کرونا فرصتی برای شنیدن حرفهای واکسن‌سازان

شفاآنلاین>سلامت> رئیس کمیته علمی ستاد ملی مقابله با کرونا با اشاره به توسعه فناوری‌های ساخت واکسن در جهان اظهار داشت: «برخی فناوری‌ها مانند mRNA در گذشته برای توسعه روش‌های علمی مورد استفاده قرار می‌گرفت، اما پس از بحران کووید 19 از آن برای تولید واکسن استفاده شد؛ لذا کرونا فرصتی داد تا مسئولان به واکسن‌سازی توجه کنند و به حرف واکسن‌سازان گوش دهند.»

به گزارش شفاآنلاین: چهارمین نشست ترویج علم بنیاد علم و فناوری مصطفی(ص) با موضوع تشریح روش‌های ساخت واکسن کرونا صبح دیروز (دوشنبه ۲۷ بهمن‎ماه) با حضور مصطفی قانعی، رئیس کمیته علمی ستاد ملی مقابله با کرونا؛ سیدرضا بنی‌هاشمی، مدیر بیوتکنولوژی و آزمایشگاه مرکزی موسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی؛ کیهان آزادمنش، مدیر گروه تحقیقات ویروس‌شناسی انستیتو پاستور ایران؛ وحید خدامی، مدیر پروژه ساخت واکسن کرونا بر پایه mRNA و روح‌الله درستکار، رئیس بخش ویروس‌شناسی دانشگاه بقیه‌الله (عج) برگزار شد.

قابلیت فناوری mRNA در تطبیق با ویروس جهش‌‌‎یافته
مصطفی قانعی، رئیس کمیته علمی ستاد ملی مقابله با کرونا در این نشست گفت: «در ابتدای پاندمی کووید 19 نظریه‌هایی مبنی بر از بین رفتن کرونا تا چند ماه بعد وجود داشت، اما شرکت‌های ایرانی تولید واکسن را از همان اسفند ۹۸ آغاز کردند.»
وی با بیان اینکه امروز این سوال در اذهان عمومی وجود دارد که چرا چندین نوع واکسن با فناوری‌های مختلف در حال تولید است؟ افزود: «علت این تنوع آن است که ما هنوز نمی‌دانیم چه گروه سنی باید از کدام واکسن استفاده کنند چراکه برخی واکسن‌ها در گروه‌های سنی مختلف مشکل ایجاد کرده‌اند‌.»
عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم پزشکی بقیه‌الله(عج) در ادامه به مراحل واکسیناسیون اشاره کرد و اظهار داشت: «شاید در خردادماه به این نتیجه برسیم که شروع واکسیناسیون با یک واکسن و یادآور آن با نوع دیگری باشد. این را هم نباید فراموش کنیم که تولیدات جهانی هم به میزانی نیست که هر لحظه هر کدام را که بخواهیم به اندازه نیاز کشور داشته باشیم.»
قانعی گفت: «مشکل دیگر این است که هنوز نمی‌دانیم دو دوز واکسن در سال کافی است یا نه؛ همچنین شکست برخی تلاش‌ها نیز نگرانی‌ها را افزایش داده است. برای مثال واکسن پاستور فرانسه که در مرحله اول کارآزمایی بالینی انسانی متوقف شد نشان داد که برخی تحقیقات بی‌نتیجه بوده است.»
رئیس کمیته علمی ستاد ملی مقابله با کرونا در ادامه با اشاره به توسعه فناوری واکسن‌سازی در جهان اظهار داشت: «برخی فناوری‌های ساخت مانند mRNA در گذشته برای توسعه روش‌های علمی مورد استفاده قرار می‌گرفت، اما پس از بحران کرونا از آن برای تولید واکسن استفاده شد؛ ازاین‌رو کرونا فرصتی داد تا مسئولان به واکسن‌سازی توجه کنند و به حرف واکسن‌سازان گوش دهند.»
قانعی با اشاره به حمایت معاونت علمی و فناوری رئیس‌جمهوری و ستاد توسعه زیست‌فناوری از گروه‌های فعال در ساخت واکسن کرونا گفت: «با توجه به اینکه واکسن برای ورود به فاز ۳ انسانی به زیرساخت‌های تولیدی نیاز داشت دولت ایران هم مانند همه دولت‎ها از گروه‎های سازنده واکسن حمایت کرد‌.»
وی افزود: «از ابتدای بحث تولید واکسن کرونا گروه‌های مختلف واکسن‎ساز مایل به آزمایش واکسن خود بر روی قومیت‌های مختلف بودند، اما ایران حاضر به این کار نشد. البته شرط گذاشت که در مرحله سوم آزمایش انسانی به شرط انتقال دانش فنی همکاری ‌کند که تنها کشور کوبا با آن موافقت کرد.»
