بیم و امید های جمعیتی، چالش ها و فرصت ها

شفاآنلاین>اجتماعی>سالخوردگی و کاهش موالید حاصل دنیای مدرن است و تاثیرات آن بر جامعه بشری قابل لمس است، گاهی برخی افراد این نگاه را ناشی از دیدگاه نادرست و برخی هم آن را یک واقعیت پیش رو می دانند،اما آنچه مهم است، این است که باید زیر ساخت های کشور را برای مقابله با کاهش یا افزایش جمعیت آماده کرد.

به گزارش شفاآنلاین،سالمندی مرحله ای از حیات انسان است و پیری یا سالخوردگی جمعیت زمانی رخ می دهد که افراد بیشتری از کل جمعیت را به خود اختصاص می دهد و با کاهش میزان باروری کلی از یک سو و کاهش میزان مرگ و افزایش امید به زندگی از سوی دیگر، ساختار سنی جمعیت از گروه های سنی جوان تر به پیرتر تغییر می یابد.
در کشورهای در حال توسعه سرعت سالخوردگی جمعیت(Aging population) بیشتر است،بنابراین جامعه ما فقط با مشکلات مربوط به جوانان دست به گریبان نیست و ما هم برای رسیدگی به مسائل جوانان باید برنامه ریزی کنیم و هم باید برای جمعیت سالمندی که به زودی با آن روبرو خواهیم شد آمادگی لازم را داشته باشیم .
قبل از اینکه که هر کشوی وارد توسعه یافتگی شود، هم زاد و ولد و هم مرگ و میر بالاست و به دلیل تاثیرات این دو بر یکدیگر، رشد ناچیزی در جمعیت داریم و با شروع مراحل توسعه یافتگی، افزایش سطح بهداشت و سلامت کاهش مرگ میر اتقاق می افتد و این درحالیست که باروری در سطح قبلی خود باقی می ماند و این اتفاق در ایران در سال 1310 افتاد و در اولین سرشماری در سال 1345 منجر به اولین سیاست کنترل موالید شد که این سیاست تا اوایل انقلاب اسلامی ادامه داشت.
بعد از انقلاب اسلامی و سیاست های مبتنی بر تعالیم و تربیت دینی و همچنین احساس نیاز به جمعیت بیشتر به ویژه در شرایط متاثر از جنگ تحمیلی موجب اتخاذ تدابیر و سیاست های تشویقی برای افزایش موالید در کشور شد و در نتیجه نرخ رشد جمعیت در این دوران افزایش یافت.
هم زمان با افزایش جمعیت و فشار های اقتصادی ناشی از جنگ تحمیلی و تحریم های ظالمانه و همچنین گسترش شهر نشینی و عوامل دیگر موجب شد تا سیاست تنظیم خانواده و آینده فرزندان مورد توجه اقشار مختلف جامعه قرار گیرد و یک بار دیگر خواسته یا ناخواسته کشور به کنترل جمعیت روی آورد در سال 1367مجددا سیاست کنترل و تنظیم خانوداه و کنترل جمعیت به اجرا درآمد.
مقوله کنترل جمعیت و مانع از رشد طبیعی آن بارها از سوی مقام معظم رهبری مورد توجه قرار گرفت و مکررا در بیاناتشان به مردم و مسئولان نسبت به جبران و اصلاح آن از سال 1370 به این طرف توصیه هایی فرمودند.
این امر موجب شد تا یک بار دیگر موضوع جمعیت مورد توجه محافل مختلف، مسئولان، شخصیت های سیاسی و علمی و تصمیم گیران قرار گیرد و این دغدغه بهانه خوبی شد تا یک بار دیگر آستین همت بالا زده و باگردآوری دیدگاه های مختلف در راستای سیاست های کلی جمعیت که توسط مقام معظم رهبری ابلاغ شده بود گام مفید و موثری در جهت حل نگرانی های به وجود آمده برداشته شود.
در 30 اردیبهشت 1393 سیاست‌های کلی جمعیت از سوی مقام معظم رهبری در 14 بند ابلاغ شد.
در متن ابلاغیه رهبر معظم انقلاب به روسای قوای سه گانه و رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام آمده است: با عنایت به اهمیت مقوله جمعیت در اقتدار ملی و با توجه به پویندگی، بالندگی و جوانی جمعیت کنونی کشور به عنوان یک فرصت و امتیاز و در جهت جبران کاهش نرخ رشد جمعیت و نرخ باروری در سال‌های گذشته، سیاست‌های کلی جمعیت ابلاغ می‌گردد، با در نظر داشتن نقش ایجابی عامل جمعیت در پیشرفت کشور، لازم است برنامه‌ریزی‌های جامع برای رشد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور متناسب با سیاست‌های جمعیتی انجام گیرد.
همچنین ضروری است با هماهنگی و تقسیم کار بین ارکان نظام و دستگاه‌های ذیربط در این زمینه، اقدامات لازم با دقت، سرعت و قوت صورت گیرد و نتایج رصد مستمر اجرای سیاست‌ها گزارش شود.
چندی است که کاهش نرخ رشدجمعیت در رسانه ها و دیدگاه های عمومی مورد توجه قرار گرفته است،برخی از کارشناسان معتقدند که تعابیر نادرستی از این موضوع شده است و برخی هم کاهش نرخ رشد جمعیت را جدی می دانند و اعتقاد دارند که باید این موضوع مورد توجه قرار گیرد و از هم اکنون با توجه به منابع اقتصادی کشور و مباحث اجتماعی باید برنامه ریزی های موثری در این زمینه انجام شود ،به دنبال طرح این مباحث گفت وگویی با رئیس انجمن جمعیت‌شناسی ایران و معاون مرکز آمار ایران انجام شده است که از نظر خواهد گذشت .

