خداحافظی با چشم‌های تنبل

ë علائم شایع
چندی قبل محمدرضا زرین مسئول کمیته استانداردسازی اپتومتری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی از کاهش آمار تنبلی چشم به زیر 2 درصد در کشور خبر داده بود. وی عنوان کرده بود: «در کاهش تنبلی چشم آمار خوبی در دست داریم که از 8 درصد به زیر 2 درصد در کشور رسیده است که دلیل آن اجرای طرح‌های ملی در اختلالات دید چشمی در قالب معاینات قبل از ورود به دبستان و طرح پیشگیری از تنبلی چشم بوده است.»
دکتر علی سمیعی چشم‌پزشک هم در مورد تنبلی چشم  می‌گوید: «آمبلوپی یا همان تنبلی از دست رفتن بینایی در یک یا هر دو چشم است که معمولاً در کودکان و بزرگسالان شایع‌ترین دلیل فقدان بینایی در یک چشم است.»
وی با بیان این مطلب که آمبلوپی زمانی اتفاق می‌افتد که یک چشم به یک طرف حرکت کند یا یک چشم بینایی کمتر یا ضعیف‌تر از چشم دیگر داشته باشد، می‌افزاید: «این بیماری همچنین ممکن است به دلیل رشد عاملی در جلوی یک چشم یا هر دو چشم ایجاد شود، طوری که مانع از دید یک یا هر دو چشم در کودک شود.»
این استاد دانشگاه تهران تأکید می‌کند: اگر فکر می‌کنید کودکتان دچار مشکل بینایی است، فوراً به پزشک اطلاع دهید، زیرا که شروع درمان می‌تواند مانع از دست دادن بینایی شود و در صورتی که کودک شما این علایم را داشت، با پزشک مشورت کنید؛ برای دیدن اجسام، آنها را به چشم نزدیک می‌کند، موقع دیدن اجسام، سر خود را به طرف آنها کج می‌کند یا دچار لوچی چشم است، چشمانش از یک سمت به سمت دیگر حرکت می‌کند یا هنگامی که در اتاق راه می‌روید، قادر به دیدن شما نیست.»
وی با بیان این مطلب که این اختلال در نتیجه عواملی نظیر عیوب انکساری (دوربینی، نزدیک‌بینی یا آستیگماتیسم)، انحراف چشم (لوچی یا استرابیسم) یا نبود شفافیت مسیر بینایی (ناشی از آب مروارید، کدورت قرنیه، افتادگی پلک) رخ می‌دهد، می‌افزاید: «واضح نبودن تصویر در یک چشم باعث می‌شود که مغز برای دیدن، چشم سالم را انتخاب کرده و مسیر انتقال تصویر از چشم بیمار به مغز مسدود شده و دید بیمار روز به روز کاهش یافته و به اصطلاح خاموش شود.»
این استاد دانشگاه تهران خاطرنشان می‌کند: شیرخوارانی که از ابتدا دچار این عارضه هستند، در معرض خطرات بیشتری قرار دارند، بطوری که بررسی‌های مربوط به دهه گذشته نشان می‌دهد اگر عمل جراحی و تصحیح بینایی قبل از سه ماهگی انجام شود، نتیجه نسبتاً رضایتبخش بوده و هرچه در جهت رفع این نقایص سریعاً اقدام شود، بینایی بهتری به دست می‌آید، این در حالی است که درمان آمبلوپی بعد از عمل جراحی نیز باید بدون وقفه تا 9 سالگی ادامه یابد.
وی در مورد بیماری‌های دیگر چشم که می‌تواند باعث تنبلی چشم شود، می‌گوید: «تاری دید حالتی است ناشی از عیوب انکساری مانند نزدیک‌بینی، دوربینی و آستیگماتیسم که باعث مبهم بودن تصویر تشکیل شده روی شبکیه می‌شود. تاری دید و دوبینی کاهش خفیف‌تری نسبت به سایر علل تنبلی چشم ایجاد کرده و ممکن است هر دو چشم با همین علت به این بیماری مبتلا شوند.»
از علائم شایع تاری دیدگان، وجود تفاوت نمره چشم است که باز در این حالت مغز از ارسال تصویر به چشم ضعیف‌تر صرف‌نظر کرده و چشم روز به روز دچار تنبلی می‌شود که این اختلاف در چشم‌های دوربین بیشتر منجر به تنبلی چشم می‌شود و با افزایش میزان اختلاف میان دو چشم احتمال ابتلا به این بیماری هم افزایش می‌یابد، بطوری که بررسی‌ها نشان می‌دهد در افراد دوربین اگر اختلاف بین دو چشم چهار دیوپتر (واحد اندازه‌گیری همگرایی نور و عینک) باشد، احتمال تنبلی چشم به 100 درصد می‌رسد.
لوچی یا انحراف چشمی نیز یکی دیگر از مشکلات بینایی است. در حالت طبیعی با نگاه کردن به یک شیء تحریک عصبی همزمانی از مرکز شبکه‌های هر دو چشم به مغز ارسال می‌شود و تصویر واحدی از شیء روایت می‌شود، اما در حالت لوچی و انحراف این وضعیت دچار اختلال شده و مغز نمی‌تواند تحریک واحدی دریافت کند. در این حالت چشمی که دارای انحراف است و از راستای طبیعی خارج شده از شیء مورد نظر تصویری روی مرکز شبکیه نمی‌افتد، بلکه چیزی که وجود دارد، تصویر مبهمی از شیء دیگری در فضای اطراف روی این نقطه است که مورد توجه نیست و مغز نیز به پیام عصبی آن توجهی ندارد.
ادامه تنبلی چشم جلوگیری از تکامل چشم را در پی دارد که با توجه به مشاهدات کلینیکی حدود 40 درصد بیماران مبتلا به انحراف و لوچی که به پزشک مراجعه کرده‌اند مبتلا به تنبلی چشم نیز بوده‌اند. در نوعی از لوچی که یکی از چشم‌ها به طور ثابت دچار انحراف بوده و چشم دیگر پیوسته برای نگاه کردن مورد استفاده بوده است نیز آمبلوپی اتفاق می‌افتد.

