تهران سیمای شخصیت فراموش شده

سیم‌های برق مثل کلاف کاموا توی هم تنیده شده‌اند. چند رشته سیم از خیابان داخل کوچه این طرفی رفته و چند رشته هم توی کوچه آن طرفی. علمک‌های گاز مثل نهال‌های بدقواره آهنی کنار پیاده‌رو روییده‌اند.
تیرهای سیمانی چراغ برق از لابه لای خانه‌ها بالا رفته‌اند و از همه بدتر نماهای عجیب و غریب ساختمان‌ها از آجرنمای اخرایی گرفته تا مرقد حافظ و کنگره‌های رومی و سردرهای کوبیسم که انگار درحال آوار شدن وسط پیاده رو هستند و پارکینگ موتوری و جا به جا کولرهای گازی و شلنگ‌های سیاه رنگی که برای عبورشان دیوارها را سوراخ سوراخ کرده‌اند و بالاخره تابلوهای رنگ به رنگ از جگرکی گرفته تا متخصص ارولوژی و خدا می‌داند چه چیزهای دیگری که برای توصیف شان حتماً باید چند جلد از رمان‌های مارسل پروست را خوانده باشی.


 اینجا تهران است، ملغمه‌ای از معماری ایلخانی و گوتیک قرون وسطی و امپرسیونیسم مدرن و کپرنشینی حوالی دهلی.

اگر گذرتان به میدان حق‌شناس تهران در بزرگراه نواب افتاده باشد لابد ساختمان‌های 4 طبقه با بر 4 متری را هم دیده‌اید. نمای ساختمان‌ها جای خود، آدم هاج و واج می‌ماند که اصلاً ساکنان چطور وارد خانه می‌شوند. اغتشاش بصری و سرگیجه هم دل‌تان خواست، تشریف ببرید چهار راه امیراکرم، هرچند همه‌ جای تهران همین است.

وقتی از مردم می‌پرسیم آیا از محل زندگی خود و سیمای خانه‌تان راضی هستند یا نه، بیشترشان ابراز نارضایتی می‌کنند؛ سیم‌های برق و علمک‌های گاز و ساختمان‌های قناس و بدقواره بخصوص ساختمان‌های قدیمی که چندسالی است رها شده‌اند یک طرف، بند رخت و کولر و لوله برای آفتاب دادن فرش و... هم یک طرف؛ محل زندگی نه چهارشنبه بازار.

خیلی‌ها می‌گویند بهم ریختگی بصری محله در روحیه‌شان تأثیر گذاشته و اگر پولی جور کنند از آنجا به محله دیگری خواهند رفت اما کجا؟ کجای این شهر بسامان است. این هم بماند که بعضی وقت‌ها واقعاً شورش را درمی‌آوریم؛ خدا نکند یک چیز مد شود.

مثلاً همین نقاشی در و دشت و مزرعه و روستا روی دیوارهای شهر که از قشنگی گذشته و به نمایشگاه بی‌سلیقه‌ای تبدیل شده؛ حسرت روستا.

از وضعیت نابسامان نماهای ساختمانی که بگذریم استفاده از تابلوهای ناهمگون مغازه‌داران و دفترهای اداری و نوع نورپردازی آنان سیمای شهری را دوچندان پریشان و آشفته کرده است.

نماهای نابسامان شهری
ساختمان‌های قدیمی در یک چشم به‌هم زدن فرو می‌ریزند و چندماه بعد ساختمان‌های چند طبقه‌ای جای‌شان را می‌گیرد؛ یکی طرح رومی، یکی طرح مغولی. در یک کوچه حوالی خیابان خرمشهر10 ساختمان در طول دو سال ساخته شده‌اند با نماهای گوناگون.

