ويروسي‌كه مغز را مي‌خورد

يكي از اين سازوكارها روانشناسي است كه اين روزها در دنيا رواج دارد. روانشناسي كه مي‌خواهد فرد را جدا از جامعه و در اتاقي در بسته درمان كند. علمي كه با وجود اثرات خوبي كه مي‌تواند روي بعضي از مشكلات يا اختلالات بگذارد اما با نقدي جدي روبه‌رو است. منتقدان اين مدل روانشناسي يا روانكاوي عمدتا اين سوال را مطرح مي‌كنند كه آيا مي‌توان فردي را كه حتي از پيش از تولد به صورت اجتماعي رشد كرده بدون تغيير در محيط او درمان كرد؟ محيطي كه تنها به پدر و مادر و همسر محدود نيست و طيف وسيعي از اثرات اجتماعي و سياسي روي او و رفتارش طي ساليان تاثيرات پيچيده‌اي گذاشته  است.
 مواجهه با مفهوم نابرابري و بي‌عدالتي از دريچه عصب روان‌شناسي اجتماعي آن طور كه عبدالرحمن نجل رحيم مي‌گويد منظر جديدي است كه شايد براي اولين‌بار در ايران  مطرح  مي‌شود.

نابرادري   حاصل   نابرابري   است
حال با اينكه به نظر مي‌رسد مفاهيمي مانند برابري و عدالت در تمام دنيا پذيرفته شده است اما جلالي معتقد است ما در كل جهان با استقرار نابرابري‌هاي مختلف از قبيل جنسيتي و قومي مواجه هستيم و هنوز نوعي برتري‌انگاري در جوامع وجود دارد. نابرابري‌هايي كه عمدتا در درون كشورها اتفاق مي‌افتد: «عدالت، رفتار كسي يا كساني است كه مي‌توانند حكومت‌گران باشند با كسي يا كساني كه مي‌شود حكومت‌شوندگان يا شهروندان يك جامعه باشد. سيطره يك نوع نابرابري جدي چيزي است كه نظامات سياسي براي شهروندان خود ايجاد مي‌كنند. اگر نظام‌هاي سياسي يك نژاد را به نژاد ديگر يا يك مذهب را به مذهبي ديگر برتر بگيرند بلافاصله غيرخودي و خودي مطرح مي‌شود و هر نابرابري سياسي به نابرابري حقوقي و شهروندي منجر خواهد شد. اگر منات اقتصادي بشود اين به نابرابري‌هاي سياسي و حقوقي مي‌انجامد. اين شرايط علاوه بر اينكه جامعه نابرابر رقم مي‌زند منجر به نابرابري‌هاي منزلتي و شأني مي‌شود كه يكي از مقولات درگير‌كننده نوروسايكولوژيست‌ها   و  روان‌شناسان است.»
حالا اگر انسان‌ها احساس كنند جايگاه اجتماعي آنها فروتر ديده مي‌شود چه آسيبي مي‌بينند؟ آن‌طور كه جلالي مي‌گويد: «پژوهش‌ها نشان داده كه اگر ادراك نابرابري سوبژكتيو (ذهني) باشد 9 برابر بيشتر از شرايط ابژكتيو (عيني) نابرابري به او آسيب مي‌زند و او را درگير تبعات مختلفي از اين آسيب مي‌كند. آسيب در قشر خاكستري مغز بسط پيدا مي‌كند و در كاركرد سيستم ليمبيك و مراكز مهم عصبي مانند هيپوكامپ، آميگرال آسيب وارد مي‌كند و رشد شناختي و حافظه را به تبع آن دچار اختلال مي‌كند.»
حتما براي شما هم پيش آمده كه از گرانفروشي يك ميوه‌فروش عصباني شده باشيد يا برخورد طلبكارانه يك كارمند در اداره‌ كه توجهي به شرايط شما ندارد؛ جلالي يكي از ناگوارترين تبعات نابرابري‌هاي اجتماعي را نابرادري مي‌داند: «برابري رفتاري است كه حاكمان با آحاد جامعه مي‌كنند اما برادري روابط مشوقانه و دلسوزانه و صميمانه‌اي است كه افراد جامعه با يكديگر دارند. وقتي جامعه به سمت نابرابري و تعميق آن مي‌رود برادري افراد باهم به هم مي‌خورد. مناسبات مردم با يكديگر سوداگرانه مي‌شود و افراد باهم رقابت‌هاي منفي و حسادت و بخل و مواردي از اين دست پيش مي‌گيرند.» جلالي معتقد است اگر ما نابرابري را به هر دليلي يك مقوله نهادينه شده تلقي كنيم بي‌ترديد به آن ادراك نابرابر انسان‌ها و در واقع نابرادر انسان‌ها خواهيم رسيد كه گريزي از آن نيست.

