شیر مادر، مطئمن‌ترین ضامن سلامت جامعه

در ایران بر اساس بررسی‌های کشوری، تغذیه با شیر مادر در چه وضعیتی قرار دارد و استقبال مادران برای تزریق این خون سفید در پیکر نوزادان چقدر است؟
براساس آخرین بررسی‌ها که در سال 89 انجام شده است، شروع شیرمادر در ساعت اول تولد 7/68 درصد، تغذیه انحصاری با شیرمادر در کودکان زیر 6 ماه 1/53 درصد، تداوم شیردهی تا یک سالگی 1/84 درصد و تا دو سالگی 1/51 درصد است.
وضعیت شاخص‌های تغذیه با شیرمادر در کشورمان گرچه از میانگین کشورهای در حال توسعه و میانگین جهانی بالاتر است، اما با توجه به قدمت اجرای برنامه ترویج تغذیه با شیرمادر در کشور طی 23 سال و بستر مناسب فرهنگی دینی، بیش از این مورد انتظار است. هنوز حدود نیمی از شیرخواران از مزایای تغذیه انحصاری با شیرمادر بی‌بهره‌اند و تغذیه نیمی از آنان با شیرمادر برخلاف دستورات قرآن کریم و توصیه‌های بهداشت جهانی تا دو سالگی ادامه نمی‌یابد. از سویی با وجود ایجاد بیمارستان‌های دوستدار کودک از سال 70 و پایش و ارزیابی مجدد هر ساله آنها، برقراری تماس پوستی مادر و نوزاد بلافاصله پس از تولد و شروع شیردهی ظرف ساعت اول بخوبی و به طور استاندارد اجرا نمی‌شود و این بدان معنی است که شیرخواران ما «تغذیه مطلوب با شیرمادر» با تعریفی که ارائه شد، ندارند.  بنابراین انتظار می‌رود تغذیه با شیرمادر، به‌عنوان یک استراتژی کلیدی در رشد و بقای کودکان و سلامت مادران و به‌عنوان یک مداخله مؤثر در برنامه‌های پیشگیری و کنترل بیماری‌های غیرواگیر شایع، علاوه بر برنامه‌های پیشگیری و کنترل بیماری‌های شایع دوران کودکی منظور شود و در آموزش‌های خود مراقبتی به خانواده‌ها تأکید شود، از طرفی برای حمایت مادران و حفظ حمایت و ترویج تغذیه با شیرمادر بیش از پیش سرمایه‌گذاری شود.
این باور از گذشته وجود دارد که تغذیه با شیر مادر تضمین‌کننده سلامت فرد در طول زندگی او خواهد بود، این موضوع چقدر با واقعیت نزدیک است؟
بی تردید بین تغذیه با شیر مادر و سلامت فرد در آینده ارتباط مستقیم وجود دارد. در کشور ما تغییر و تحولات فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، جغرافیایی و تغییر سبک زندگی مردم، تغییر الگوی بیماری‌ها به سمت شیوع بیشتر بیماری‌های غیر واگیر و مرگ‌های ناشی از آن در کنار اپیدمی بیماری‌های واگیردار نوپدید، ضرورت مراقبت از افراد سالم، پیشگیری از عوامل خطر و بیماری‌های غیر واگیر را از اوان کودکی مطرح
می‌کند و لذا شروع تغذیه با شیرمادر از ساعت اول تولد و تداوم آن در دوران شیرخوارگی به‌عنوان مؤثرترین طریق پیشگیری از این عوامل برای آغاز حیات باید بیش از پیش مورد تأکید قرار گیرد.
براساس آخرین بررسی‌ها در کشور ما 5 عامل چاقی و اضافه وزن، افزایش فشارخون، فعالیت فیزیکی نامناسب، کلسترول بالا و سوء مصرف مواد سهم عمده 68 درصد بار بیماری‌های منتسب به عوامل خطر را که حدود 11درصد بار بیماری‌هاست و معادل 1/6 میلیون سال از دست رفته است را عهده دار است.
