بازگشت سالمندان به بازار کار و نبرد با جوان ها

به گزارش شفاآنلاین ،آمارها و گزارش های رسمی می گوید چنین چیزی نه یک واقعه خیالی که یک اتفاق تقریباً تکرارشونده در بازار کار امروز کشور ماست. چندی پیش خبرگزاری مهر در مطلبی که پایه و اساسش گزارش رسمی وزارت کار از نرخ اشتغال بازنشسته ها در کشور بود، از موج بازگشت سالمندان به بازار کار خبر داد و به تحلیل پیامدهای این گزاره نشست.

وزارت کار معتقد است شرایط نامناسب اقتصادی، نگرانی از آینده و نواقص نظام تامین اجتماعی، سه علت عمده بازگشت سالمندان به بازار کار و زمینه ساز رقابت آنها با جوانان بر سر تصاحب یک موقعیت شغلی در سنین سالمندی است. شرایطی که سالمندان پس از بازنشستگی دارند، از قبیل تجربه بالا و نیاز نداشتن به بیمه و کار کردن با دستمزد کم، عملا سبب شده در رقابت با جوانان دست بالا را داشته باشند و راحت تر بتوانند نظر کارفرما را برای به دست آوردن موقعیت شغلی جلب کنند. اشتغال سالمندان علاوه بر آسیب هایی که برای سلامت خود این افراد می تواند داشته باشد، عملاً موقعیت های شغلی را از کف جوانان می گیرد. به این ترتیب شغل هایی که منطقا باید در اختیار جوانان و نیروهای تازه نفس قرار بگیرد و بستر رشد و ارتقای آنها باشد، همچنان در اختیار بازنشسته ها می ماند؛ کسانی که سال ها چنین موقعیتی را در اختیار داشته اند و اکنون باید جای خود را به دیگران بدهند، اما به دلایل مختلف حاضر به چنین کاری نیستند. برای بررسی دلایل ادامه اشتغال سالمندان و بازنشسته ها چند نفر از آنان را در موقعیت های مختلف یافتم و در خصوص دلایل و انگیزه هایشان از این که در سنین کهنسالی هنوز حاضر نیستند دست از کار بکشند، همکلام شدم.

معادله چندمجهولی «دخل و خرج»

مسعود، کارگری است که در بازار گل شهید محلاتی کار می کند. غرفه دارها حاجی صدایش می کنند. 68 سال دارد و می گوید از ساعت 3 صبح با چرخ دستی اش به بازار گل می آید تا بار جابه جا کند و دخلش را به خرجش برساند. می گوید سال ها کارگر شهرداری بوده و در پارک بهجت آباد باغبانی کرده است. از شش سال پیش به این طرف با توجه به شرایط سنی اش توانسته بازنشسته شود و حالا مستمری بگیر تامین اجتماعی است. از او می پرسم چرا به رغم بازنشستگی کار می کند. گلدان های یکی از مشتری ها را که توی ماشینش می گذارد، چرخش را کناری می کشد و شروع می کند به چرتکه انداختن. می گوید ماهانه 735 هزار تومان مستمری از تامین اجتماعی می گیرد و می پرسد، به نظر شما لازم نیست کار کنم؟ 700 هزار تومان را به کجا برسانم؟ خرج دوا و دکتر خودم و زنم را بدهم، خرج خورد و خوراک اهل خانه و دوجین نوه و نتیجه که یک روز در میان مهمان ما می شوند را بدهم، پول آب و برق و شارژ را بدهم، کدام را بدهم؟ مجبورم از نیمه شب بیایم اینجا جان بکنم که یک قران دو زار گیرم بیاید.

خداداد هم وضعیت مشابهی دارد. پس از سال ها کارگری بازنشسته شده و حالا باغبانی یکی دو شرکت دولتی را می کند. با احتساب پول بازنشستگی و درآمد باغبانی، در مجموع حدود دو میلیون تومان درآمد دارد و می تواند از پس خرج و مخارج زندگی که درشت ترین شان هزینه جهیزیه و شهریه دانشگاه دخترش است، برآید. او نیز مهم ترین دلیل اشتغالش را مشکل مالی می داند و البته قبول ندارد با اشتغالش فرصت کار را از یک جوان گرفته است. او می گوید هیچ جوانی در این دور و زمانه حاضر نمی شود کارهایی از قبیل آنچه من می کنم، انجام دهد. خداداد می گوید مطمئن است اگر امثال او باغبانی نکنند، هیچ جوانی حاضر نخواهد شد تن به چنین کاری دهد و کار ملت را راه بیندازد. با تمام این اوصاف ولی خداداد با توجه به مشکلات جسمی و بیماری اش می گوید اگر مستمری اش حتی 70ـ60 درصد درآمد فعلی اش بود –که حاصل جمع مستمری و درآمد او از باغبانی است- حتما کار را کنار می گذاشت چون دیگر توش و توان کار کردن ندارد و فقط از روی ضرورت است که در هفتاد و دو سالگی هنوز کار می کند.