رئیس کمیته علمی ستاد ملی مقابله با کرونا با بیان اینکه فناوری mRNA قابلیت تطبیق با مدل‌های جهش‌یافته ویروس کرونا را دارد، تاکید کرد: «ما با فناوری مشکل نداشتیم و نداریم؛ بنابراین اگر همان فناوری mRNA را توسعه دهیم و بر اساس آن واکسن بسازیم می‌توانیم از آن استفاده کنیم.»
ویژگی‌های منحصربه‌فرد واکسن موسسه رازی
سیدرضا بنی‌هاشمی، مدیر گروه بیوتکنولوژی آزمایشگاهی موسسه رازی نیز در این نشست به تاریخچه تاسیس و فعالیت‌های موسسه رازی اشاره کرد و گفت: «این موسسه بیش از یک قرن پیش تاسیس‌شده و تولید واکسن را از سال ۱۳۲۱ آغاز کرده است.» وی افزود: «البته بحث تولید واکسن از دیرباز مزایا و معایبی داشته و هیچ‌کس نمی‌تواند مدعی شود که واکسنی تولید کرده که هیچ عیبی ندارد؛ بنابراین باید هر محصول را از دیدگاه علمی خود مورد نقد و انتقاد قرار داد.»
بنی‌هاشمی اضافه کرد: «واکسن‌های تولیدشده بر پایه فناوری‌های نوترکیب که از بدن انسان برای تولید واکسن استفاده می‌کنند از ۲۵ سال قبل مورد استفاده قرار می‌گرفتند و بیشتر برای درمان سرطان تولید می‌شدند؛ لذا افراد کمتری با آنها درگیر بودند، اما بستر خوبی شد که در آینده بیشتر مورد استفاده قرار گیرند. البته مشکلاتی دارند که باید بیشتر بر روی آنها کار شود.»
مدیر گروه بیوتکنولوژی آزمایشگاهی موسسه رازی در ادامه به تشریح فرآیند تولید واکسن با روش‌ جدید پرداخت و گفت: «استفاده از پارتیکل ویروس(ذرات شبه‎ویروس) در تولید واکسن آنتی‌بادی ایجاد می‌کرد که خنثی‌کننده نبود؛ بنابراین از پدیده آنتی‌بادی دیپنینگ (وابسته به پادتن) استفاده شد.»
وی افزود: «ازاین‌رو همه گروه‌هایی که بر روی واکسن کرونا کار ‌می‌کردند از یک گیرنده اصلی یعنی پروتئین اسپایک استفاده کردند، اما رویکردها مختلف بود. ازاین‌رو برخی از فناوری mRNA بهره بردند و برخی دیگر با روشی پیچیده‎ و گران‎ اقدام به ساخت سازه ایجادکننده آنتی‌ژن خارج از بدن کردند و سپس آن را با استفاده از سیستم‎های تخلیص وارد بدن کردند تا سیستم ایمنی را تحریک کند.»
بنی‌هاشمی در مورد مزایای این روش گفت: «در این روش سیستم ایمنی بدن به معقولانه‌ترین روش فعال می‌شود و اگر قرار باشد واکسن‎های دیگر به فرد تزریق شود تداخلی به وجود نمی‌آید. ضمن اینکه به همه گروه‎های سنی از کودکان تا زنان باردار هم قابل تزریق است.»
وی در ادامه به تشریح ویژگی‎های واکسن موسسه رازی پرداخت و افزود: «هدف از تولید واکسن مبارزه با گسترش بیماری و گردش ویروس است؛ بنابراین امروز واکسن‎هایی که به مرحله کارآزمایی بالینی رسیده‎اند سبب می‎شوند تا فرد بیمار نشود، اما در سیستم‎های تزریقی فقط می‎توان سیستم ایمنی مرکزی را تحریک کرد و سیستم مخاطی و تنفسی تحریک نمی‎شود؛ لذا فرد بیمار نمی‎شود، اما می‌تواند ناقل باشد. به همین دلیل افراد زیادی از جامعه باید واکسینه شوند تا به ایمنی حداکثری رسید.»
مدیر گروه بیوتکنولوژی آزمایشگاه مرکزی رازی تصریح کرد: «اما واکسن در حال توسعه در موسسه رازی یک دوز استنشاقی هم دارد تا سیستم مخاطی هم تحریک شود و ویروس منتقل نشود. پس این فناوری برای اولین بار در جهان مورد استفاده قرار می‌گیرد و همراه با واکسن نوترکیب واکسن تزریقی و استنشاقی نیز تولید می‎شود تا هم از بیماری پیشگیری کند و هم از انتقال ویروس در جامعه جلوگیری شود.»
