اصول‌ معاشرت با‌مردم

خداوند درباره مأموریت عملی پیامبر (صلی الله و علیه وآله) می‌فرماید: اوست آن کس که در میان بی ‌سوادان فرستاده‌ای از خودشان برانگیخت، تا آیات او را بر آنان بخواند و پاکشان گرداند و کتاب و حکمت به آن ها بیاموزد و آنان قطعاً پیش از آن در گمراهی آشکار بودند. (جمعه، آیه 2؛ و نیز نگاه کنید: بقره، آیه 129؛ آل عمران، آیه 164)پس پیامبر (صلی الله و علیه وآله) مأموریت یافته که مردمان را تزکیه کرده و پاک گرداند و افزون بر نشان دادن راه، دستگیر آنان باشد و ناپاکی‌ ها و پلیدی‌ ها و نواقص و عیوب را از آنان بزداید و کمالات را در وجودشان جاری و ساری گرداند. لذا ایشان باید مکارم اخلاقی را که اوج رفتار نیک اخلاقی است در وجود پیروان جاری سازد و آنان را به تمامیت برساند.

  مراتب سه ‌گانه اخلاقی

اخلاق انسانی بر مدار سه‌گانه عدالت و احسان و اکرام می‌گردد.کمترین درجه رفتار نیک اخلاقی ،حرکت در مدار عدالت است که اصولی چون مقابله به مثل از آن قسم است.درجه متوسط و میانه آن، احسان کردن است که نه تنها شخص مقابله به مثل نمی ‌کند، بلکه مثلاً از خطا و اشتباه فرد در می‌گذرد و او را مجازات نمی ‌کند.

درجه نهایی اخلاق آن است که نه تنها عفو و گذشت دارد، بلکه به جای بدی، حتی خوبی می ‌کند و خدمتی نیک را نیز برای خطاکار انجام می‌ دهد تا مشوقی برای کارهای خوب باشد. این روش همچنین، روش تشویق عملی دیگران به اعمال صالح است.پیامبر (صلی الله و علیه وآله) به عنوان اسوه حسنه (احزاب، آیه 21) خودش در اوج اخلاق یعنی در مرتبه مکارم اخلاقی است. آن حضرت (صلی الله و علیه وآله) همه خلق نیک را در اوج آن داراست و عظمت خلق پیامبر اعظم (صلی الله و علیه وآله) نیز مورد تایید خداوند در آیات بسیاری از جمله آیه 4 سوره قلم است (انک لعلی خلق عظیم) امام صادق (علیه السلام) در خصوص آن حضرت (صلی الله و علیه وآله) می‌ فرماید: خداوند تبارک و تعالی رسول ‌الله را به مکارم اخلاقی مختص گردانیده است؛ پس شما نیز روان خودتان را امتحان کنید. (بحارالانوار، ج 66، ص 368، باب 38)‌از سوی دیگر خداوند پیامبر(صلی الله و علیه و آله) را مأمور تزکیه نفوس بشر قرار داده است و این تزکیه با مرگ جسمی ایشان و رحلت آن بزرگوار تمام نمی‌ شود، بلکه ادامه می ‌یابد. بر همین اساس می ‌بایست همچنان به تزکیه نفوس بشری ادامه دهد.آن حضرت به اشکال گوناگون این کارها را انجام می‌ دهد. یکی از این راه‌ها بیان حقایق در قالب سنت و سیره است که به برخی از آن حقایق که متضمن برخی اصول اخلاق اجتماعی است اشاره می ‌شود.

  صداقت، امانت و وفا

از نظر پیامبر(صلی الله و علیه وآله) اخلاق، مظهر ایمان و اسلام است، چنانکه در آیات و روایات بسیاری به آن اشاره شده است. اگر کسی اصول اخلاقی مبتنی بر عدالت را رعایت نکند در حقیقت ابتدایی‌ترین اصول انسانی و اسلامی را مراعات نکرده است و چنین شخصی را نباید انسان دانست. چه رسد که او را مسلمان به‌ شمار آورد.بر همین اساس، پیامبر (صلی الله و علیه وآله) با ارائه معیاری به مردم می‌فهماند که برای شناخت مسلمان از منافق باید به اصول رفتاری او توجه کرد؛ پس اگر اهل صداقت و امانت و وفا باشد، انسان مسلمانی است وگرنه باید او را منافق و بیرون از اصول اخلاق انسانی و اسلامی دانست.ایشان می‌فرماید: نشان منافق سه چیز است: 1- سخن به دروغ بگوید. 2- از وعده تخلف کند. 3- در امانت خیانت نماید. (صحیح مسلم، کتاب الایمان، ح 89)

  سازگاری

یکی از اصول اخلاق اجتماعی سازگاری است. یک اجتماع از افرادی تشکیل می‌شود که از نظر عقاید و اخلاق به هم نزدیک باشند و شیوه مشترکی در رسیدن به اهداف و مقاصد اجتماعی در پیش گیرند.‌پیامبر(صلی الله و علیه وآله) بر همین اساس، بر وفاق میان یاران و دوستان تاکید دارد؛ زیرا فرجام آن، اجتماعی سازگارتر است که دست تعاون و همکاری به یکدیگر می‌دهند و دستگیر و یار و یاور هم خواهند بود. پیامبر(صلی الله و علیه وآله) می‌فرماید: بهترین یاران کسی است که ناسازگاری‌اش اندک و سازگاری‌اش بسیار باشد. (تنبیه الخواطر، ج 2، ص 123)

  آبروداری

از دیگر اصول اخلاق اجتماعی آبروداری است. انسان در زندگی خود به سه اصل جان و مال و عِرض توجه فراوان دارد و برای آن هزینه بسیاری می‌کند. حفاظت از عرض و آبرو در میان انسان‌ها چنان است که حاضرند مال و جان خویش را در راه آن فدا کنند.بنابراین، لازم است که در معاشرت و رفتار اجتماعی، به اصل عرض و آبرو داری توجه ویژه‌ای مبذول شود و از هرگونه هتک حرمت و دریدگی جلوگیری و پرهیز شود.پیامبر(صلی الله و علیه وآله) برای تشویق مردم به این امر و حفاظت از عرض و آبروی دیگران می‌فرماید: هر کس آبروی مومنی را حفظ کند، بدون تردید بهشت بر او واجب شود. (ثواب الاعمال و عقاب الاعمال)

  مراعات والدین

پیامبر (صلی الله و علیه وآله) می‌فرماید: بهترین کارها نزد خدا نماز به وقت است، آنگاه نیکی به پدر و مادر، سپس جنگ در راه خدا. (کنز‌العمال، ج 7، ص 285، ح18897).
آرمان