ë والدین، کلید موفقیت درمان
دکتر مهرناز صمیمی، چشم پزشک هم در مورد پیشگیری و درمان این بیماری تأکید می‌کند: «تشخیص سریع و هر چه زودتر تنها راه پیشگیری از تنبلی چشم است چون تشخیص وقتی مثمرثمر واقع می‌شود که زمانی برای درمان وجود داشته باشد یعنی سیستم‌های عصبی چشم هنوز ثابت نشده و تأثیرپذیرند و کودکان در سنین پایین‌تر زودتر به درمان پاسخ می‌هند و میزان تنبلی ایجاد شده کمتر خواهد شد.»
وی می‌گوید: «تشخیص تنبلی چشم در سنینی ممکن است که کودک قادر به تکلم نیست کشف آن نسبتاً مشکل است و درمان آن نیز مشکل‌تر، چون کودکان روش‌هایی را که برای درمان به کار می‌روند، دوست ندارند (از قبیل بستن چشم سالم‌تر یا تار کردن دید آن) و در اوایل همکاری نمی‌کنند اما فهم مشکل توسط والدین و توجیه آنها کلید موفقیت درمان است.» صمیمی با اشاره به این مطلب که طفل شیرخوار از علامت خاصی نظیر کم بینی یا دوبینی شکایت نمی‌کند و در ظاهر نیز بی علامت است یادآوری می‌کند: «به این دلیل غربالگری یا بیماریابی برای تمامی بچه‌ها توصیه می‌شود که شروع آن از نوزادی تا سال‌های آغاز دبستان است. بیماریابی یک معاینه ساده است برای کشف تنبلی چشم در افراد به ظاهر سالم که از علایم شکایتی ندارند.»
وی می‌گوید: «معاینه غربالی در سنین خاصی ضروری است که آنها را به اصطلاح افراد با ریسک بالا یا در معرض خطر می‌نامند و نوزادان نارس یا کم وزن یا نوزادانی را که در هنگام زایمان صدماتی به آنها وارد شده در بر می‌گیرد.
همچنین بیمارانی که عوارض مغزی عصبی یا تأخیر رشد عصبی دارند یا بیمارانی که خویشاوند همخون  آنها دچار آمبلوپی یا لوچی بود حتماً باید برای ارزیابی چشمی به متخصص چشم مراجعه کنند.
 مسیر درمان دوره طولانی چند ساله است و در این میان والدین باید پشتکار و حوصله لازم را داشته باشند. مؤثرترین روش درمانی بستن کامل چشم سالم و محرومیت موقت آن از بینایی است تا چشم تنبل فعالیت عصبی بیشتری داشته باشد.»
این چشم پزشک با بیان این مطلب کودکانی که بالای یک سال سن دارند در طول روز باید چشم سالم را تمام وقت ببندند (به غیر از یک ساعت صبح بعد از بیدار شدن از خواب و یک ساعت قبل از خوابیدن) می‌افزاید: «طول دوره‌ها یک هفته به ازای هر سال محاسبه می‌شود، مثلاً در یک کودک دو ساله به مدت دو هفته باید هر روز چشم سالم بسته بماند و پس از آن مقدار ساعات کاهش می‌یابد و ضروری است این درمان تا 9 سالگی که چشم به حالت تثبیت شده می‌رسد، ادامه داشته باشد.
همچنین لازم است در تمام طول درمان معاینات با فواصل مشخص و با برنامه چشم پزشک کنترل شود تا تنبلی مورد ارزیابی قرار گیرد و هم چشم سالم معاینه شود تا دچار تنبلی نشود.»
وی تأکید می‌کند: «نکته مهمی که وجود دارد واکنش کودک در مقابل بستن چشم سالم است که عملاً کودک با یک چشم کم بینا باقی می‌ماند و سعی می‌کند پانسمان چشمی را بکند که والدین در این مورد باید صبر و حوصله به خرج داده و با شکیبایی رفتار کنند زیرا ممکن است مجبور شوند از آتل برای بستن دست کودک استفاده کنند تا کودک نتواند آرنجش را خم کند و دستش را به چشم‌هایش برساند.»
صمیمی با اشاره به این مطلب که در مواردی که آ‌مبلوپی ناشی از عیوب انکساری و ضعف چشم باشد استفاده از عینک مناسب ترین کار ممکن است می‌گوید: «در صورتی که نمره چشم بالا باشد، بستن چشم سالم روش بهتری است.»
وی به ایران یادآوری می‌کند: «اگر آمبلوپی ناشی از لوچی چشم باشد قبل از اقدام به جراحی باید مورد درمان قرار گیرد و پس از تساوی دید دو چشم، چشم تحت عمل جراحی قرار گرفته تا چشم لوچ در وضعیت صحیح قرار گیرد.»
هر چند آمارها از کاهش تنبلی چشم در میان فرزندان ایران زمین حکایت دارد اما آنچه به گفته متخصصان می تواند این بیماری را تا مرز ریشه کنی ببرد آگاه سازی والدین از علائم این بیماری و چگونگی درمان است.
 آگاه سازی که همت بیشتر جامعه رسانه ای کشور را می طلبد.

گزارش :بیتا مهدوی