**برخی هشدارهای اغراق‌آمیز در زمینه کاهش نرخ رشد جمعیت تاسف آور است
استاد جمعیت‌شناسی دانشگاه تهران و رئیس انجمن جمعیت‌شناسی ایران گفت : برخی هشدارهای اغراق‌آمیز در زمینه کاهش نرخ رشد جمعیت تاسف آور است و از این نشات می‌گیرد که برخی افراد شناخت درستی از شاخص‌های جمعیتی ندارند.
محمدجلال عباسی شوازی،افزود:دو نوع نگرش نسبت به وضعیت باروری داریم: یکی 'نگرش مقطعی' و دیگری 'نگرش نسلی'، در شرایط فعلی و با توجه به ساختار سنی جمعیت کشور، باروری مقطعی تحت تاثیر وضعیت اقتصادی – اجتماعی حال حاضر کشور قرار دارد.
وی خاطر نشان کرد: محاسبات انجام شده با روش‌های مختلف نشان داده که میزان باروری کشور در سال 1390 بین 8/1 تا 1/2 در نوسان بوده است، اما باید توجه داشت که ملاک برنامه‌ریزی‌ها باید باروری نسلی باشد، چرا که باروری مقطعی می‌تواند متاثر از شرایط خاص اقتصادی و اجتماعی حاضر باشد،پس آن چیزی که در برنامه‌ریزی ها باید ملاک قرار گیرد، باروری نسلی است.
وی کشور ایتالیا را نمونه‌ای از کشورهای با سطح باروری بسیار پایین دانست که میزان باروری مقطعی آن در حدود 3/1 است ،اما میزان باروری نسلی آن بالاتر از 5/1 محاسبه شده است.