ماجرای احمد اما متفاوت است. در شصت و پنج سالگی تقریبا همه چیزهایی را که برای یک زندگی آرام و راحت در دوره سالمندی لازم است دارد؛ تحصیلات عالیه، چند باب آپارتمان و واحد تجاری و چند اتومبیل.... با این حال می گوید همچنان کارمند واحد حسابداری یک نهاد دولتی است. با این تمکن مالی قطعاً نیاز مالی نمی تواند دلیل ادامه اشتغال احمد در بازنشستگی باشد. همین مساله را با او در میان می گذارم و او ترس از خانه نشینی را دلیل اصلی اشتغالش عنوان می کند. بی حوصلگی، نبود فضای سرگرم کننده در خانه و چالش با همسر، مهم ترین دلایل بی میلی احمد برای ماندن در خانه است. او با پذیرفتن این که فرصت اشتغال را از یک جوان گرفته است، می گوید واقعا چاره ای ندارد. او سرگرمی را خلأ زندگی بسیاری از سالمندان می داند و نظام تامین اجتماعی ایران را در خلق زمینه های سرگرمی سالمندان ناموفق می داند.

خانم مهدوی، زن شصت و یک ساله ای است که پس از سال ها پرستاری بازنشسته شده اما به دلیل مشکلات مالی همچنان مجبور است در یک کلینیک خصوصی در شرق تهران کار تزریقات انجام دهد. سه سالمند دیگری که مورد سوالم قرار می گیرند نیز پایین بودن حقوق بازنشستگی و کفاف ندادن آن برای حداقل های زندگی را دلیل اصلی اشتغال در سالمندی می دانند. مشکلات بیمه درمان، هزینه های بالای سلامت و درمان در سنین سالمندی، پررفت وآمد و پرهزینه بودن خانه بازنشسته ها و عشق و علاقه به ذات کار از جمله مواردی است که در این سوال و جواب های میدانی به عنوان دلایل اشتغال به کار در دوره سالمندی از سوی افراد بعدی مورد اشاره قرار می گیرد.

آمار چه می گوید؟

بر اساس آخرین سرشماری که در کشور انجام شده حدود 7/21 درصد سالمندان مورد پرسش قرار گرفته، در فعالیت های اقتصادی مشارکت داشته اند. از این تعداد حدود یک درصد بیکار بوده، بنابراین می توان نتیجه گرفت، مابقی با وجود قرار داشتن در سنین بازنشستگی و سالمندی، همچنان مشغول کار هستند. معنای این جمله این است که از هر پنج سالمندی که بازنشسته می شود، حداقل یک نفر موقعیت کاری اش را ترک نمی کند یا برای کار به یک موقعیت کاری دیگر می رود. البته روند اشتغال بازنشسته ها در طول سال های پیش از سرشماری نزولی بوده و عدد اشتغال از رقمی حدود 30 درصد به نرخی که ذکرش رفت رسیده است. با این حال در یک نظام تامین اجتماعی سالم، معنای بازنشستگی این است که پس از سال ها کار و فعالیت فرد، حالا زمان استراحت او فرا رسیده است و قاعدتا نباید مشغول به کاری دیگر شود.

واقعیت آماری دیگری که در این زمینه وجود دارد این است که اشتغال مردان سالمند تقریبا هفت برابر زنان سالمند است. از سوی دیگر 72 درصد سالمندان شاغل، در بخش کشاورزی مشغول کارند و بقیه در بخش صنعت و خدمات. حدود 3 درصد بازنشسته ها توسط دولت دعوت به کار شده اند و در مجموع حدود 7 درصد بازنشسته های شاغل حقوق بگیر هستند. از میان تمام افراد بازنشسته ای که مشغول کار هستند هم بیش از 90 درصدشان در بخش خصوصی فعالند.

دلایل و پیامدها

همان طور که در بخش پیشین مورد اشاره قرار گرفت، روند اشتغال سالمندان بالای 65 سال، در سال های گذشته روندی کاهشی بوده است. ولی طبق گزارش های رسمی، هنوز هم نرخ اشتغال سالمندان در ایران، نسبت به کشورهایی که سیستم تامین اجتماعی و بازنشستگی نسبتاً بی نقصی دارند، حدود ده برابر بیشتر است. بر همین اساس می توان نتیجه گرفت که مهم ترین علت بازگشت سالمندان ایرانی به بازار کار، ضعف سیستم بازنشستگی و عدم تامین مالی فرد در دوره بازنشستگی است.

