وی احتمال داده است که پایلوت این طرح تا دوماه آینده در این استان‌ها آغاز شود؛ اما با این‌وجود تعدادی از کارشناسان حوزه اعتیاد بر این اعتقادند که راه‌اندازی اتاق تزریق نیاز فعلی کشور نیست و با توجه به کمبود اعتبارات در حوزه کاهش آسیب هزینه‌کرد برای راه‌اندازی اتاق تزریق امن منطقی به نظر نمی‌رسد.
علی شفیعی یکی از کارشناسانی است که مخالف اجرای این طرح در شرایط کنونی است. او درعین‌حال که می‌گوید اتاق تزریق یکی از بخش‌های خوب و مفید برنامه‌های کاهش آسیب است اما معتقد است باید با توجه به شرایط، بررسی شود کدام برنامه‌ها از نظر هزینه-فایده برای کشور مفیدترند و نیازمندان استفاده بیشتری از آن می‌برند و بر اساس آن عمل کرد. او می‌گوید ایجاد اتاق تزریق در شرایط فعلی مانند رنگ زدن یک عمارت فرسوده و در حال تخریب است که سود چندانی نصیب کسی نمی‌کند و در نبود برنامه های مکمل می تواند زیان بار نیز باشد و مراجعینی فراتر از آنچه انتظار می رود را به سوی خود جذب کند. گفت‌وگو با این کارشناس حوزه اعتیاد را درباره اتاق تزریق امن بخوانید:
برخی از مسئولین از تأسیس اتاق‌های تزریق امن در کشور برای معتادان خبر داده‌اند. در این اتاق‌ها قرار است چه اقدامی صورت بگیرد؟
البته جزئیات این برنامه هنوز اعلام نشده اما اتاق‌های تزریق امن بخشی از اقدامات کاهش آسیب اعتیاد به شمار می‌روند. منظور از اقدامات کاهش آسیب، مداخلات و خدماتی است که به افرادی که هنوز آمادگی ترک مصرف مواد پیدا نکرده‌اند داده می‌شود تا زیان‌ها و خطرات ناشی از مصرف که متوجه خودشان یا دیگران است، کمتر شود.
منظور چه نوع زیان‌ها و خطراتی است؟
باید با توجه به شرایط، بررسی شود کدام برنامه‌ها از نظر هزینه-فایده برای کشور مفیدترند و نیازمندان استفاده بیشتری از آن می‌برند و بر اساس آن عمل کردببینید ما می‌دانیم که مصرف مواد و اعتیاد به آن پیامدهایی را هم برای فرد مصرف‌کننده و هم برای اطرافیان و جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کند دارد که بسته به الگوی مصرف فرد و شرایط محیطی او متفاوت است؛ مثلاً مصرف مواد ناخالص و امتحان نشده به خصوص در صورت تزریق، می‌تواند موجب مسمومیت شدید و حتی مرگ مصرف‌کننده شود و یا اختلالات روانی حادی را در فرد ایجاد کند که باعث پرخاشگری، خشونت و حتی ارتکاب جنایت توسط کسی شود که در شرایط عادی احتمال ندارد که دست به آن رفتارها بزند؛ و یا تزریق مواد علاوه بر آنکه عوارض عفونی ناشی از یک تزریق غیربهداشتی را ایجاد می‌کند، اگر با سرنگی که قبلاً توسط فرد مبتلا به ویروس اچ ای وی یا هپاتیت استفاده شده صورت گیرد می‌تواند عفونت را به فرد دوم منتقل کند. البته اعتیاد در مراحل پیشرفته می‌تواند موجب معلولیت شدید جسمی، روانی و اجتماعی فرد شود که در صورت محرومیت او از خدمات حمایتی و امکانات معیشتی حداقلی، آن فرد را به یک بی‌خانمان یا معتاد خیابانی تبدیل کند که به‌نوبه خود پیامدهای زیادی برای فرد و دیگران خواهد داشت.