**در زمان انقلاب اسلامی میزان باروری مقطعی در حدود 15 درصد افزایش پیدا کرد
عضو هیات علمی دانشگاه تهران گفت: اخیرا میزان باروری نسلی در ایران را برای نسل‌های 1305 تا 1350 (نسل‌هایی که باروری آنها کامل شده است) محاسبه کردیم، این محاسبه نشان داد که رقم میزان باروری نسلی بالاتر از رقم باروری مقطعی‌ آن است.
وی ادامه داد: نتایج این تحقیق نشان داد که در زمان انقلاب اسلامی که میزان باروری مقطعی در حدود 15 درصد افزایش پیدا کرده بود، اما باروری نسلی روند خیلی آرام داشته و حتی پایین‌تر از باروری مقطعی بوده است.
وی تاکید کرد: پیام این است که ما در برنامه‌ریزی‌های جمعیتی می‌بایست باروری نسلی را که یک باروری کامل‌شده است مدنظر قرار دهیم و نباید نگران نوسانات مقطعی باروری باشیم.

**در کشور ما میزان باروری نسلی بالاتر از میزان مقطعی آن است
رئیس انجمن جمعیت‌شناسی ایران گفت :در کشورهایی که باروری پایین و بسیار پایین را تجربه کرده‌اند، ملاک برنامه‌ریزی‌شان باروری نسلی بوده است، در کشور ما نیز میزان باروری نسلی بالاتر از میزان مقطعی آن است و ممکن است افراد باروری‌شان را به تاخیر بیاندازند ولی وقتی به سن بالاتری برسند، بخش زیادی از این باروری تاخیری تکمیل خواهد شد.
عباسی شوازی گفت: وقتی باروری در سطح بالایی قرار دارد، تاثیر ازدواج و سن آن بر سطح باروری خیلی کم است، اما وقتی میزان باروری به سمت جانشینی سوق پیدا می‌کند، اثر ازدواج روی باروری پایین خیلی تاثیرگذار است.

**چنانچه موضوع ازدواج جدی گرفته نشود، سطح باروری کاهش پیدا خواهد کرد
وی تصریح کرد: هم‌اکنون در کشورهایی مثل ژاپن و هنگ‌‌کنگ در آسیای جنوب شرقی، در تجزیه و تحلیل عوامل موثر بر باروری، حدود دو سوم علل باروری پایین را افزایش سن ازدواج و تاخیر در ازدواج شکل می‌دهد.
وی ادامه داد: علت آن هم این است که بر خلاف کشورهای اروپایی که در آنها هم‌خانگی (cohabitation) به‌عنوان یک عرف به شمار می‌رود و قانونی شده است و بخشی از فرزندآوری در این قالب شکل می‌گیرد، در کشورهای آسیای جنوب شرقی و کشورهای اسلامی این شیوه زندگی جایز نیست و در این کشورها چنانچه موضوع ازدواج جدی گرفته نشود، سطح باروری کاهش پیدا خواهد کرد.

**سهم مربوط به افراد هرگز ازدواج نکرده به حدود شش درصد رسیده است
وی افزود: بر اساس مطالعه‌ای که اخیرا انجام داده‌ایم، افراد بدون فرزند، در گذشته در حدود چهار درصد بودند که از این رقم، سه درصد به نازایی طبیعی و یک درصد نیز به افراد ازدواج نکرده مربوط بوده است،اما در سال‌های اخیر، سهم مربوط به افراد هرگز ازدواج نکرده به حدود شش درصد و سهم مربوط به نازایی طبیعی نیز به چهار درصد رسیده است، از این‌رو، در حال حاضر حدود 10درصد زنان نسل 1350 که فرزندآوری آنها تکمیل شده است بدون فرزند هستند که در بین آنها، روند افزایشی سهم ازدواج نکرده‌ها مهم است.
عباسی شوازیی گفت :همچنین پیش‌بینی می‌شود در نسلی که در حدود سال 1360 به دنیا آمده‌اند، سهم افراد بدون فرزند به حدود 15 درصد افزایش یابد که 10 درصد به افراد هرگز ازدواج نکرده و 5 درصد به ناباروری مربوط خواهد بود.

