نگاهی به تاریخ بیهوشی درایران

شفا آنلاین:مردمان دوران باستان برای ایجاد بیهوشی ازعوامل مختلفی استفاده می نمودند که دردانش پزشکی ایران باستان استفاده از الکل به تنهایی و یا همراه بنگ وهم چنین داروهای گیاهی دیگرجهت ایجاد خواب آلودگی، رخوت، کرخی و بیهوشی <Rush and anesthesia>مورد توجه بوده است.

به گزارش شفا آنلاین: هم چنین آن ها ازعوامل مختلفی نظیر سرما، طب سوزنی، مواد موثر گیاهی، شراب و الکالوئید های خشخاش بلادون و یا روش های فیزیکی مثل خفه کردن با فشار، ضربه مغزی و ایجاد هیپوکسی نیز بهره می بردند. نام بنگ دراوستا ذکر شده است وبنابراین درآن دوران وپس ازآن دوران، ایرانیان ازخواص این ماده باخبربودند کما اینکه به نظر می رسدسابقه آشنایی ایرانیان با خاصیت بیهوش کنندگی بنگ به گذشته های قبل اززرتشت نیزمی رسیده است، زیرا در احوالات داریوش هخامنشی آورده شده است که: «به دستیاری ابار (میر اخورداریوش) داروی خواب آوربه اسب داریوش داده می شد.»

