همیشه این تصور وجود دارد که ساخت واکسن کرونا پس از همه‌گیری آن در جهان آغاز شد اما واقعیت این است که بین سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۶ که «ابولا» جان ۱۱ هزار نفر را گرفت، واکسن‌سازان شرکت آکسفورد مطالعه روی تولید سریع واکسن از آدنوویروس شامپانزه را آغاز کردند.
شفاآنلاین>سلامت> گفت‌وگو با علیرضا بیگلری، رئیس سابق انستیتوپاستور درباره آخرین جزئیات فناوری جدید «آدونوویروس» که ایران به عنوان پنجمین کشور جهان به آن دسترسی پیدا کرده و منجر به تولید واکسن آدونوویروس و درمان‌های پیشرفته سرطان میشود
به گزارش شفاآنلاین: همیشه این تصور وجود دارد که ساخت واکسن کرونا پس از همه‌گیری آن در جهان آغاز شد اما واقعیت این است که بین سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۶ که «ابولا» جان ۱۱ هزار نفر را گرفت، واکسن‌سازان شرکت آکسفورد مطالعه روی تولید سریع واکسن از آدنوویروس شامپانزه را آغاز کردند. مطالعاتی که با شیوع کرونا به سرعت منجر به تولید آسترازنیکا شد. تا پیش از این، واکسن‌های تولید شده برای بیماری‌های ویروسی پلتفرم ویروس ضعیف شده داشتند که همانند آن در ایران منجر به تولید واکسن برکت شد. همزمان با مطالعات واکسن کرونای برکت، انستیتوپاستور هم طی اقدامی مشترک با کوبا واکسن پاستوکووک با تکنولوژی جدید پروتئین کنژوگه را عرضه کرد و بعدها واکسن‌های فخرا (ویروس ضعیف‌شده) نورا، کووپارس و اسپایکوژن (پروتئین نوترکیب) هم به فهرست واکسن‌های ایرانی اضافه شدند.
چرا فناوری آدنوویروس، تا این اندازه اهمیت دارند، به‌طوری‌که در دنیا تنها 4کشور به آن دسترسی دارند؟
برخی پلتفرم‌های واکسن ویژگی‌های خاص دارند، ازجمله اینکه می‌توانند سریع‌تر منجر به تولید و عرضه به بازار شوند. این مسئله در دوران کووید-19به خوبی به چشم آمد، به‌طوری‌که در جهشهای مختلف ویروس، واکسن‌هایی که به سرعت قابلیت بهروزرسانی دارند، موفق‌تر عمل کردند. واکسن‌های mRNA و آدنوویروس جزو این واکسن‌ها هستند و به همین دلیل هر چقدر صنعت واکسن در کشور متنوع باشد، سرعت عمل برای مقابله با جهشهای ویروس بالاتر می‌رود. از سوی دیگر واکسن آدنوویروسی ازجمله آسترازنیکا، سریع‌تر از دیگر واکسن‌ها در پاندمی کووید-19در دسترس قرار گرفت. البته اهمیت این فناوری تنها درباره واکسن‌های کووید-19نیست بلکه درمان‌های جدید برای سایر بیماری‌ها ازجمله سرطان هم با استفاده از این تکنولوژی در دسترس خواهد بود. در دنیا تنها 4واکسن آدنوویروسی وجود دارد؛ آسترازنیکای انگلیسی، اسپوتنیک روسی، جانسون‌اند جانسون آمریکایی و کانسینوی چینی. این فناوری از گذشته در اختیار این کشورها بود و به همین دلیل با شیوع کرونا، این کشورها به سرعت در مسیر ساخت واکسن قرار گرفتند. حالا ایران هم از این پتانسیل برخوردار شده است و به‌عنوان پنجمین کشور برخوردار از ظرفیت آدنوویروس می‌تواند به سرعت واکسن مورد نیاز برای بیماری‌های آینده را تامین کند. پاستوکواد نخستین واکسن آدنوویروسی در کشور و حاصل 20سال تجربه شخصی من است و بعد از من هم این تکنولوژی چه برای تولید واکسن و چه ذخیره آن برای دیگر بیماری‌های آینده در اختیار انستیتوپاستور ایران خواهد بود.
