بر اساس گزارش سازمان زمین‌شناسی، سالانه 36سانتیمتر در دشت‌های غربی و جنوب غربی در پایتخت شاهد نشست زمین هستیم و میزان نشست تهران از کل دنیا بیشتر است. با وجود اینکه سالانه در جنوب تهران در دشت معین‌آباد ورامین سالانه 36سانتیمتر پدیده فرو نشست زمین رخ می‌دهد، اما آب از آب تکان نمی‌خورد. با بررسی های انجام شده می توان به این امر اذعان داشت که در هیچ کجای ایران به اندازه تهران پدیده نشست زمین وجود ندارد، اما با این تفاسیر تا فاجعه ای رخ ندهد هیچ یک از مسئولان به روی خود نمی آورند. فرونشست در تهران 90برابر حد بحرانی اتحادیه اروپا است.
همین امر نشان می دهد که هر لحظه احتمال بروز حادثه ای در ابعاد بزرگ در تهران وجود دارد. براساس گزارش‌های رسمی سالانه دو متر سطح آب‌های زیرزمینی 60دشت اصلی در مرکز ایران افت می‌کند و ما تنها لکه‌های این بحران را می‌بینیم که خشک شدن منابع آبی است. به قول زمین شناسان زمینی که دچار نشست می شود زمین مرده است و به قولی باید فاتحه آن زمین را خواند. یکی از دلایل مهم نشست زمین در تهران، سد کرج است که باعث شد رودخانه کرج زمین های جنوب غربی را آبیاری نکند و کشاورزان شهریار برای تامین آب از چاه استفاده کنند. در جاجرود نیز همین اتفاق افتاد، همان‌طور که در سد ماملو و لار هم این موضوع وجود دارد.
با این تفاسیر در مکان هایی که سد احداث شده به نسبت بیشترین خطرات نشست را شاهد هستیم. هر روز یک میلی متر از زمین در تهران نشست می کند یعنی در سال 36سانتی متر. این میزان نشست، تهران را رکورد دار نشست زمین در دنیا کرده است. در سال های اخیر خشکسالی و برداشت نامتعارف آب از چاه‌های غیرمجاز، علاوه بر خشک شدن دیگر چاه‌ها و مشکل در تامین آب شرب باعث فرونشست زمین در دشت ورامین و دشت تهران، کرج و شهریار شده است؛ مناطقی که تا پیش از این قطب کشاورزی در منطقه به حساب می‌آمدند.
مناطق آسیب‌پذیر پایتخت شناسایی شد
هم اکنون فرونشست زمین در اغلب دشت‌های کشور وجود دارد که همین موضوع آسیب‌ها و خسارت‌هایی نیز به دنبال دارد. دلیل اساسی فرونشست در اغلب پهنه‌های کشور و در دشت‌های شناخته شده‌ای همچون دشت اصفهان، قزوین، تبریز، رفسنجان و بسیاری از نقاط دیگر، افت سطح ایستابی (بالاترین تراز آب زیرزمینی بر روی یک سطح مشخص در زیر زمین) است. دلیل بروز این امر یکی کمبود بارندگی‌ها به دلیل تغییرات اقلیمی و دیگری برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی است که هیچ‌گونه مدیریتی در سال‌های قبل روی آن انجام نشده و در حال حاضر عوارض سوء مدیریت در گذشته را مشاهده می‌کنیم.
کارشناسان عقیده دارند عمده مصرف آب در کشور در حوزه کشاورزی است و تنها چهار درصد آب به صورت آب شرب مصرف می‌شود و بقیه صرف کشاورزی و مقداری نیز مربوط به تامین آب صنعتی کارخانه‌ها و تاسیسات است. می توان دیگر دلیل اصلی فرونشست زمین را مصرف بالای آب‌های زیرزمینی دانست که باید با یک مدیریت جدی، از افزایش این مخاطره در کشور جلوگیری کرد. مناطق جنوب و جنوب غرب پایتخت نسبت به دیگر نقاط حادثه خیزتراست. در مناطق 18، 17و 12تهران نیز بیش از دیگر نقاط عارضه فرونشست زمین مشاهده می شود.
این در حالی است که مناطق جنوبی پایتخت به دلیل حجم انبوه جمعیت و بافت فرسوده همچون بمب ساعتی آبستن حوادث است و هر گونه حادثه ناگواری در هر لحظه در این مناطق می تواند بسیاری از افراد را با مشکلات فراوانی روبه‌رو کند، چون در صورت بروز حادثه شریان های حیاتی، راه های مواصلاتی ریلی، ساختمان های مسکونی، اداری و تجاری از بین می رود. در حال حاضر ممکن است این نقاط آسیب پذیر ترک برداشته و به مرور زمین نشست کند. این امر با توجه به زلزله‌خیزی تهران می تواند خطرات جبران ناپذیر فراوانی برای ساکنان پایتخت به دنبال داشته باشد. در این شرایط فقط با کنترل آب های زیرزمینی می توان از وقوع بیشتر نشست زمین پیشگیری کرد.