فقر   احمق   مي‌كند
حسن عشايري معتقد است نوروسايكولوژي رابطه مغز با فعاليت‌هاي عالي ذهن مانند ادراك، شناخت، آگاهي و سازمان‌دهي رفتار به ويژه زبان است و از اين فراتر نمي‌رود. او از يك تاريخ بشري نابرابر مي‌گويد كه تنها 22 روز در آن خبري از جنگ نبوده است. او اين سوال را مطرح مي‌كند كه مغز اجتماعي كجاست؟ مغزي كه به واقعيت عيني ذهنيت مي‌دهد و آن ذهنيت دوباره روي آن اثر مي‌گذارد. مغزي كه كار مي‌كند، مغزي كه ياد مي‌گيرد و هيجانات را پردازش مي‌كند. مغزي كه خلق مي‌كند: «عدم تعادل اجتماعي از نظر زيستي، رواني و اجتماعي در سيستم هيجاني ليمبيك پردازش مي‌شود. بيهوده نيست كه عصب‌شناسي جديد مي‌گويد اصلا شناخت بدون هيجان وجود ندارد. اگر هيجان آسيب ببيند از خرد هم خبري نيست. روان‌شناسان گفته‌اند وقتي نابرابري زياد مي‌شود در واقع درماندگي آموخته شده به وجود مي‌آورد. ابتدا هيجان منفي ايجاد مي‌شود و وقتي اين هيجان نمي‌تواند بروز كند يا جرات بروز پيدا نمي‌كند به بيزاري ختم مي‌شود. بيزاري كه مي‌شود در جوانان ايران و حتي در نسل‌هاي جديد جوانان ديگر كشورها مي‌توان ديد».
از نظر حسن عشايري قرار نيست همه يكسان باشيم بلكه اين شرايط است كه بايد يكسان باشد. اگر فردي پايين يك سكويي ايستاده باشد و فرد ديگري بالاي سكو نمي‌شود ارزيابي درستي از قد آنها داشت تا زماني كه هر دو در يك سكوي هم ارتفاع بايستند. نسخه عشايري براي فائق آمدن بر نابرابري نگاه نقادانه به گذشته و حال است: «بدانيم شكوفايي استعدادها يكسان نيستند و اين هم به خصوص در آموزش و پرورش مهم است. جامعه‌اي كه مي‌خواهد توسعه پايدار داشته باشد بايد روي آموزش و پرورش كار كند. كار بعدي روشنگري است. اگر برده احساس كند تحت سلطه است ديگر برده نيست. كار ديگر بومي كردن علم و ترويج آن به زبان ساده است. كاري كه بايد در دانشگاه‌هاي ما اتفاق بيفتد. ما بايد در انجمن‌هاي غير دولتي هم روشنگري داشته باشيم. در واقع پژوهش، آموزش و خدمات بايد در كنار يكديگر باشند. اينها كمك مي‌كنند ريشه‌هاي بي‌عدالتي را پيدا كنيم.»