انستیتوپاستور در زمان مدیریت شما، موفق به تولید یک واکسن مشترک با کوبا به نام پاستوکووک شد، چرا به جای آن، همین واکسن پاستوکواد با چنین ویژگی‌هایی در اولویت تولید قرار نگرفت؟
پیش از پاسخ به این سؤال باید به یک نکته مهم درباره شروع کرونا در ایران اشاره کنم. قبل از کرونا مسئولیت راه‌اندازی سامانه‌های تشخیص آزمایشگاهی کووید-19به انستیتوپاستور ایران سپرده شد که با وجود تحریم‌ها، نبود زمینه قبلی درباره بیماری، در دسترس نبودن کیت‌های تشخیصی و البته دست خالی، مسئولیت بزرگی بود. ارزش انجام این کار در آن زمان، کمتر از تولید واکسن‌ها نبود. آن موقع تست‌های تمام مراکز بهداشتی و درمانی کشور به تهران فرستاده و از سوی ما بررسی می‌شد. بعدا کیت‌های تشخیصی ساخته و در سراسر کشور توزیع شد. علاوه بر آن یک شبکه تشخیصی با 500آزمایشگاه در استان‌ها فعال شدند. کمتر کشوری توانست در دوران پاندمی کرونا، چنین اقداماتی را داشته باشد. پس از آن به محض مطرح شدن مسئله واکسن کووید-19در بهار و تابستان 99، برنامه‌ریزی برای ساخت واکسن آغاز شد. مطالعات اولیه نشان داد که می‌توانیم در2مسیر کار کنیم. اول ساخت واکسن آدنوویروسی یعنی همین پاستوکواد و دیگر همکاری با کشور کوبا برای تولید واکسن پاستوکووک. با توجه به اینکه در آن زمان توان و ظرفیت صنعتی ما تولید یکی از این واکسن‌ها بود، پاستوکووک را انتخاب کردیم، چرا که این واکسن پروتئینی کنژوگه دارای 3ویژگی مهم بود؛ اول اینکه تأکید داشتیم واکسن با عارضه بسیار کم و مورد استفاده برای کودکان هم باشد. آن زمان معتقد بودیم که اگر کووید-19ادامه پیدا کند، تمام گروه‌های سنی نیازمند واکسن می‌شوند و این تئوری بعدا درست از آب درآمد. بر این اساس واکسن پروتئینی کنژوگه مناسب‌تر از آدنوویروسی‌ها بود. مثل واکسن پنوموکوک یا مننژیت کودکان که کنژوگه هستند و در کل دنیا هم آسترازنیکا، اسپوتنیک و جانسون‌اند جانسون برای کودکان تجویز نشدند. ویژگی دوم مدنظر ما جهشهای ویروس بود و پیش‌بینی اینکه مانند آنفلوآنزا تغییراتی داشته باشد. واکسن پروتئینی کنژوگه این قابلیت را داشت و اکنون پاستوکووک با پوشش 6جهش ویروسی یکی از واکسن‌های منحصر به فرد دنیاست. سومین ویژگی هم کارایی بالا و عوارض کم واکسن بود که پاستوکووک آنها را داشت. به همین دلیل اولویت را در تولید مشترک با کوبا قرار دادیم و این مسئله منجر به 2دستاورد شد؛ اول اینکه تولید واکسن پروتئین نوترکیب از بازسلول‌‌های انسانی و حیوانی که در گذشته برای انستیتو پاستور نهادینه نشده بود، بعد از همکاری با کوبا آغاز شد و دوم، فناوری جدید کنژوگاسیون که در اختیار تعداد بسیار کمی از کشورها ازجمله کوبا قرار داشت به ایران هم رسید.
مطالعات و کارآزمایی‌های پاستوکواد چه زمانی آغاز شد؟
ما مطالعات این واکسن را تعطیل نکردیم. همزمان با تولید صنعتی پاستوکووک، مراحل ساخت پاستوکواد بر مبنای آدنوویروس هم انجام می‌شد. تولید این واکسن اهمیت زیادی داشت چرا که فناوری آن را فقط 4کشور داشتند و اکنون ایران هم به شکل کاملا بومی به یک فناوری جدید مسلح شده است. می‌دانستیم که اگر در ادامه پاندمی کووید-19، جهش مرگبار ویروس را داشته باشیم، نیازمند ساخت واکسن هستیم و یکی از سریع‌ترین مسیرها استفاده از فناوری آدنوویروس است که سرعت ساخت واکسن با آن بسیار بالاست. از سوی دیگر تولید این واکسن نسبت به سایر واکسن‌ها ارزان‌تر انجام میشود و به همین دلیل مراحل تکمیلی و پیش‌بالینی پاستوکواد هم در اولویت ما قرار داشت. طی این مدت در کارآزمایی فاز حیوانی نتایج خوبی حاصل شد و برای نخستین بار مقاله آن در مجله «وکسین» قبل از آغاز کارآزمایی‌های فاز انسانی به چاپ رسید. البته پاستوکواد با 4واکسن آدنوویروسی دیگر در جهان یک فرق عمده دارد که علاوه بر ویژگی 4واکسن قبلی یک ویژگی جدید به آن اضافه شده، اگر جهش ویروسی وجود داشت و پروتئین S را مورد حمله قرار دهد، قطعه دیگری از ویروس کووید-19(پروتئین N) در واکسن ایرانی وجود دارد که موفق‌تر عمل می‌کند.