فرونشست زمین در پایتخت فاجعه است
یکی از مسائلی که در اثر برداشت بی‌رویه آب زیرزمینی اتفاق می‌افتد نشست زمین (land subsidence) است. این وضعیت اکنون در بسیاری از نقاط استان‌های کرمان و خراسان که دشت‌ها با بیلان منفی آب زیرزمینی روبه‌رو هستند مشاهده می‌شود. یک کارشناس محیط‌زیست درباره بحران آب و فرونشست زمین می گوید: فرونشست زمین در دشت ها و اطراف تهران در حال تشدید است. علت اصلی بروز فرونشست زمین استفاده بی رویه از آب های زیر زمینی برای مقاصد کشاورزی است.
چون در کشور ما میزان مصرف آب برای تولید محصول در یک واحد کشاورزی بیش از حد استانداردهای جهانی است، بنابراین این امر روز به روز در کشور در حال گسترش است. در ضمن اقتصاد بیمار و افزایش بیکاری نیز موجب فشار و تشدید بهره برداری از آب های زیر زمینی می شود. این در حالی است که کنترل میزان برداشت آب ها مشکل است. با وجود نظارت و کنترل وزارت نیرو بر این امر، اما باز نمی توان در تمام نقاط به مدیریت این مقوله پرداخت و آن را تحت نظارت داشت. محمدرضا فاطمی می افزاید: به همین دلیل باید با تغییر کشت و تغییر در الگوی کشاورزی به صرفه جویی در مصرف آب پرداخت.
برای مثال در صرفه جویی مصرف آب در بخش کشاورزی باید از سیستم آبیاری قطره ای استفاده کرد. در ضمن روش دیگر آبیاری همچون آبپاشی نیز وجود دارد، اما باید دانست که سیستم پاشیدن آب روی محصولات چندان مناسب نیست، چون برای صرفه جویی و آبیاری مناسب محصول باید از روش هایی بهره برد تا آب مستقیما به ریشه برسد. فقط با آبیاری به این شیوه می توان در مصرف آب صرفه جویی کرد. تغییر الگوی کشت و استفاده از روش های نوین آبیاری می تواند بهترین راهکار در جلوگیری از آبیاری بی رویه در نتیجه نشست زمین باشد. به گفته او حفر چاه های غیر مجاز یا برداشت بیش از حد سهمیه آب امکان پذیر نیست؛ با وجود اینکه این اقدام از سوی وزارت نیرو انجام می شود، این اقدام به دلیل اینکه چندان قابل کنترل نیست مشکل ساز است.
به هر حال ابزار حاکمیتی در این زمینه باید تقویت شود، در غیر این صورت در آینده نزدیک شاهد فرو نشست زمین خواهیم بود. فرونشست زمین شاید در مناطق خالی از سکنه، مناطق صنعتی یا کشاورزی چندان مساله ساز نباشد، اما در شهرها و روستاها می تواند موجب خسارت های عدیده شود. برای مثال اگر در مرکز تهران زمین نشست کند، بی شک ضرر و زیان ها و فجایع فراوانی به وقوع می پیوندد. این کارشناس محیط‌زیست درباره اینکه جنوب و جنوب غربی تهران مستعد فرونشست زمین است، تاکید می کند: چون در جنوب تهران و نواحی‌ای همچون دشت ورامین خاک دانه‌ریز است به نسبت منابع آبی نیز بی رویه مورد بهره برداری قرار گرفته شده است. در ضمن شدت حفر چاه های غیرمجاز و برداشت های بی رویه باعث شده تا در دشت ورامین شاهد نشست زمین باشیم.
برای مدیریت این قضیه باید با هدایت آب های فاضلاب نیمه
تصفیه شده به دشت های مستعد فرونشست زمین بتوان از بروز دیگر مشکلات
جلوگیری کرد. این اقدام به عنوان تزریق فاضلاب ها به سفره های آب زیر زمینی
می تواند تا حد زیادی یک موازنه بین تغذیه و تخلیه آب در سفره های آب زیر
زمین ایجاد کند. هم اکنون حجم عظیمی از فاضلاب ها مورد کشاورزی قرار گرفته
می شود و حجم فراوانی از آن نیز رها شده است. با بررسی سفره های آب زیر
زمینی باید گفت که 50متر سفره های آبی سقوط کرده است و این ضخامت به مرور
سنگین شده و به دلیل وجود رسوبات در نتیجه اختلال ارتفاع فرونشست زمین را
شاهد هستیم.آرمان امروز