بنی‌هاشمی گفت: «این واکسن سه مرحله‎ای است که دو دوز آن تزریقی و دوز سوم استنشاقی خواهد بود و با دوزهای تزریقی سیستم ایمنی مرکزی فرد تحریک شده و با دوز استنشاقی سیستم مخاطی فرد مورد هدف قرار خواهد گرفت تا از ادامه همه‎گیری جلوگیری شود.»
استفاده یک‌چهارم واکسن‌ها از ناقل‌های ژنی
کیهان آزادمنش، مدیر گروه تحقیقات و ویروس‌شناسی انستیتو پاستور نیز در این نشست به تشریح نسل‌های تولید واکسن کرونا پرداخت و گفت: «نسل اول بر پایه ویروس غیرفعال شده است و نسل دوم بر اساس پروتئین¬های نوترکیب و نسل سوم بر اساس ناقلان ژنی شامل DNA.»
وی افزود: «امروز یک‌چهارم بستر‌هایی که در دنیا برای ساخت واکسن کرونا استفاده می‌شود ناقل¬های ژنی هستند که بعضی از آنها تکثیرشونده (در بدن مانند ویروس طبیعی غیربیماری¬زا تکثیر می‎شوند) و برخی دیگر غیرقابل تکثیر (ایجاد بیماری نمی‌کند و فقط سیستم ایمنی بدن را تحریم می¬کنند) هستند.»
مدیر گروه تحقیقات و ویروس‌شناسی انستیتو پاستور در ادامه افزود: «در روش ناقل‎های ژنی ژن‌های ویروس برای ساخت واکسن کرونا گرفته می‌شود. البته ما از پروتئین اسپایک و پروتئین¬های داخلی ویروس استفاده کردیم و آن را به داخل ویروس بردیم تا به‌عنوان پروتئین¬های داخلی ویروس، آنتی¬بادی در بدن فرد تولید کند و این استراتژی¬ است که در دنیا کمتر استفاده شده است.»
آزادمنش اظهار داشت: «نقش ویروس ناقل این است که ژن را به داخل بدن برده و به این شکل یک بیماری ضعیف ایجاد می‌کند و بدن به شکل یک عفونت ضعیف به آن پاسخ می‌دهد؛ بنابراین درواقع از ویروس دیگری برای انتقال ژن ویروس بیماری‌زای این بیماری استفاده می‌شود.»
وی توضیح داد: «انواع ناقلان ویروسی وجود دارد که هر کدام مزایا و معایبی دارند و معروف¬ترین واکسن¬های موجود در بازار بر پایه آدنوویروس هستند.» آزادمنش در توضیح مزایای این روش گفت: «آدنوویروس¬ها معمولا ویروس¬های قوی نیستند و بیماری ایجاد نمی¬کنند و اگر ایجاد کنند عفونت¬های خفیفی ایجاد کرده و کاملا امن هستند. همچنین قدرت تحریک مناسبی برای سیستم ایمنی بدن دارند و تجربه تولید آن در کشور ما نیز وجود دارد. علاوه بر این قیمت مناسبی هم دارند و به همین دلیل واکسن استرازنیکا با قیمت ۴ دلار عرضه شده درحالی‌که واکسن¬های دیگر با قیمت‌های بالای ۱۰ تا ۳۵ دلار عرضه شده‌اند.»
مدیر گروه تحقیقات و ویروس‌شناسی انستیتو پاستور خاطرنشان کرد: «البته این روش معایبی هم دارد مانند اینکه برای ایمنی¬زایی در بدن فرد قسمتی از ویروس را که مسئول فرآیند تکثیر است را برمی¬داریم و در این مورد خاص ژن کووید را می-گذاریم و بعد از مهندسی ژنتیک، تکثیر می‌کنیم.»
وی توضیح داد: «این فناوری از قبل بوده، ولی ما برای تولید واکسن پروژه¬های جانبی انجام دادیم و امیدواریم به مشکلاتی همچون ایمنی‌زایی موجود در بدن غلبه کنیم.» مدیر گروه تحقیقات و ویروس‌شناسی انستیتو پاستور با اشاره به اینکه یک شرکت هندی نیز در حال تولید واکسن بر اساس همین فناوری است، گفت: «ما در مرحله تولید نیمه‌صنعتی هستیم و بعد از کارآزمایی بالینی، آزمایش بر روی میمون و بعد انسان را باید پشت سر بگذرانیم.»