ممکن است با آغاز کارآزمایی‌های بالینی، چالش جدی در جمعیت داوطلب ایجاد شود؟ چرا که بسیاری از مردم واکسینه شده‌اند و گروهی اعتقادی به تزریق واکسن ندارند.
در کارآزمایی‌هایی بالینی برای فاز یک و 2، تعداد کمتری داوطلب نیاز است، اما در کارآزمایی فاز 3حدود 20تا 30هزار نفر و بیشتر باید مورد مطالعه قرار بگیرند. اگر به گذشته برگردیم، نخستین کارآزمایی بزرگ در کشور برای پاستوکووک آغاز شد. آن زمان هر قدر از انجام کار می‌گذشت، انجام کارآزمایی سخت‌تر می‌شد، چرا که به‌دلیل واردات، واکسیناسیون با پوشش بالا در حال انجام بود و مردم تمایلی به شرکت در کارآزمایی‌ها را نداشتند. افرادی هم که در این کارآزمایی دوز اول را تزریق کرده بودند، برای ادامه مطالعه یا تزریق واکسن در مراکز واکسیناسیون تردید می‌کردند. البته برای انجام کارآزمایی‌های جدید راه‌حل‌هایی وجود دارد، کارآزمایی فاز یک مشکل چندانی وجود ندارد چرا که حتی اگر قرار باشد واکسن به‌عنوان تزریق اولیه درنظر گرفته شود، پیدا کردن جمعیت چند صد نفره کار سختی نخواهد بود چرا که چند میلیون نفر در کشور هنوز دوز اول واکسن‌شان را تزریق نکرده‌اند. برای فازهای بعدی هم استراتژی می‌تواند به‌عنوان دوز یادآور درنظر گرفته شود، یا حتی کارآزمایی بالینی فاز 3پاستوکواد در کشورهایی انجام شود که مردم آنها زیر 10درصد واکسینه شده‌اند. تجربه بزرگی که ایران در زمینه واکسیناسیون به‌دست آورده چنین ظرفیتی را برای ما فراهم می‌کند. البته ورود به کارآزمایی بالینی منوط به کسب مجوز از سازمان غذا و داروست و آنها تصمیم می‌گیرند که این واکسن به‌عنوان تزریق اولیه یا دوز بوستر مورد استفاده قرار بگیرد.
آیا در مطالعاتی که قرار است برای پاستوکواد انجام شود، تمرکز بر کرونا خواهد بود یا درمان‌های جدید بیماری‌های سرطانی هم مدنظر است؟
درباره این پلتفرم آدنوویروسی، تنها نگاه مطالعاتی درباره کووید نیست. برای بیماری‌های ویروسی که ممکن است در آینده وجود داشته باشد هم این فناوری به سرعت منجر به تامین واکسن میشود. ذخیره ارزشمند فناوری آدنوویروس نه‌تنها برای واکسن‌ها که برای دیگر بیماری‌ها ازجمله سرطان هم مورد استفاده است. دستاوردهای کووید-19با همه سختی‌هایش، ارزشمند بود چرا که علاوه بر ایجاد ظرفیت تشخیص و پایش و جهش مولکولی که تا پیش از این در کشور ما وجود نداشت، در اوج بحران، تحریم و تهدید بیماری فناوری ارزشمند تولید واکسن و روش‌های درمانی جدید را هم در اختیار ما قرار داد. هر چند حمایت از واکسن‌های دیگر در دنیا، در مورد واکسن‌های ایرانی وجود نداشت اما ایران در صنعت واکسن جایگاه ارزشمندی را کسب کرده و به یکی از مهم‌ترین فناوری‌های جهان بر مبنای آدنوویروس مجهز شده که نشان‌دهنده دژ مستحکمی از امنیت سلامت در کشور خواهد بود.
