رسانه و الگو‌های روابط خانواده

شفا آنلاین>رایانه و اینترنت فضایی جدید در برابر کاربران گسترده‌اند که به «واقعیت‌مجازی» شناخته می‌شود. جهان واقعی که در آن زندگی و ارتباطات طبیعی‌مان را برقرار می‌کنیم، جهانی عینی و محسوس است؛ سرما و گرمای آن را حس می‌کنیم و با افراد «حاضر» رابطه چهره به چهره و عاطفی برقرار می‌کنیم. این جهان، جغرافیای خاص و مرز‌هایی دارد که ما را از همسایگان، کشور‌های دیگر و فرهنگ‌های دیگر متمایز می‌سازد. ما در این جهان، به منزله عضوی از جامعه ملی، تابع مجموعه‌ای از مقررات و نظام‌های حقوقی، اخلاقی و اجتماعی هستیم. در برابر، جهان مجازی، گر چه کاملاً ما را از واقعیت جهانی که در آن زندگی می‌کنیم، جدا نمی‌سازد، چند ویژگی مهم، آن را از جهان واقعی ممتاز می‌کند؛

 نخست آنکه جغرافیا ندارد و مرز‌های ملی، قومی و فرهنگی را درمی‌نوردد، دوم آنکه فضایی قابل‌دسترس فراروی همگان می‌گشاید و مرز‌های غایب و حاضر را درمی‌نوردد و بر این اساس می‌توان از هر نقطه با هر شخص غایبی ارتباط خطی، صوتی و تصویری برقرار کرد، سوم آنکه فضایی کاملاً تصنعی و ساختگی است، اما پدیده‌های این جهان مجازی به نوعی تکرار پدیده‌های جهان واقعی و تلاش برای ساخت واقعیت در فضای مجازی است و چهارم آنکه فضای مجازی فضایی سراسر نمادین است که رمزی‌شدن، رمزگذاری و رمزگشایی به صورت فرایند اصلی در آن جریان دارد. جهان مجازی جهان اعداد و کدهاست و مفاهیم و معانی بسیای از آن استنباط می‌شود.