** در شیوع ناباروری در کشور کمی اغراق‌گویی می‌شود
وی تاکید کرد: البته در ارتباط با شیوع ناباروری در کشور کمی اغراق‌گویی می‌شود که نادرست و غیرکارشناسی است، اما باید روند افزایشی افراد ازدواج نکرده را جدی گرفت که لازم است در سیاست‌های جمعیتی و بخصوص به لحاظ اشتغال پایدار مورد توجه قرار گیرند.
معاون مرکز آمار ایران نیز با بیان اینکه اخیرا در تیتر برخی از رسانه‌ها این موضوع عنوان می‌شود که 'نرخ باروری'( نرخ کلی باروری، میانگین تعداد فرزندانی است که یک زن در طول زندگیش به دنیا می‌آورد) در سال‌های آتی صفر خواهد شد ،تاکید کرد: نرخ باروری هیچ گاه صفر نخواهد شد ،مگر اینکه همه مادران یک کشور عقیم شوند، و این اتفاقی است که هیچگاه نخواهد افتاد.
علیرضا زاهدیان ادامه داد: اما احتمال صفر شدن نرخ رشد جمعیت' وجود دارد و این اتفاق در برخی کشورها رخ داده است، از این رو، این دو از یکدیگر متفاوتند.
وی درتشریح وضعیت نرخ باروری در کشور گفت: مرکز آمار ایران طی چند سناریو، پیش‌بینی‌هایی را در این زمینه انجام داده است، بر اساس سناریوی اول، نرخ باروری در سال 1390 در حدود 8/1 بوده و در صورت ادامه یافتن همین نرخ، به احتمال بسیار زیاد، نرخ رشد جمعیت کشور بین سال‌های 1425 تا 1430 صفر می‌شود.

** پیش‌بینی سطح پایین نرخ باروری اتفاق نیافتاده است
وی در ادامه با تاکید بر سناریوی دوم تصریح کرد: اگر نرخ باروری به 5/2 فرزند برسد، تا افق سال‌های یاد شده ،نرخ رشد جمعیت در حدود 6/0 خواهد بود، اما نتایج سرشماری سال 1395 نشان داد که به‌طور متوسط، سالیانه درحدود 955هزار نفر به جمعیت کشور اضافه شده و این تعداد، تا حدودی از نگرانی‌ها کاست و بر این اساس می‌توانیم بگوییم که پیش‌بینی سطح پایین نرخ باروری اتفاق نیافتاده است.
معاون مرکز آمار ایران گفت :در حال حاضر و به‌طور کلی، جمعیت کشور از وضعیت مطلوبی برخوردار بوده از نظر کمیت، نگرانی خاصی وجود ندارد و اگر نگرانی‌هایی هم احساس شود مربوط به آینده است.
وی به افزایش شمار موالید در کشور طی سال‌های اخیر اشاره و خاطر نشان کرد: ما توانستیم در سال 1394 به یک میلیون و 570هزار تولد برسیم که این رقم بالایی است، البته در سال 1395 شاهد اندکی کاهش بودیم و این رقم به یک میلیون و 530هزار نفر رسید.

**موالید بالا نتیجه باروری متولدین دهه شصت و سیاست های جمعیتی است
زاهدیان ادامه داد: بخشی از این شمار موالید بالا به متولدین دهه سال‌های 1360 تا 1365 مربوط می‌شود که در حال عبور از سن باروری هستند و دلیل دیگر نیز برای تعداد بالای موالید در این سال‌ها، تغییر سیاست‌های جمعیتی کشور است که در این زمینه تاثیرگذار بوده است.
وی تعیین سهم تاثیرگذاری را نیازمند تحقیقات تخصصی دانستند و نتایج سرشماری جدید را نیز در این زمینه کمک‌کننده برشمرد.
زاهدیان افزود: متولدان سال‌های 1360 تا 1365 که تعداد زیادی هم هستند ، وقتی به سنین 24-20 سال رسیدند، باروری کشور تغییر چندانی نکرد، پنج سال بعد نیز وقتی این نسل به سنین 29-25 سال رسیدند، باز هم تغییر قابل توجهی در باروری کشور رخ نداد،اما وقتی به سنین 34-30 سال رسیدند، میزان باروری بیشتر شد و این روند ادامه دارد بنابراین باید توجه داشت که در این مقطع زمانی، ما به سیاست‌های شتابزده جمعیتی نیاز نداریم و ابتدا لازم است از پتانسیل عظیم جوانان که به حد کافی هستند استفاده کنیم و توجه داشته باشیم که میل به فرزندآوری در بین جوانان وجود دارد.