در کنار نقایص نظام تامین اجتماعی و سیستم بازنشستگی، کارشناسان اقتصادی دلایل دیگری نیز برای بازگشت سالمندان به بازار کار دارند. عدم حمایت مالی کافی از سالمندان، وابستگی حداکثری خانواده ها به نفر اول – که حالا به سن بازنشستگی رسیده- بی رغبتی به خانه نشینی، احساس مفید بودن و امید به زندگی از دلایل بازگشت سالمندان به بازار کار یا استمرار حضور آنها در این بازار است. از سوی دیگر با توجه به ره آوردهایی که به کارگیری افراد بازنشسته برای کارفرماها دارد، تمایل آنها به اشتغال با استقبال طرف مقابل هم مواجه می شود. تجربه کاری بالا و متغیر مهم بیمه - که بازنشسته ها از آن بی نیازند- دو عامل مهم استقبال کارفرماها از تداوم اشتغال بازنشسته هاست. از سوی دیگر، سالمندان در قیاس با جوان ترها معمولاً شرایط اقتصادی کارفرما را راحت تر می پذیرند و همین می تواند عاملی مهم برای سپردن موقعیت های شغلی به دست آنها باشد.

اشتغال بازنشسته ها پیامدهای روشن و مشخصی دارد؛ اولین پیامد اختلال در چرخه اشتغال و بهره وری است. در یک اقتصاد پویا، تعادلی از به کارگیری نیروهای باتجربه و تازه نفس در سیستم ها به وجود می آید. طبق همین قاعده سقف زمانی برای تصدی یک شغل توسط یک فرد تعیین می شود و پس از تحقق سقف زمانی مورد نظر، فرد از آنجا بازنشسته شده و فرد دیگری جای او را می گیرد. این انتقال ساده در کنار فراهم آوردن فرصت استراحت و تجدید قوا برای فرد بازنشسته، فضا را برای اشتغال افراد تازه نفس فراهم می کند. در همه سازمان ها هم تغییر، تحول و افزایش بهره وری به دست افراد تازه نفس رقم می خورد. از همین روست که تداوم اشتغال فرد بازنشسته، در تضاد منافع طولانی مدت کارفرما و افزایش بهره وری سیستم است. از سوی دیگر وضعیت جسمانی اغلب سالمندان، در سنین بازنشستگی استراحت را طلب می کند و اشتغال آنها به کار، با توجه به هزینه های سنگین سلامت و درمان سالمندان، می تواند برای خود آنها آسیب هایی جبران ناپذیر به همراه داشته باشد. در کنار اینها جوانان نیز با مواجهه با سالمندان شاغل، فرصت های شغلی بالقوه شان را از دست رفته می بینند و به نوعی در یک تضاد با سالمندان قرار می گیرند؛ تضادی که پیامدهای فرهنگی و اجتماعی خاص خودش را دارد.

ابهام زدایی

به رغم آمارهای ذکر شده در بخش های پیشین در زمینه اشتغال سالمندان و بازنشسته ها، توجه به برخی واقعیت های عقلی و آماری نشان می دهد نگرانی جوانان برای اشغال فرصت های شغلی در دسترس شان توسط سالمندان تا حد زیادی بلاوجه است. همان طور که اشاره شد حدود 3 درصد بازنشسته ها توسط دولت دعوت به کار شده اند و در مناصب مدیریتی و عالی حضور دارند. طبیعی است این مناصب نمی تواند جزو گزینه های یک جوان جویای کار باشد. از طرف دیگر طبق آمارها 72 درصد سالمندان در بخش کشاورزی مشغول کارند، از آن تعداد هم بیش از 2 برابرشان در روستاها مشغولند. کشاورزی هم معلوم است که نمی تواند جزو گزینه های اشتغال یک جوان شهری جویای کار باشد.

از دیگر سالمندان شاغل هم بیشترشان در بخش خدمات کار می کنند و تنها 7 درصد در صنعت مشغول کار هستند. با توجه به این واقعیت ها می توان نتیجه گرفت بیش از 90 درصد بازنشسته ها شغل هایی را اشغال کرده اند که عملاً تقاضایی از سوی جوانان برای آنها وجود ندارد؛ بنابراین به رغم این که اشتغال بازنشسته ها پیامدهای منفی مشهود و ملموسی دارد، این ادعا که آنها با اشتغال شان فرصت های شغلی را از جوانان می گیرند، نمی تواند چندان درست و مطابق با داده های آماری کشوری باشد. با این حال، نرخ بالای اشتغال بازنشسته ها حتما می تواند دلیلی بر ناکارآمدی و نقایص بزرگ نظام تامین اجتماعی و بازنشستگی کشور باشد؛ نقایصی که توجه ویژه مسئولان را می طلبد.

جام جم