واکسن‌های بر پایه mRNA سبب تغییر ژنتیک نمی‌شوند
وحید خدامی، مدیرعامل یک شرکت دانش‌بنیان نیز در نشست بررسی روش‌های ساخت واکسن کرونا در خصوص ساخت واکسن بر پایه mRNA اظهار داشت: «این روش فناوری جدید دارای جذابیت‎های قابل‌توجهی است.»
وی افزود: «در این فناوری از یک قطعه رمز تولیدکننده پروتئین برای القای ایمنی به بدن استفاده می‌شود. درواقع این فناوری رمزترکیب است و به‌جای در اختیار گذاشتن پروتئین در سلول کاری می‌کند که سلول خود پروتئین بسازد.»
خدامی با اشاره به دشواری تولید پروتئین نوترکیب گفت: «پروتئین‎ها گروه‌های قندی دارند که به دلیل داشتن الگوهای خاص و تفاوت‌ها در شناسایی آنتی‎ژن تداخل ایجاد می‌کنند؛ بنابراین مهم است که در همان فضای داخلی سلول پروتئین تولید شود‌.»
این محقق ایرانی با اشاره به مشخصات ویروس کووید ۱۹ افزود: «پروتئین این ویروس سه‌تایی است و وقتی این پروتئین را بر روی سلول قرار می‌دهیم سلول عفونی نمی‎شود، اما آنتی‎بادی در آن تولید می‌شود.»
خدامی با اشاره به تفاوت‎هایmRNA با DNA خاطرنشان کرد: «DNA دو رشته در سطح خود دارد و پایدار است ولی مولکول‎های mRNA ناپایدار هستند و به این دلیل وقتی برای تولید واکسن استفاده می‎شوند به دلیل داشتن کد ژنتیکی تبدیل به ژنوم نمی‎شوند و حتی پایدار هم نمی‌ماند.»
وی تاکید کرد: «اینکه گفته می‎شود تزریق این واکسن‎ها موجب تغییر ژنتیکی می‎شود از نظر علمی درست نیست. به همین دلیل است که این نوع واکسن‌ها باید در دمای منفی ۷۰ درجه نگهداری شوند و اگر دما بالاتر برود ماده موثره واکسن از دست خواهد رفت.»
مدیرعامل شرکت دانش‌بنیان در خصوص وضعیت واکسن این شرکت هم گفت: «ما مرحله آزمایش حیوانی را تا ماه آینده تکمیل کرده و وارد اولین مرحله کارآزمایی انسانی می‌شویم.»
تاسیس آزمایشگاه‌های سطح ۳ در سایه کرونا
روح‌الله درستکار، رئیس بخش ویروس‌شناسی دانشگاه بقیه‌الله نیز در این نشست اظهار داشت: «ساخت واکسن بر اساس ویروس غیرفعال از یکصد سال پیش متداول بوده و در این روش ذرات غیرفعال‌شده به بدن منتقل می‌شوند.»
وی افزود: «استفاده از این روش در تولید واکسن مزیت‌هایی نسبت به دیگر روش‎ها دارد زیرا اگر ویروس در یک نقطه جهش پیدا کند این واکسن می‌تواند پوشش ایمنی بهتری به فرد بدهد، اما در بستر‌های دیگر که فقط بخشی از پروتئین ویروسی را دارند اگر ویروس در یک بخش تغییر کند کل بستر دیگر کارایی نخواهد داشت.»
درستکار داشتن آزمایشگاه سطح ۳ را برای تولید این نوع واکسن ضروری دانست و اظهار داشت: «برخی کشورها، آزمایشگاه سطح ۳ و حتی سطح ۴ را در اختیار دارند، اما ما پیش از این چنین آزمایشگاهی نداشتیم و با همه‌گیری کرونا ایجاد چنین آزمایشگاه‌هایی در کشور احساس شد؛ ازاین‌رو امروز سه آزمایشگاه سطح ۳ در کشور راه‌اندازی شده است که در حال تجهیز آنها هستند.»
رئیس بخش ویروس‌شناسی دانشگاه بقیه‌الله در مورد وضعیت تولید واکسن کرونا در این مرکز هم خاطرنشان کرد: «فازهای ۱ و ۲ حیوانی را به‌خوبی گذراندیم و اکنون در فاز نهایی حیوانی و آزمایش روی میمون هستیم‌.» وی ابراز امیدواری کرد این واکسن طی یک ماه آینده مرحله سوم حیوانی را سپری کند تا وارد کارآزمایی بالینی انسانی شود.
درستکار در مورد میزان واکسنی که این مرکز می‌تواند تولید کند نیز گفت: «ظرفیت تولید ما حدود ۱۰ میلیون دوز است که این میزان در مقایسه با نیاز کشور بسیار کم بوده و شرکت‌های مختلف باید وارد فرآیند تولید شوند.»