 بماند که سنگ‌های استفاده شده از مرغوب‌ترین سنگ‌های تزئینی نمای ساختمانی هستند. اما همنشینی آنها در کنار هم چیزی جز نازیبایی نیست. هر طرح برای آن ساخته شده که طرح کناری را از چشم بیندازد.
نمایی با ستون‌های بلند همانند کاخ‌های رومی. ساختمانی 5 طبقه که  سربازان هخامنشی روی دیوارش ایستاده‌اند، کنار دستش خانه‌ای که ترکیبی است از المان‌های کلاسیک و مدرن با حصاری شبیه به شاخ و برگ  روی دیوارهایش و... عابر همه این‌ها را می‌بیند اما به هیچ درکی از زیبایی نمی‌رسد.

دکتر فرزین نگارستان، استاد معماری دانشگاه تهران با اشاره به اینکه باید برای اصلاح و مدیریت فضاهای شهری تدبیری اندیشیده شود،  می‌گوید: «معماری مناظر شهری یکی از مهمترین مباحثی است که باید به‌طور جدی آن را مدنظر قرار داد.

 این فقط معماران نیستند که در تعیین مناظر شهری دخالت دارند بلکه باید برنامه‌ریزان، سیاستگذاران و طراحان شهری را هم در زیبا کردن چهره شهر دخالت داد. اگر توجهی به این موضوع بسیار مهم داشته باشیم می‌توانیم مشکلاتی را که در زمینه نابسامانی‌های دیداری شهر وجود دارد حل کنیم.

هم‌اکنون در مناظر شهری هر کس برای خود سلیقه‌ای دارد و هیچ هماهنگی بین مردم و سازمان نظام مهندسی و معاونت عمرانی و شهرسازی شهرداری نیست. وقتی این خلأ وجود داشته باشد سازندگان هم سلیقه خود را در طراحی نمای ساختمان به ‌کار می‌بندند. باید شهرداری‌ها، شورای شهر و انجمن‌ها فعال شوند و با بحث و تجزیه و تحلیل چگونگی سیمای شهری و نحوه استفاده از مؤلفه‌ها و المان‌های موردنظر، دستورالعمل واحدی صادر کنند.»

البته به تازگی معاونت شهرسازی و معماری شهرداری تهران ضوابط جدیدی شامل ضوابط
30 گانه طراحی و اجرای «نما» برای ساختمان‌های اداری، تجاری و مسکونی ابلاغ کرده ‌است که سازندگان باید به آن عمل کنند.

با توجه به اینکه سال‌های گذشته سازندگان براساس سلیقه خود سنگ نماهای مختلفی را برای تزئین نمای ساختما‌ن‌ها به‌کار می‌بردند که بیشتر دارای جنس نامرغوبی بود، معاونت معماری و شهرسازی برای پیشگیری از این بخش از ناهمگونی و آشفتگی سیمای شهری و ساماندهی و ارتقای کیفیت مناظر با اجرای ضوابط عام نمای ساختمانی که در 3 قالب ایجابی، توصیه‌ای و سلبی است قصد دارد از به‌کار رفتن رنگ‌های تند و ناهماهنگ با نمای غالب در هر منطقه جلوگیری کند.

به عنوان مثال اگر در منطقه‌ای بیشتر ساختمان‌ها نمای سنتی و آجرقرمز دارند کسی نمی‌تواند ساختمانی بسازد که نمایش رومی باستان است یا سنگی برای نمای آن به‌کار ببرد که با رنگ غالب منطقه متفاوت باشد.

با این دستوالعمل می‌توان انتظار داشت که همگونی معناداری در محله‌های تهران پدیدار شود. یعنی اگر کسی دوست دارد خانه‌ای سنتی داشته باشد نمی‌تواند خانه‌ای به این شکل در منطقه‌ای که خانه‌هایش مدرن هستند بسازد و هارمونی آنجا را به هم بزند.

 این شهروند می‌تواند برود و در منطقه‌ای که سازه‌هایش قدیمی و سنتی هستند خانه بخرد. مدیریت شهری برای اصلاح وضعیت آشفته سیمای شهری و تضمین اجرای ضوابط نمای همگون، پیش‌بینی کرده که اگر سازنده‌ای از خطوط قرمزی که در این 30 بند وجود دارد تبعیت نکند موفق به دریافت پایان کار نخواهد شد.

