساردین، مغزجات یافت می‌شود. بعضی غذاها مهارکننده جذب کلسیم‌اند و بر روی رشد اثر منفی دارند. این غذاها شامل نوشیدنی‌های حاوی کربوهیدرات‌ها، نمک، چربی، شکر و قهوه می‌باشند.
۲- منیزیم
مصرف منیزیم باعث افزایش تراکم استخوانی می‌شود. منیزیم محرک غده تیروئید برای ترشح هورمون کلسیتونین است، این هورمون میزان کلسیم در خون و فعالیت سلول‌های استخوان‌ها را تنظیم می‌کند. با افزایش منیزیم و کلسیم در خون، ساخت و رشد طولی استخوان‌ها افزایش پیدا می‌کند. رژیم‌های غذایی حاوی منیزیم و مکمل‌های حاوی آن باعث افزایش دانسیته استخوانی و تحریک رشد قدی می‌شود.
۳- ویتامین‌های گروه B+
از بین ویتامین‌های گروه B ویتامین B۱ و B۲ در رشد قد و جلوگیری از کوتاهی قد نسبت به بقیه موثرتر هستند.
۴- روی
عنصر روی با تاثیر بر ترشح برخی هورمون‌ها از غدد جنسی و تاثیر مثبت بر غده تیروئید و ترشح کلسیتونین و همچنین با تاثیر بر افزایش تولید ویتامین D و در نتیجه جذب کلسیم در رشد استخوانی و افزایش قد موثر است. از طرفی روی با تاثیر بر فعالیت هورمون سوماتومدین که توسط هورمون رشد ترشح آن تحریک می‌شود، باعث ایجاد بافت غضروفی و استخوان شده و عامل موثری بر رشد بدن و رشد اسکلت استخوانی است. بنابراین کمبود آن باعث مشکلات حاد از جمله کوتاهی قد خواهدشد.
۵- ویتامین D
حداکثر تاثیرگذاری آن بر سلامت استخوان و بافت‌های همبند موثر بر افزایش قد و جلوگیری از کوتاهی قد در استفاده همزمان با کلسیم است. ویتامین D با افزایش جذب کلسیم و نشست آن در استخوان باعث تحریک رشد اسکلت استخوانی و بلندتر شدن قد می‌شود.
۶- ویتامین C
یکی از ویتامین‌های اساسی برای رشد و نیز افزایش قد و رشد اسکلتی ویتامین C است. ویتامین C باعث افزایش ساخت بافت همبند و تاندون‌ها و سایر اجزای بافت اسکلتی شده و استحکام بیشتر آن را موجب می‌شود. منبع این ویتامین میوه‌های تازه از جمله مرکبات، زردآلو، توت فرنگی، انبه، سیب، موز، گوجه فرنگی و سبزیجات می‌باشد.
۷- ویتامین K
این ویتامین به بدن کمک می‌کند که یک پروتئین استخوان کاملا کاربردی به نام استئوکلسین را بسازد. استئوکلسین با کمک این ویتامین و با اتصال مناسب املاح کلسیم و فسفر در استخوان موجب تقویت و استحکام بافت اسکلتی شده و با افزایش تراکم توده استخوان رشد استخوان‌ها را موجب می‌شود.
۸- فسفر
ساختار اصلی استخوان‌ها از کلسیم و فسفر است و قسمت اعظم استخوان‌ها را فسفات (از مشتقات فسفر است) تشکیل می‌دهد. فسفر بیشتر در منابع غذایی حاوی پروتئین از قبیل انواع گوشت سفید مانند مرغ و ماهی، تخم‌مرغ و در لبنیات و برخی از حبوبات یافت می‌شود که در کنار کلسیم ساختار محکم استخوان‌ها را شکل می‌دهد و تعادل مناسب میان دریافت کلسیم و فسفر می‌تواند باعث رشد قدی مناسب شود.
۹- سایر املاح و ویتامین‌ها
بسیاری از املاح و ویتامین‌ها با تاثیر مستقیم و غیرمستقیم بر ساخت بافت‌های همبند و ماتریکس استخوانی باعث افزایش نشست کلسیم و سایر املاح دیگر در استخوان شده و فعالیت سلول‌های سازنده بافت استخوانی را افزایش می‌دهند که از این رهگذر باعث افزایش رشد طولی استخوان‌ها و افزایش قد می‌شوند.
از این املاح می‌توان روی، مس، منگنز، سلیکون، استرانسیوم، فلوراید را نام برد. حتی املاحی مانند ید (به طور مستقیم تاثیری بر متابولیسم کلسیم نمی‌گذارد اما برای تولید هورمون‌های T۴، T۳ که توسط غده تیروئید ترشح می‌شوند نیاز است. کم کاری و پرکاری غده تیروئدی هر دو در گردش املاح استخوانی موثر هستند) هم در افزایش قد به طور غیرمستقیم موثر هستند. سایر ویتامین‌ها و پیش سازهای آنها مانند ویتامین A و بتاکاروتن هم در سلامت استخوان و غضروف‌ها موثر هستند.