برآورد انجام شده در سال 2014 حاکی از آن است که در ایران، 76 درصد کل مرگ‌ها به علت بیماری‌های غیرواگیر رخ می‌دهد. چهار بیماری عمده غیرواگیر مسبب این مرگ‌هاست (شامل: 46 درصد مرگ‌ها به علت بیماری‌های قلبی، 13 درصد به علت سرطان‌ها، 2 درصد به علت دیابت، 4 درصد به علت بیماری‌های تنفسی مزمن، 11درصد سایر مرگ‌ها نیز به علت سایر بیماری‌های غیر واگیر و بالاخره 10 درصد به علت بیماری‌های واگیر، مرگ‌های مادری و نوزادی و شرایط تغذیه اتفاق می‌افتد. براین اساس طبق بررسی‌های صورت گرفته در ایران احتمال مرگ بین 30 تا 70 سالگی از 4 بیماری عمده غیرواگیر 17درصد است.
موضوع دیگری که مطرح است حجم بالای مرگ و میر کودکان و نوزادان طبق آمار جهانی است، گفته می‌شود سالانه بیش از 8 میلیون کودک زیر 5 سال به دلایل مختلف می‌میرند، آیا می‌توان ارتباطی بین تغذیه با شیر مادر و مرگ زودرس کودکان برقرار کرد؟
تغذیه با شیر مادر بارها به عنوان مؤثرترین راه پیشگیری از مرگ شیرخواران شناخته شده است و نقش مهمی در سلامت و تکامل روانی اجتماعی کودکان بازی می‌کند. از طریق تغذیه انحصاری با شیر مادر در 6 ماه اول 11 تا 13 درصد کل مرگ‌های کودکان (سنین زیر 5سال)، قابل پیشگیری است. 6 درصد دیگر از مرگ‌های سنین زیر 5سال از طریق تغذیه تکمیلی بموقع، سالم و کافی می‌تواند پیشگیری شود.  
ارتقای روش‌های مطلوب تغذیه شیرخواران می‌تواند جان 5/1 میلیون شیرخوار را هر سال نجات دهد و در برابر بیماری‌های اسهالی، پنومونی و سپسیس نوزادی حفاظت کند. همان‌طور که اشاره شد، براساس اطلاعات موجود سالانه حدود 8 میلیون کودک زیر 5 سال می‌میرند، از این تعداد نوزاد، تقریباً 4 میلیون نفر در طول ماه اول عمر می‌میرند. مطالعات نشان داده است که اگر تمام زنان ظرف یک ساعت اول تولد تغذیه نوزادان خود را باشیرمادر شروع کنند، جان یک میلیون از 4 میلیون نوزادی که هر سال در جهان می‌میرند حفظ می‌شود.
طبق آمارWHO و AAP تغذیه با شیر مادر برای حداقل 6 ماه می‌تواند از بیش از 55 درصد مرگ و میر ناشی از اسهال، بیماری‌های تنفسی و بیماری‌های عفونی جلوگیری کند.
شیرخوارانی که با شیر مادر تغذیه نمی‌شوند در مقایسه با شیرخوارانی که به طور انحصاری با شیر مادر تغذیه می‌شوند، 7 برابر بیشتر در معرض خطر مرگ از اسهال و 5 برابر بیشتر در معرض خطر مرگ از پنومونی قرار دارند.
در یک مطالعه در انگلیس(2007)، 53 درصد کاهش در بستری شدن کودکان به علت اسهال، 27 درصد به علت عفونت‌های تنفسی تحتانی با تغذیه انحصاری با شیرمادر گزارش شد و 40 درصد خطر ابتلا به بیماری‌های گوارشی بوسیله تغذیه انحصاری با شیرمادر قابل پیشگیری اعلام شد.
در شیرمادرخواران احتمال ابتلا به عفونت‌های حاد تنفسی تا 5برابر کاهش می‌یابد و احتمال ابتلا به اسهال در صورت عدم تغذیه انحصاری با شیرمادر تا 6 ماه، 100 درصد بیشتر است. از سویی بررسی‌ها نشان داده است احتمال بستری شدن شیرمصنوعی‌خواران در بیمارستان بخاطر آسم، عفونت‌های تنفسی و پنومونی تا حدود 25 درصد بیشتر است. تغذیه با شیرمادر اثر قابل توجه و وابسته به طول مدت تغذیه با شیرمادر در حفاظت علیه ابتلا به هلیکوباکتر پیلوری(عفونت ریه و زخم‌های گوارشی) در جوامع با درآمد متوسط و کم دارد.