**درکشورما بحران سالمندی شروع نشده ،اماباید از هم اکنون باید به فکر باشیم
زاهدیان خاطر نشان کرد: نکته‌ای که باید توجه داشته باشیم این است که وقتی میزان موالید یک جمعیت به یک‌باره زیاد می‌شود (مثل سال‌های 1360 تا 1365که افزایش شدید موالید را تجربه کردیم و حدود 2میلیون و 200هزار تا 2میلیون و 400هزار نوزاد در سال متولد شدند)، آن نسل پرشمار در هر دوره سنی ، از ابتدایی تا مرحله سالمندی، با مسایل و چالش‌های متعددی روبرو خواهند شد.
وی اضافه کرد: از طرفی، این نسل وقتی به سنین سالمندی می‌رسند، فرزند کافی ندارند تا از طرف آنها مورد حمایت قرار گیرند،در کشور ما، اعداد و ارقام موجود نشان می‌دهند که بحران سالمندی شروع نشده اما از هم‌اکنون لازم است این موضوع مورد توجه قرار گیرد، بنابراین در کنار کمیت جمعیت، می‌بایست برای کیفیت آن هم برنامه‌ریزی شود.

**جوانان دیر ازدواج می کنند و دیرتر هم فرزند دار می شوند
معاون مرکز آمار ایران در مورد کاهش نرخ رشد جمعیت کشور نیز گفت: متغیرهای مختلفی در کاهش نرخ رشد جمعیت مؤثر بوده‌اند شرایط اقتصادی موجب شد تا جوانان دیرتر ازدواج کنند؛ و اگر ازدواج می‌کنند، فرزند اول را با تأخیر بیاورند و بین فرزندان نیز فاصله بیشتری بگذارند.
وی تاکید کرد: آموزش عالی و اشتغال پایدار جزء اولویت‌های اول قرار گرفت؛ همچنین تحولات فرهنگ و سیاست‌های جمعیتی گذشته مواردی هستند که باعث شدند میزان باروری در کشور کاهش پیدا کند. اما در این برهه که به دنبال افزایش باروری هستیم، فقط تغییر سیاست‌ها را داریم و فرهنگمان همان فرهنگ تغییر نیافته سال‌های اخیر است.
زاهدایان خاطر نشان کرد: با توجه به تحقیقاتی که انجام داده‌ایم، جوانان به‌طور میانگین، حداکثر به 3/2 فرزند فکر می‌کنند؛ ولی در عمل در حدود 9/1 فرزند تحقق یافته و این نشان می‌دهد که آن تعدادی هم که جوانان مطلوب می‌دانند، تحقق پیدا نمی‌کند.
وی گفت : زمانی که میزان باروری در سال 1390 را 8/1 اعلام کردیم ، این میزان در گیلان و مازندران 3/1، در استان‌های تهران و البرز 4/1 و در استان اصفهان 5/1 بود و در مقابل، در استان‌های سیستان و بلوچستان و هرمزگان بالاتر از 3 بود و این نشان می‌دهد که در استان‌هایی که امکانات بیشتری وجود دارد، میزان باروری کمتر است.
زاهدیان ادامه داد: از طرف دیگر، میزان باروری مادران باسواد، کمتر از 5/1 و در مادران بی‌سواد در حدود 3است و همچنین میزان باروری خانوارهایی که از توانایی مالی بالاتری برخوردارند در حدود 4/1 است، این ارقام حاکی از آن است که مسئله اقتصادی، تنها مسئله موجود نیست و لازم است در زمینه فرهنگ‌سازی اقدامات بیشتری صورت پذیرد. ایرنا