۱۰- درشت مغذی‌ها
علاوه بر املاح و ویتامین ها، درشت مغذی‌ها هم بر رشد قدی و سلامت بافت‌های بدن از جمله بافت اسکلتی تاثیر بسزایی دارند. غذاهای حاوی پروتئین از طریق تحریک آزادسازی هورمون رشد در سلامتی و افزایش قد موثرند. البته علاوه بر پروتئین ها، چربی‌ها و کربوهیدرات‌ها نیز برای آزادشدن هورمون رشد مورد نیاز می‌باشند.
پروتئین‌ها منبع خوبی برای آمینواسیدها هستند که برای تولید هورمون رشد لازم است. غذاهای حاوی پروتئین بالا شامل گوشت کم چربی، مرغ، ماهی، شیر، شیرسویا، پنیر، تخم‌مرغ، لوبیا سبز، لوبیای سویا، تخمه کدو و هندوانه، بادام، بادام زمینی، حبوبات، جو دوسر می‌باشند.
استفاده از چربی متعادل در رژیم غذایی به رشد کمک می‌کند. رژیم‌های غذایی با چربی بالا باعث کاهش دریافت پروتئین شده و اثر آن را بر آزادسازی هورمون رشد کم می‌کند و از طرفی اینگونه رژیم‌ها باعث افزایش دفع کلسیم و املاح از طریق دستگاه گوارش می‌شود.
۱۱- آرژنین
آرژنین یکی از اسیدآمینه‌های مهم برای تحریک آزادسازی هورمون رشد در بدن می‌شود. این اسیدآمینه هم به صورت طبیعی در غذا وجود دارد و هم به صورت صنعتی برای مقاصد مختلف از جمله رشد قدی ساخته شده است (ال- آرژنین). معمولا این اسید آمینه در افراد با رژیم غذایی مناسب و سالم به طور طبیعی تامین می‌شود و نیازی به خوردن آن به صورت مکمل نیست. اما در کودکان دچار کوتاهی قد مکمل‌های آن ممکن است با تحریک بیشتر هورمون رشد باعث رفع این مشکل شوند.
۱۲- هورمون رشد
درمان با آن اغلب بدون عارضه است ولی ممکن است عوارض زیر را داشته باشد: موجب افزایش فشار داخل مغزی، التهاب لوزالمعده، تنگی کانال عصب در مچ دست، کاهش قند خون و کومای دیابتی، عمل تحمل گلوکز و افزایش قند خون و دیابت ملیتوس، عملکرد ناکافی تیروئید، آکرومگالی (رشد بیش از اندازه استخوان‌ها و بافت همبند که منجر به تغییراتی در چهره مانند بیرون زدگی استخوان فک و پیشانی می‌شود)، بزرگ شدن قلب و آسیب قلبی (به صورت احتمالی و غیرقابل برگشت)، افزایش فشار خون، ضخیم شدن پوست، رشد غیرطبیعی مو، آسیب کبدی، ناتوانی جنسی در بزرگسالی، آرتریت و التهاب مفاصل شود.
خواب منظم و کافی و نیز ورزش در ترشح هورمون رشد به صورت طبیعی تاثیرگذار هستند زیرا حدود ۵۰ درصد ترشح هورمون رشد در هنگام خواب عمیق است و در هنگام ورزش ترشح هورمون رشد بیشتر می‌شود.
در پایان توجه به این نکته مهم است که تمام موارد کوتاهی قد غیرطبیعی نیستند و تاثیر ژنتیک افراد را نباید نادیده گرفت. در رابطه با کوتاهی قد ناشی از تغذیه نادرست و کمبود ریزمغذی ها، می‌توان با تغذیه درست و رژیم غذایی تامین‌کننده نیازهای بدن این مشکل را تا حدودی مرتفع ساخت.
در موارد کوتاه قدی ناشی از وجود بیماری‌های مزمن و سایر علل هورمونی رفع مشکل زمینه‌ای و درمان بیماری‌ها اولویت نخست را دارد. روش‌های جراحی و کشیدن استخوان و استفاده از پروتزهای استخوانی به دلیل عوارض زیاد و درصد پایین موفقیت معمولا توصیه نمی‌شوند. باید این نکته را بیاد داشته باشید که درمان کوتاه قدی همواره باید به گونه‌ای باشد که سلامت عمومی افراد را دچار مخاطره نکند.