نیاز به اصلاح آشفتگی‌های دیداری شهر
وقتی سفری به شهرهای دیگر می‌کنیم شاید نخستین چیزی که توی ذوق‌مان می‌زند چهره زشت ورودی برخی از همین شهرهاست، از لاستیک کامیون و تریلر رها شده در ورودی شهر گرفته تا مغازه‌های بی‌در و پیکر و ساختمان‌های بدون نما و پشت‌ بام‌هایی که از هر طرفش چیزی معلوم است حال آدم را می‌گیرد و اصلاً رغبتی برای گردش در آن شهر نمی‌گذارد.

 نمونه‌اش شهر باستانی همدان که با کلی اماکن قدیمی و منحصربه‌فرد ورودی‌های ناامید کننده‌ای دارد، البته این مناظر در ورودی و خروجی بیشتر شهرها دیده می‌شود.

دکتر نگارستان در این باره می‌گوید: «متأسفانه خیلی از قوانین در مبحث منظر شهری واقع بینانه نیستند. مثلاً در مورد اماکن ملی و قدیمی قانون می‌گوید نباید تخریب و تغییری صورت بگیرد و باید همان‌طور که هست، باشد. خیلی از اماکن با ارزش و قدیمی باید به همان شکل باقی بماند. ولی این درست نیست چراکه مردم هم نباید از این بابت خسارت ببینند و باید به خواسته‌هایشان توجه شود. به‌طور مثال باید برای ساختمان‌های قدیمی امتیازاتی درنظر گرفته شود که نمای آن ترمیم و زنده شود و داخل آن هم با سلیقه ساکنان تغییر کند.

 این کار باعث می‌شود خود مالکان برای همکاری و بهبود سیمای شهری راغب‌ترشوند. اگر مشارکت مردم جدی نباشد کار موفق نخواهد بود. دولت و مردم امکانات و بودجه محدود دارند. برای زیبا‌سازی ورودی و خروجی شهرها هم باید تدبیری اندیشید و نیاز است برای برطرف کردن زوائد شهری و تعامل با مردم به آنها امتیازاتی بدهیم تا خودشان برای حل مشکلات مشارکت کنند.»

 دکتر عیسی علیزاده، مدیرعامل زیباسازی شهرداری تهران هم عقیده دارد از بین بردن نابسامانی‌های سیمای شهری یکی از وظایف شهرداری تهران است که از سال‌های گذشته توجه خاصی به آن صورت گرفته است. وی می‌گوید: «مطالعات و پژوهش‌های زیادی هم برای بررسی و نحوه اصلاح این زائده‌های بصری در چند منطقه از پایتخت انجام شده. به طور مثال خیابان‌های جمالزاده، سعدی و ناصرخسرو به عنوان پایلوت از چندی پیش مدنظر قرارگرفته و همکارانم با جدیت برای اصلاح آشفتگی‌های دیداری مثل تابلوهای ناهمگون، کابل‌های برق، خرابی برخی از نماهای ساختمان‌ها و... وارد عمل شده‌اند و با رفع این مشکلات این محورها را از نظر زیباسازی و نورپردازی استاندارد کرده‌اند.
ولی به نظر می‌رسد با آیین‌نامه‌هایی که برای حل حذف زائده‌های دیداری شهر در نظر گرفته شده است بازهم برای ساماندهی چهره شهر نیاز به برنامه‌ریزی و سیاستگذاری‌های کوتاه و بلند مدت داریم.»
دکتر نگارستان با اشاره به ناهماهنگی در برنامه‌ریزی برخی از دستگاه‌های متولی در استاندارد کردن سیمای شهری عنوان می‌کند: «جای خالی دستگاه‌های مسئول در ساماندهی چهره شهر بخوبی حس می‌شود و از آنجا که برنامه‌ریزی دقیقی در این زمینه صورت نگرفته طبیعتاً مردم خود به خود به کار خودشان مشغول هستند و هرکس برای خودش نمایی می‌زند یا برخی اصلاً اهمیتی به چهره شهر نمی‌دهند. با دیوار رنگ کردن و چند تابلو نصب کردن که نمی‌شود شهر را زیبا کرد، بلکه باید برنامه‌ای جامع پشت فعالیت‌های شهرداری و سایر دستگاه‌های مسئول باشد.»