شما صحبت از اثر محافظتی شیر مادر در برخی از بیماری‌هایی که امروز در کشور ما بسیار شایع شده است به میان آوردید، آیا میزان این تأثیر‌گذاری به لحاظ علمی برآورد شده است؟
بررسی‌ها نشان داده است که این ماده حیاتی اثر مستقیم بر بروز بیماری‌ها در آینده در فرد دارد. در 4 بیماری اصلی غیر واگیردار و شایع در کشور ما به طور خلاصه و به تفکیک اشاره‌ای به تأثیر شیر مادر در بروز بیماری می‌کنم. اثر محافظتی شیرمادر در برابر بیماری‌های قلبی عروقی، تغذیه با شیرمادر بویژه تغذیه انحصاری با شیرمادر در 6ماه اول زندگی، با سطح پایین‌تر کلسترول خون در آینده همراه است. کودکان تغذیه شده با شیرمادر در بزرگسالی فشارخون سیستولیک و دیاستولیک کمتری نسبت به شیرمصنوعی خواران دارند. تغذیه با شیرمادر با کاهش مرگ و میر در اثر بیماری‌های عروق کرونر قلب همراه است.
اثر محافظتی شیرمادر در برابر دیابت، کودکانی که با شیرمادر تغذیه می‌شوند در بزرگسالی سطح گلوکز خون پایین‌تری دارند. تغذیه انحصاری باشیرمادر عامل محافظت‌کننده مستقل در برابر دیابت نوع 1و 2 است. حدود 40 درصد احتمال ابتلا به دیابت نوع 1 در شیرخوارانی که 6 ماه تغذیه انحصاری با شیرمادر نمی‌شوند، بیشتر است.
درباره اثر محافظتی شیرمادر در برابر چاقی و اضافه وزن به اثبات رسیده است، در صورت عدم تغذیه انحصاری شیرخواران با شیرمادر به مدت 6 ماه، 25 درصد  احتمال ابتلا به اضافه وزن و چاقی آنان بیشتر است.
در آمار دیگری ذکر شده که تغذیه انحصاری با شیرمادر به مدت 6 ماه 43 درصد احتمال چاقی را کم کرده و کودکانی که بیش از یکسال با شیرمادر تغذیه شده‌اند تا 72 درصد چاقی آنان کاهش یافته است.
اثر محافظتی شیرمادر در برابر سرطان، مطالعات متعددی کاهش سرطان پستان را در مادران شیرده نشان داده است، اما در شیرخوارانی که با شیرمادر تغذیه می‌شوند کاهش 35-20 درصد خطر ابتلا به سرطان پستان در بزرگسالی و قبل از یائسگی نیز نشان داده شده است. احتمال ابتلا به لوسمی حدود 30 درصد در صورت عدم تغذیه انحصاری شیرخواران با شیرمادر در 6ماه اول بیشتر است.
جالب است بدانید شیرمادر اثر محافظتی در برابر قرار گرفتن در معرض دود سیگار به عنوان عامل خطر بیماری‌های قلبی و عروقی دارد. قرار گرفتن شیرخواران در معرض دود سیگار به طور قابل توجهی سطح سرمی آنتی‌اکسیدان‌ها از جمله ویتامین‌هایA، B و E را در شیرخواران کاهش می‌دهد. اما تغذیه با شیرمادر به پیشگیری از کاهش این آنتی اکسیدان‌ها در شیرخوارانی که در معرض دود سیگار قرار می‌گیرند، کمک می‌کند.  
تحقیقات نشان داده‌اند در میان شیرخوارانی که در معرض دود سیگار قرار داشتند، آنان که با شیرمادر تغذیه نشده بودند، در مقایسه با کودکانی که به مدت حداقل یک ماه با شیرمادر تغذیه شده بودند، 8/1 برابر بیشتر در معرض ابتلا به بیماری‌های تنفسی (در هر میزان از مواجه شدن با دود سیگار) بودند. خطر ابتلا به بیماری‌های تنفسی با مادر سیگاری 7 برابر بیشتر است در کودکانی که هرگز شیرمادر نخورده‌اند نسبت به آن‌ها که با شیرمادر تغذیه می‌شوند. بنظر می‌رسد که شیرمادر اثرات سوءpassive smoking را تعدیل کرده و بهبود می‌بخشد و در برابر ابتلا به برونشیولیتیز نیز اثر مثبت دارد.