نکته
در بیش از 2سال گذشته و پاندمی کووید-19، تبلیغات منفی زیادی علیه واکسن‌ها صورت گرفت و برخی نسبت به تزریق واکسن دچار تردید هستند. آیا ضرورت ندارد مانند برخی کشورها علاوه بر واکسن نگاه جدی درباره داروها وجود داشته باشد؟
هم واکسن جزو اولویت است و هم داروها. اما تجربه بیماری‌های ویروسی و جنگ چند ده‌ساله با آنفلوآنزا نشان می‌دهد که واکسن‌ها اهمیت ویژه‌ای دارند. طی این مدت ثابت شده که در گروه‌های خاصی از افراد حتی اگر دارو بگیرند درصورت ابتلا در معرض خطر قرار دارند اما واکسن‌ها می‌توانند تا حدودی مانع از ابتلای شدید آنها باشند. اگر بیماری ویروسی در جامعه حاکم شود، حتی با وجود دسترسی به دارو باز هم مشکلاتی وجود خواهد داشت. به‌عنوان مثال برای کشور 85میلیون نفری ایران حتی اگر به اندازه هر نفر، دارو وجود داشته باشد، اما درصورت شیوع بیماری، علاوه بر خسارت‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی که در دوران قرنطینه کووید-19شاهد بودیم، مراکز درمانی و بیمارستان‌ها تاب‌آوری پذیرش بیماران را ندارند، چرا که تجویز دارو باید با نظر پزشک باشد. نه‌تنها ایران که حتی کشورهای توسعه‌یافته هم‌چنین ظرفیتی برای تحت پوشش قرار دادن بیماران در همه‌گیری بیماری را ندارند. در سیستم‌های درمانی چنین نگاهی وجود ندارد که افراد بیمار و در نهایت با استفاده از داروها درمان شوند. البته انتظار از واکسن‌ها تعریف شده است؛ برخی واکسن‌ها تزریق می‌شوند که از ابتلای افراد به برخی بیماری‌ها مثل هاری و کزاز جلوگیری کند. اما برخی دیگر مانندکمربند ایمنی خودرو عمل می‌کنند، یعنی جلوی بیماری را نمی‌گیرند اما شدت ابتلا و مرگ را کمتر می‌کند. در کووید- 19 بسیاری که واکسن زده‌اند، مبتلا شده‌اند اما کرونا برای آنها مانند یک بیماری ساده طی شد که حتی نیاز به درمان و مراجعه به بیمارستان را هم نداشتند. واکسن باید به‌عنوان یک اولویت پیگیری شود اما دارو هم اهمیت دارد چرا که افرادی در جامعه ضعف سیستم ایمنی یا بیماری زمینه‌ای دارند و یا جزو گروه‌هایی هستند که واکسن نمی‌تواند از شدت بیماری در آنها جلوگیری کند و در اینجا دارو هم نیاز است. البته داروها به هیچ عنوان نمی‌توانند به اندازه واکسن‌ها در مقابل بیماری‌های تنفسی و کاهش همه‌گیری بیماری مؤثر باشند.
نقل قول/علیرضا بیگلری رئیس سابق انستیتوپاستور ایران:
در دنــیا تــنها 4 واکسن آدنوویروسی وجود دارد؛ آسترازنیکای انگلیسی، اسپوتنیک روسی، جانسون اند جانسون آمریکایی و کانسینوی چینی. این فناوری از گذشته در اختیار این کشورها بود و به همین دلیل با شیوع کرونا، این کشورها به سرعت در مسیر ساخت واکسن قرار گرفتند.
ایران اکنون به عنوان پنجمین کشور بــرخـــوردار از ظرفیت آدنوویروس می‌تواند به سرعت واکسن مورد نیاز برای بیماری‌های آیـــنده را تامین کند. پاستوکواد اولین واکسن آدنوویروسی در کشور است و چه برای تولید واکسن و چه ذخیره برای دیگر بیماری‌های آینده در اختیار انستیوپاستور قرار دارد.
پـــاستــــــوکــــواد با واکسن‌های آدنوویروسی خارجی یک فرق عمده دارد و علاوه بر ویژگی 4 واکسن قبلی یک ویژگی جدید به آن اضافه شده که اگر جهش ویروسی وجود داشت و پروتئین S را مورد حمله قرار داد، قطعه دیگری از ویروس کووید-19 (پروتئین N) در واکسن ایرانی وجود دارد که موفق‌تر عمل می‌کند.
برای تولید واکسن کرونا در ایران 2 مسیر داشتیم؛ اول ساخت واکــسن آدنــوویروسی یعنی همین پاستوکواد و دیگر همکاری با کشور کوبا برای تولید واکسن پاستوکووک. با توجه به اینکه در آن زمان توان و ظرفیت صنعتی ما تولید یکی از این واکسن‌ها بود، پاستوکووک را انتخاب کردیم، چرا که این واکسن پروتئینی کنژوگه دارای 3 ویژگی مهم بود.
مقــاله مطالعات پیش بالینی پاستوکواد در مجله علمی وکسین منتشر شده و در انتظار مـجوز از سازمان غذا و دارو بـرای فاز بالــینی است. کارآزمایی فاز 3 این واکسن می‌تواند در کشورهایی انجام شود که مردم زیر 10 درصد واکسینه شده‌اند چرا که تجربه بزرگ ایران در واکسیناسیون چنین ظرفیتی را برای ما فراهم می‌کند. روزنامه همشهری
نظرشما
آخرین اخبار