ما   فرد  نيستيم،  ما  جمع  هستيم
او معتقد است كه بدن واحدي است كه ما را به جامعه وصل مي‌كند و به همين دليل در جامعه امروز بسيار با اهميت قلمداد مي‌شود. بدني كه با آن حس و حركت داريم، چهره‌اي كه با آن با ديگران ارتباط برقرار مي‌كنيم: «بنابراين بدن و مغز از ابتدا عضو اجتماعي هستند. مساله مهم اين است كه بدانيم ما فرد نيستيم، ما جمع هستيم. در گوش ما خواندند كه تو خودت هستي و بايد خودت را نجات بدهي؛ اضطراب داري برو دكتر خودت را معالجه كن. اما به ما نگفتند محيط كار تو اشكال دارد، محيط زندگي‌ات اشكال دارد، اين شهري كه در آن زندگي مي‌كني براي انسان ساخته نشده است. چرا هيچ‌وقت روان‌شناس به اين سمت نمي‌رود كه فلان جا را درست كنيد فلان پارك را درست كنيد. جامعه و قدرت به اين طرف ما را مي‌كشاند كه مسائل را  فردي  حل كنيم.»
نجل رحيم از «روان‌شناسي انتقادي» مي‌گويد كه معتقد است روان‌شناسي فردي به درد جامعه نمي‌خورد چون روان‌شناسي فردي فقط به حكومت‌ها كمك مي‌كند تا نابرابري‌ها را بيشتر كند: «به خاطر اينكه روان‌شناسي هميشه در خدمت حكومت‌ها است. ما بايد روان‌شناسي را از زير يوغ قدرت بيرون بياوريم. شما به عنوان يك بيمار اضطرابي يا هر نوع اختلالي مي‌رويد تنها در اتاق روان‌شناسي مي‌نشينيد و مسائل شخصي را مطرح مي‌كنيد. روان‌شناسي شما را آماده مي‌كند تا برگرديد در همان جامعه‌اي كه به شما اضطراب و افسردگي داده است و در همان سيستم جان بكنيد.» او نتيجه مي‌گيرد كه حاكميت‌ها در همه جاي دنيا از روان‌شناسي فردي استقبال مي‌كنند و نشانه آن هزاران كتابي است كه در رابطه با كاهش اضطراب و موفقيت و شادابي هر ساله در همه جاي دنيا و ايران زير چاپ مي‌رود: «از اين جهت است كه نوروسايكولوژي اجتماعي براي من اهميت دارد و چسباندن نابرابري به اين مفهوم به نوعي يك قدم جديد است. ما بايد مشكلات‌مان را بيروني كنيم. از مشكلات خود با  يكديگر صحبت  كنيم»
مفهوم برادري كه محمدرضا جلالي از آن به عنوان تبعات ناگوار نابرابري گفت چگونه به وجود مي‌آيد؟ جز اينكه به مشكلات ديگران اهميت بدهيم؟‌ نجل رحيم مي‌گويد: «بايد اين طرز فكر را عوض كنيم و به ديگران بپردازيم و به هم وصل بشويم. دموكراسي واقعي اين است كه زندگي اجتماعي را باهم ببينيم. دردهاي مشترك را پيدا كنيم. اينها است كه مارا به هم وصل مي‌كند. وقتي دردها را باهم در ميان گذاشتيم، مي‌توانيم دنبال حل مسائل  برويم.»
از نظر او تغيير نگاه منفعت‌طلبانه امريكايي كه از روان‌شناسي اين كشور به ديگر كشورها سرايت كرد به يك نگاه ديگرخواهانه مي‌تواند راه‌حل بسياري از مشكلات باشد. حتما همه ما از كودكي شنيديم كه بايد گليم خودمان را از آب بيرون بكشيم. يا تلاشي فردي براي دكتر و مهندس شدن داشته باشيم. در حالي كه هيچ‌وقت نشنيديم كه با ديگران مشاركت كنيم، يا با ديگران گروه دوستي درست كنيم: «تنها چيزي كه اين روان‌شناسي فردگرايانه به ما مي‌دهد يك رقابت فردي براي رسيدن به سود شخصي است. اين اساس جامعه كاپيتاليستي ما و بقيه جهان را تشكيل مي‌دهد.»
او فقر را بزرگ‌ترين نابرابري جهان امروز مي‌داند و با اشاره به آمارهايي از در اختيار داشتن 52درصد ثروت در دستان یک درصد ثروتمند از يك سيستم فاسد در جهان مي‌گويد: «اقتصاد بزرگ‌ترين نابرابري‌ها را دنيا ايجاد مي‌كند. تحقيقات نشان مي‌دهد اين نابرابري اقتصادي و سوءتغذيه كودكان چه تاثير عمده‌اي در مغز آنها مي‌گذارد و اين تا دو نسل آينده روي مغز  بازماندگان آنها  هم ديده  مي‌شود.»

نابرابري   ذهني   تحميلي
اما گروه ديگري كه از نظر ايرواني در عادي‌سازي وضعيت دشوار نابرابري تلاش كردند روان‌شناسان مثبت‌انديش امريكايي بودند كه در نهايت فرد را به جايي مي‌رسانند كه فكر كند آنقدر تلاش نكرده تا به جايي برسد كه موفق و ثروتمند شود: «مي‌گويند چرا فلاني زحمت كشيد و رسيد اما شما نرسيدي؟ شما به محمدرضا گلزار نگاه كن كه چقدر موفق شده است؟ تو هم مي‌توانستي تلاش كني كه موفق بشوي. گلزار هم مي‌گويد من تلاش كردم و ذكر هم گفتم تا به اينجا رسيدم. حالا سوال اينجاست كه كودكان سيستان‌وبلوچستان ذكر نمي‌گفتند و فقط او مي‌گفته است و تنها ذكر او قبول افتاده است؟ بهاره رهنما مي‌گويد اگر در 40 سالگي آن چيزي نشدي كه مي‌خواستي تقصير تو است. فكر نكنيد بهاره رهنما اين را از خودش مي‌گويد نه، او بسيار سيستماتيك و هدايت‌شده اين حرف را مي‌زند. يعني فردي كه درس خوانده معلم شده و بعدازظهرها هم تدريس اضافه مي‌كرده به اندازه كافي تلاش نكرده است؟ آن فرد تحت‌تاثير اين طرز فكر هميشه با خود يك احساس گناه را حمل مي‌كند. او با خودش مي‌گويد اين من بودم كه كم گذاشتم و مي‌رود در خانه به بچه‌هايش همين را منتقل مي‌كند. معذرت مي‌خواهد كه كم گذاشته است. اين گروه‌ها به صورت همسان باهم كار مي‌كنند تا آن نابرابري را به ذهن مردم تحميل كنند. آن قسمتي كه بسيار جگرسوز است اين است كه ميليون‌ها انسان فكر مي‌كنند تقصير خودشان است.»
نه تنها انبوه كتاب‌هاي زرد روان‌شناسي در بازار كه شبكه‌هاي اجتماعي هم اين روزها پر از ايده‌هايي براي موفقيت و ثروتمند شدن است. مي‌دانستيد با سنجاق كردن يك اسكناس 100 دلاري بالاي تخت و هر شب فكر كردن به آن مي‌توانيد ثروتمند شويد؟