وی عنوان می‌کند: «در حال حاضر اصفهان نسبت به سایرمراکز استان‌های دیگر در زمینه سیمای شهری موفق‌تر است چراکه در برهه‌هایی از زمان به سیمای شهری‌شان اهمیت داده‌اند و نسبت به شهرهای دیگر بافت شهرشان همگن‌تر است. نکته‌ای که جالب به نظر می‌رسد این است که چطور در طرح تفصیلی می‌گوییم اینجا باید خیابان یا پارک باشد، باید برای سیمای شهری هم اهمیت قائل شد که نماهای ساختمان‌ها چطور باشد یا مردم چگونه به ساماندهی بنای خود اهمیت دهند.
 اگر به فعالیت‌های کارشناسان اهمیت بدهیم می‌توانیم طرح‌ها را به اجرا بگذاریم. نباید توقع داشته باشیم که یک شبه همه مشکلات حل شود بلکه باید هماهنگی را به‌وجود آوریم.»

مدیریت یکپارچه شهری برای ساماندهی شهر
در کشورهای اروپایی و حتی چند کشور آسیایی مردم هیچ حقی برای تغییر نمای ساختمان خود بدون اجازه شهرداری ندارند و در صورت بروز مشکلی در نمای ظاهری ساختمان، آن را با شهرداری درمیان می‌گذارند که در کوتاهترین زمان مأموران این سازمان برای رفع آن وارد عمل می‌شوند.
البته در صورتی که کسی دست به تغییرات بزند یا اینکه با به‌وجود آوردن زائده‌ای سیمای محله را دگرگون کند جریمه سنگینی می‌شود و وظیفه دارد وضعیت بنا یا نما را به  وضع قبل
بازگرداند.

دکتر علیزاده در این باره می‌گوید: «قانون تعمیر و نگهداری نماهای ساختمانی و حذف زوائد بصری برگرفته از قانون «بلدیه» (شهرداری) قدیم همچنان پابرجاست ولی خلأهای قانونی دست و پای ما را برای اصلاح سیمای شهری بسته است.

 به طور مثال کسی حق ندارد طبق قانون مدیریت شهری در بالکن خانه‌اش فعالیتی داشته باشد و آنجا را تبدیل به انباری کند ولی قانون مدنی این اجازه را نمی‌دهد که مأمور شهرداری وارد ساختمان شود و بالکن را به حالت قبل برگرداند یا اینکه جریمه‌ها کم و ناچیز هستند و قدرت بازدارندگی ندارند.»

وی در ادامه می‌افزاید: «متأسفانه ناهماهنگی‌های زیادی در رابطه با زیبا کردن مناظر شهری وجود دارد. مثلاً خیابانی را آسفالت می‌کنیم و چند روز بعد فلان شرکت می‌آید و زمین را می‌کند تا لوله‌گذاری کند بدون اینکه هماهنگی با ما داشته باشد. در واقع بخشی از زوائد شهری محصول ناهماهنگی شرکت‌ها و دستگاه‌های دولتی است که هیچ استانداردی را در نظر نگرفته‌اند.

به نظرم برای حل این مشکلات و به‌وجود آوردن هماهنگی باید شهرمان دارای مدیریت یکپارچه‌ شود و همانند کشورهای دیگر مدیریت شهر در اختیار شهرداری باشد و اگر کسی بخواهد ساختمانی بسازد از گرفتن مجوز ساخت تا برق و آب و گاز و هرچیز دیگر با یک ارگان در ارتباط مستقیم باشد.»

چه کسی باور می‌کند سنگفرش خیابان کارگر را به آن زیبایی آسفالت کرده باشیم و سالی دو بار برای لوله‌ گذاری و سیم کشی مخابرات کنده باشیم و دوباره آسفالت کرده باشیم و باز کنده باشیم و دوباره آسفالت کرده باشیم و دوباره... من که حوصله‌ام سر رفت.ایران