بنگ که به عربی بنج نامیده می شود به صورت محلول درشراب برای بیهوشی مورداستفاده قرار
می گرفت اما خود شراب هم به تنهایی خاصیت خواب آوری و بیهوشی داشت. اما بنگ چنان که ازمتون پزشکی ایران قدیم استنباط می شود، ازتخم کانابیس اندیکا گرفته می شود که همان شاهدانه است که مستی آورمی باشد، براساس گفته های هردوت ازدانه های آن دردوران ایران باستان بهره می گردیده است.
هرودوت درسده پنجم پیش ازمیلاد دراین باره چنین نوشته است که: «نژاد سکیت ها تیره ای از ایرانیان، از گیاه کانابیس دانه برگیرند و به زیرچادرهای نمدی خود خزند وآن را روی سنگ گداخته ریزندآن چنان که دود ازآن ها برخیزد وبه اندازه ای بخارپراکند که بخارهیچ گرمابه ای به پای آن نرسد. سکیت ها دراثر این بخاربه خروش و شادمانی آیند وازهرگرمابه ای برای ان ها بهتر است.»
در قرن اول میلادی نیزپلی نیوس یکی دیگرازمورخان یونانی دراین باره آورده است که: «دربلخ و کرانه رود بوریس، تنس گیاه شگفت آوری است که اگرآن را با مرمکی و شراب آمیزند چون خورند چیزهای شگفت آمیز به تصورآن ها آید وازخود بی خود شوندتا این که معجونی ازمیوه کاج و فلفل آمیخته با شراب خرما وعسل بخورند وبه حال آیند.»
نکته مهم دراین تاریخ نگاری پلی نیوس اشاره به آشنایی ایرانیان باستان با نحوه مقابله با اثر دارویی این گیاه و خنثی کردن بیهوشی حاصله با استفاده ازمعجونی ازمیوه کاج و فلفل آمیخته با شراب و خرما و عسل درموقع لزوم است که البته چنین مهارت طبی ازیک طرف لازمه علم پزشکی وازطرف دیگر نشانه عمق و غنای پزشکی درایران باستان می باشد زیرا هرمکتب طبی و طبیبی علی القاعده باید به داروی خنثی کننده داروهای مورد استفاده آشنایی داشته باشد تا درصورت لزوم ازآن استفاده نماید. بر اساس شواهد وقراین متقن، گیاه عجیب ذکر شده توسط پلی نیوس همان کانابیس باشد که هرودوت ازآن یاد کرده است. گیاه کانابیس دارای دو تیره مهم است: یکی کانایس آندیکا و دیگری کانابی ساتیوا که این دومی همان گیاه کنف است که تخم آن را شاهدانه می نامند، زیرا خاصیت سکرآوری دارد و به همین علت شاه دانه محسوب می شود. با استناد به دو دلیل معقول و البته تاریخی کانابیس همان بنگ مورد اشاره اوستا محسوب می شود:
۱-تخم کانابیس، شاهدانه نیزسکرآوراست و درزبان عربی بذرالبنج، یا تخم بنج یا بنگ نامیده شده است.
۲- لفظ کانابیس درزبان های اسلاو تقلیدی از سکیت ها همانند بنک است واین واژه در روسی،پنکه و در لهستان، پینکا و درچک اسلواکی ان را پنک تلفظ می کنند که همگی یادآورکلمه و آوای بنگ اوستایی است بنابراین بنگ همان دارویی است که درخداینامک بارها ازآن به عنوان داروی بیهوشی یاد شده است.
نستزیولوژی که معنا بسیار عمیق تری از معادل فارسی آن یعنی بیهوشی را شامل میشود ١٠٨ سال بعد متولد شدن وارد عرصه جامعه پزشکی ایران شد و نخستین عمل جراحی مدرن درایران حدود ۶٣ سال پیش یعنی درسال ١٣٣٠ شمسی انجام شد. این عمل جراحی توسط شخصی اتریشی بنام یاکوب ادوارد‌ پولاک انجام شد و آقای فوکتی که مسولیت بیهوشی را به عهده داشت، برای نخستین باردر ایران ازاتر برای بیهوشی بیمار استفاده کرد.
تا سال ها بعد بیهوشی در ایران با روش های بسیار ابتدایی مانند ماسک امبردن و قطره اترانجام میشد. اغلب افرادی این مسئولیت را به عهده داشتند که پزشک نبودند وبه طورتجربی با این کار آشنایی داشتند. برخی جراحان نیزخود مبادرت به بی حسی نخاعی می کردند. بعدها درمراکزدانشگاهی دستیاران جراحی و یا دانشجویان سال آخر پزشکی عهده داراین وظیفه می شدند. تا این زمان تدریس بیهوشی نوین وجود نداشت. درسال ۱۳۳۰ پروفسور یحیی عدل که در کشور فرانسه تخصص جراحی عمومی خود را گرفته بود درمراجعت فردی به نام بوو Boue رابا خود به ایران آورد، تا به بیهوش کردن بیماران بپردازد. این شخص دربیمارستان سینا با ماسک امبردن بیماران را بیهوش می کرد. ازاولین بنیان گذاران بیهوشی نوین درایران باید از دکتر علی فـــر، دکتر محمد اسماعیل تشــید و دکتر عبداله مرتضوی نام برد. یک سال بعد دکترعلی فـــرکه فارغ التحصیل رشته تخصصی بیهوشی ازانگلستان بود، به پیشنهاد دانشکده پزشکی دانشگاه تهران تعلیم و آموزش پزشکان دررشته بیهوشی را آغاز کرد وازهمان سال تدریس بیهوشی دربرنامه درسی دانشجویان پزشکی عمومی نیز گنجانده شد. ازجمله ابداعات آقای دکتر فــر دستگاه بیهوشی مدار بسته ای است که به نام خود او معروف است.
پس ازآن دکتر عبداله مرتضوی که او نیزدرانگلستان نایل به احراز تخصص بیهوشی شده بود، به ایران آمد و در بیمارستان زنان وابسته به دانشکده پزشکی مشغول به کار شد. دستیاران اولین دوره تخصص بیهوشی ۴ نفر بودند که پس از فارغ التحصیلی در بیمارستان های تابعه دانشکده پزشکی مشغول به کار شدند. فارغ التحصیلان دومین دوره ۳ نفر بودند که آنها هم در بیمارستان های وابسته جذب شدند. در سال ۱۳۳۳ فقط یک ماشین بیهوشی آن هم دربیمارستان رازی وجود داشت که درسال بعد از آن، دوازده دستگاه دیگر نیز برای سایربیمارستان های دانشگاه علوم پزشکی تهران خریداری شد.
در اواخر سال ۱۳۳۴ دکترمحمداسماعیل تشیــد پس ازاحراز بورد تخصصی آنستزیولوژی (بیهوشی) از کالج پزشکی نیویورک به ایران آمد. ابتدا با سمت رییس درمانگاه و به عنوان هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران، کارخود را دربیمارستان امام خمینی (هزار تختخوابی) شروع کرد وبه دنبال آن به تربیت متخصصین بیهوشی در ایران پرداخت. وی درمدت اقامت در آمریکا با جدیدترین روش ها و دستگاه های بیهوشی آشنا شده بود. از وی مقالات علمی متعددی به جا مانده که از همه مهم تر کتاب انتخاب بیهوشی و فارماکولوژی داروهای بیهوشی می باشد. این کتاب که جایزه بهترین کتاب سال را به خود اختصاص داد تا سال ها بعد تجدید چاپ میشد. هم چنین یکی از ابداعات ماندگاراین استاد نوآور، لوله دهانی-حلقی کاف دار (لوله دکتر تشید) برای حفظ تهویه درموارد لوله گذاری مشکل می باشد.
با وجود پیشرفت های جدید پزشکی درزمینه کشف داروهای مدرن تر وکم خطرتروهم چنین با کشف دستگاه های مدرن جهت پایش های مختلف بدن امروزه ترس از جراحی کاهش چشم گیری یافته وبه غیر ازاعمال جراحی پیچیده و خطرناک دیگراین ترس واهی معنا نداشته و امروزه بیهوشی تجربه ناخوشایندی نیست.
علم بیهوشی به‌عنوان یکی از جوان‌ترین رشته‌های تخصصی پزشکی در ایران و جهان بوده و با سرعت چشمگیری رشد نموده و امروزه درکشورهای پیشرفته به‌عنوان بهترین ویکی از مهم‌ترین رشته‌های تخصصی پزشکی درآمده است و بالاترین نمره‌ها به این رشته وارد می‌شوند و بالاترین درآمد را در میان متخصصین آمریکایی دارد و با پیشرفت‌های روزافزون خود موجب ایجاد و کشف جراحی‌های جدیدترومدرن تری می‌گردد و به کمک آن طول عمر انسان‌ها افزایش‌یافته و امروزه در حیطه گسترده‌ای به کار خود ادامه می‌دهد طوری که جزی وسیع‌ترین حیطه‌های پزشکی بوده و علاوه بر این‌که اکثر رشته‌های جراحی اعم از جراحان عمومی، ارتوپدی، زنان، اورولوژی، جراحان مغز و اعصاب و قلب و عروق، توراکس، گوش و حلق و بینی، دندان‌پزشکی، پوست، زیبایی و ترمیمی، چشم‌پزشکی،… به آن وابسته هستند.
گردآوری: فرزانه قندریز
منابع: بررسی موضوع بیهوشی در پزشکی ایران باستان/عبدالحسن کاظمی، مصطفی کاظمی، بهرام صمدی راد، مجید خلیلی/فصلنامه تاریخ پزشکی، سال دوم، شماره سوم، تابستان ۱۳۸۹
تاریخچه بیهوشی در ایران و جهان/دکتر محمدمهدی زمانی