حالا که در خصوص اثر شیر مادر بر بروز برخی بیماری‌ها سخن گفتید، این سؤال به ذهنم خطور کرد، امروز در کشور شاهد شیوع بی‌رویه بیماری اوتیسم بویژه در بین کودکان در سنین پایین هستیم، آیا این ماده حیاتی تأثیری بر مبتلا نشدن کودکان به این بیماری دارد؟
 نشان داده شده که وقتی تغذیه با شیرمادر در حد کمتر از مطلوب(suboptimal) انجام می‌شود، خطر ابتلا به اوتیسم افزایش می‌یابد. شروع دیررس تغذیه با شیرمادر در ساعت اول تولد با شیوع بیشتر اوتیسم همراهی می‌کند. به طوری کلی بررسی‌ها نشان داده است تغذیه با شیرمادر خطر ابتلا به اوتیسم را 5/2 برابر افزایش می‌دهد.
با توجه به نکات فوق برای «تغذیه مطلوب با شیرمادر»، به طوری که نوزادان بلافاصله پس از تولد در تماس پوست با پوست با مادران قرار گیرند، به مدت 6 ماه و به طور انحصاری فقط با شیر مادر تغذیه شوند و پس از آن نیز تا 2 سال یا بیشتر تغذیه با شیرمادر همراه با غذاهای مناسب سن داشته باشند، این سؤال مطرح می‌شود که چه استراتژی می‌تواند چنین اثر گسترده و بی‌نظیری را در ارتقای سلامت کودکان و آینده سازان جامعه داشته باشد.
و حرف آخر...
تغذیه با شیرمادر طبیعی‌ترین و مؤثر‌ترین راه تأمین نیاز کودک است. از طرفی برای یک کودک خردسال هیچ چیز تسکین دهنده‌تر و آرامش بخش‌تر از نزدیکی به مادر و نوشیدن شیرگرم او نیست و به همین دلیل FTT که به معنی اختلا‌ل رشد همراه با اختلا‌لا‌ت روحی، روانی است در این کودکان مشاهده نمی‌شود. به طور کلی باید بگویم شیرمادر علا‌وه بر غذای جسم برای کودک غذای روح او نیز محسوب می‌شود به این دلیل است که شیر مادر را به تغذیه عاطفی برای کودک تعبیر کرده‌اند.
اطلا‌عات و یافته‌های مطالعات دهه اخیر حاکی از اثرات انکار ناپذیر شیرمادر در تکامل بینایی، تکامل مغز و ضریب هوشی شیرخواران است. ضریب هوشی کودکانی که شیرمادر می‌خورند به طور متوسط حدود 1/3 درجه نسبت به شیرخوارانی که به طور مصنوعی تغذیه می‌شوند، بالا‌تر است و هر چه مدت شیردهی بیشتر باشد بهره هوشی بالا‌تر است. این درجه برای نوزادان نارس و کم‌وزن 18/5 است. به هر تقدیر مزایای بی‌نظیر تغذیه با شیرمادر از ابعاد بهداشتی، تغذیه‌ای، ایمنولوژیکی، روانی عاطفی، اجتماعی، اقتصادی و محیطی برای کودکان، مادران، خانواده‌ها و جوامع بخوبی شناخته شده است. تردیدی نیست که شیرمادر به‌عنوان بهترین تغذیه، بهترین الگوی رشد و تکامل و بالاترین سطح ایمنی و سلامت برای کودکان فراهم می‌کند. از سوی دیگر این ماده حیاتی حافظ بقا شیرخواران و کودکان از طریق کاهش شیوع و شدت بسیاری از بیماری‌های دوران کودکی و پیشگیری از بیماری‌های مزمن و ارتقای سلامت در بزرگسالی همچنین در تأمین سلامت زنان سال‌هاست که مورد توجه بوده است.

فاطمه احمدزاده-ایران