در کنار آنچه گذشت، دو ویژگی دیگر، رسانه‌های جدید را از رسانه‌هایی، چون مطبوعات و سینما متمایز کرده‌است؛ نخست، «در زمان بودن» به معنای از میان رفتن فاصله زمانی میان تولید و دریافت پیام و دوم، که به‌طور خاص در اینترنت مشاهده می‌شود، دو‌طرفه بودن ارتباط و فعال بودن آن است. اثر این تفاوت‌ها را بر حوزه ارتباطی می‌توان مشاهده کرد. در ارتباط‌هایی که شخص در فضای اینترنتی برقرار می‌کند، ویژگی‌های بنیادی مانند نام، جنسیت، قیافه و فرهنگ ممکن است جرح و تعدیل گردد یا یکسره نادیده گرفته‌شود. رسانه‌های نوین در عین حال که موجب پیدایی شکل‌های سریع‌تر ارتباط شده‌اند، مرز‌های فرهنگی را نیز درنوردیده‌اند. از این‌رو، شاهد شکل‌گیری دو پدیده در ارتباطات هستیم؛ نخست، شکل‌گیری ارتباطات شبکه‌ای در فضای مجازی که افرادی از طبقه‌ها، فرهنگ‌ها، جنسیت‌ها و ملیت‌های مختلف را حول یک موضوع به گونه‌ای زودگذر و لرزان کنار یکدیگر گرد می‌آورد و پس از پایان مأموریت، گروهی دیگر با موضوع کاری دیگر و با پیوندی سست و گذرا، اما تأثیرگذار با یکدیگر شبکه‌ای جدید تشکیل می‌دهند. شاید گذار از فمینیسم تشکیلاتی (NGO)‌یی به فمینیسم شبکه‌ای در دهه اخیر و تشکیل کمپین‌های مختلف یکی از نخستین تجربه‌های ارتباط گسترده شبکه‌ای در ایران باشد.
دوم. شکل‌گیری ارتباطات دوستانه با مختصاتی جدید، که در این فضا گرچه امکان دوست‌یابی با شمار بیشتری از افراد وجود دارد، به دلیل غیرحضوری‌بودن، نمی‌توان ویژگی‌های شخصیتی طرف مقابل را به درستی شناسایی کرد و در فضای جدید، امکان اینکه افراد خود را به جای دیگری معرفی کنند یا کد‌های اشتباه ارسال کنند، فراوان است. تأثیر این ویژگی، به خصوص بر دختران آن است که شکست‌های بیشتری را در ارتباطات خود تجربه می‌کنند؛ به ویژه اگر فضای مجازی در جایگاه ابزاری برای زمینه‌سازی ارتباط‌های پایدار و عمیق، مثل ازدواج و تشکیل خانواده یا رابطه عاشقانه دراز‌مدت قرار گیرد.
پیامد دیگر توسعه ارتباطات مجازی آن است که انگیزه برقراری روابط حقیقی و همچنین توانمندی برقراری تعامل شخصی را کاهش می‌دهد. ارتباط شخصی را با تعامل فرا می‌گیرند. از این‌رو، انتظار داریم با شمار بیشتری از افراد منزوی که حوصله و توان برقراری ارتباط ندارند، روبه‌رو شویم. این موضوع، خود بر میزان نشاط طبیعی افراد و پویایی و نشاط جامعه تأثیری بسزا دارد و چنان‌که سلطان بوتان می‌گوید: «در یک جامعه سالم نشاط ناخالص ملی در مقایسه با تولید ناخالص ملی از اهمیت بیشتری برخوردار است». در فضای مجازی خیال‌پردازی جای عمل‌گرایی را می‌گیرد و سبب می‌شود فرزندان ما با نگاهی غیرواقع‌بینانه و ایدئالیستی وارد دنیای عینی شوند. برخی کارشناسان معتقدند رفتن به فضای مجازی سبب می‌شود که بچه‌ها ارتباط با اشیای حقیقی یعنی جنگل، کوه، حیوانات، تلاش و کوشش عینی و اموری از این دست را کمتر تجربه کنند. برخی دیگر نیز برآنند که ارتباطات حقیقی به کاهش میزان خشونت و افزایش اشتراک مساعی و یکدلی کمک می‌کند، اما فضای مجازی موجب تضعیف این ویژگی‌ها می‌شود.
نکته درخور توجه دیگر، این است که به دلیل آنکه رسانه‌های جدید مرز‌ها را درهم شکسته‌اند همگونی فرهنگی در این ارتباطات کمتر رعایت می‌شود و عِرق ملی و حساسیت درباره حفظ میراث فرهنگی و ارزش‌ها کم می‌گردد. از این‌رو، مشاهده تحولات فرهنگی و ایدئولوژیک در نسل جوان دور از انتظار نیست؛ این احتمال با توجه به اینکه ایران از کشور‌هایی است که میزان استفاده از فضای مجازی در آن، بیش از آنکه به انگیزه‌های علمی و پژوهشی صورت گیرد، جنبه سرگرمی به خود گرفته، بیشتر مورد انتظار است. حساسیت‌زدایی از ارتباط با بیگانگان از پیامد‌های مصرف کالا‌های فرهنگی مورد بحث است که البته آموزه‌های اسلامی درباره آن هشدار داده و کوشیده‌اند تا مرز‌های ارتباط با بیگانگان را حتی در الگو‌های سبک زندگی، پررنگ نگه دارند. «امام صادق (ع) فرمودند: خداوند به یکی از پیامبرانش چنین وحی فرمود: به مؤمنان بگو لباس‌هایی، چون لباس دشمنان مرا نپوشند؛ غذای دشمنان مرا نخورند و سبک‌های دشمنانم را (در زندگی) به کار نگیرند که در این صورت مثل آنان در زمره دشمنانم قرار خواهند گرفت».
تغییر در الگوی روابط خانوادگی نیز نکته‌ای با‌اهمیت است. اشاعه کالا‌های فرهنگی رسانه‌ها را به یکی از مهم‌ترین گروه‌های مرجع تبدیل و برای خانواده در انتقال ارزش‌های مورد نظر خود به نسل آتی تضییق ایجاد کرده‌است. از این‌رو، خانواده در عصر حاکمیت رسانه‌ها نه‌تن‌ها با بحران مقبولیت، بلکه با بحران مشروعیت روبه‌رو می‌شود و این خود بر کاهش انگیزه تربیتی والدین از یک‌سو و بر عزت و احترام آنان از سوی دیگر تأثیر خواهد گذاشت؛ چنان‌که برخی روایات به «از میان رفتن رحمت و دلسوزی بزرگ‌تر‌ها و از میان رفتن حیای کوچک‌ترها» به منزله یکی از ویژگی‌های آخرالزمان اشاره کرده‌اند./جوان