با این توضیح یعنی برنامه‌های کاهش آسیب می‌توانند عوارض و مشکلاتی را که از آن نام بردید علیرغم مصرف مواد کاهش دهند؟
دقیقاً! برنامه کاهش آسیب اعتیاد تلاش می‌کند این عوارض فردی و اجتماعی را علیرغم مصرف مواد توسط مصرف‌کنندگان کاهش دهد؛ مثلاً با در اختیار قرار دادن سرنگ و سوزن استریل یک‌بارمصرف و لوازم پیشگیری از بارداری، احتمال انتقال عوامل بیماری‌های عفونی نظیر هپاتیت و ایدز را برای فرد و دیگران کم کند و یا با تأمین خوراک و سرپناه شبانه برای بی‌خانمان‌های معتاد، بخشی از نیازهای حیاتی آنان را ولو در ابتدایی‌ترین شکل ممکن فراهم کند. این خدمات توسط درمانگاه‌هایی با عنوان مرکز گذری کاهش آسیب ارائه می‌شوند که برخی از آن‌ها مجهز به محل اقامت شبانه برای بی‌خانمان‌ها نیز هستند. این مراکز تیمهای سیاری دارند که خدمات کاهش آسیب را به پاتوق‌های مصرف‌کنندگان می‌برند و خدمات را به کسانی که آنجا حضور دارند و برای مراجعه به مرکز کاهش آسیب تمایلی ندارند نیز ارائه می‌کنند. البته بخش مهم دیگری از خدمات مراکز گذری، ارائه داروهای جایگزین مواد نظیر متادون است که تحت نظارت پزشک در شرایطی سهل گیرانه برای بیماران تجویز می‌شود و می‌تواند به‌تدریج نیاز آن‌ها به مصرف مواد را کمتر کند و جایگزین آن شود.
اتاق تزریق در کجای این برنامه جا دارد؟
علاوه بر عواملی مانند ناخالصی مواد که به آن اشاره شد، وقتی مصرف مواد در محیط و شرایط نامناسب پاتوق‌ها انجام شود-مثلا در هوای سرد، فضای ناایمن، عدم دسترسی به امکانات درمانی و امدادی یا بدون حضور اشخاص دیگری که در صورت بروز مشکل کمک برسانند- مشکلات بیشتری را برای مصرف‌کننده ایجاد می‌شود و حتی ممکن است در اثر مسمومیت حاد و اوردوز یا بیش‌مصرفی، فرد جانش را هم از دست بدهد. از طرف دیگر حضور معتادان با ظاهر نامناسب در معابر و مصرف مواد در محیط‌های عمومی نیز پیامدهای اجتماعی به دنبال دارد بنابراین در برخی از کشورها برای کنترل این مشکلات محل‌هایی را معمولاً در کنار مراکز گذری یاد شده در نظر گرفته‌اند که فرد بتواند در شرایط محیطی مناسب‌تر و با ابزار ایمن‌تر موادش را مصرف کند و در صورت نیاز، خدمات درمانی و حمایتی نیز دریافت کند. این سرویس می‌تواند در کنار خدمات متنوع فراهم شده دیگری مانند غذا، پوشاک، سرپناه، خدمات درمانی و مددکاری و نظایر آن به جذب و نگهداری فرد در برنامه‌های بازتوانی کمک کند و او را به مراحل بالاتر بهبودی سوق دهد.
آیا مواد هم در اختیارشان قرار می‌دهند؟
خیر. آن‌ها موادی را که خودشان تهیه کرده‌اند در آنجا استفاده می‌کنند اما به جای مواد، داروهای جایگزین مواد نیز ارائه می‌شود که فرد با مصرف آن نیازی به مواد غیرقانونی و بسیار پرعارضه که بعضاً برای تهیه آن مجبور به ارتکاب به انواع جرایم است نخواهد داشت و ضمن اینکه وضعیت جسمی و روانی او در برخی از کشورها برای درمان جایگزین از هروئین دارویی نیز برای درمان نگهدارنده طولانی‌مدت برخی از بیماران واجد شرایط البته تحت مقررات و پروتکل‌های درمانی دقیق استفاده می‌شود که بسیار نتیجه‌بخش بوده ولی با اینکه مواد در اختیار فرد قرار بگیرد بسیار متفاوت استبهبودی و تثبیت پیدا می‌کند، به‌تدریج از رفتارهای اعتیادی جدا خواهد شد و شرایط اجتماعی مناسب‌تری نیز پیدا خواهد کرد. قبل‌تر به متادون اشاره کردم، علاوه بر آن داروهایی نظیر بوپرنورفین و شربت تریاک نیز در کشور ما ارائه می‌شوند. در برخی از کشورها برای درمان جایگزین از هروئین دارویی نیز برای درمان نگهدارنده طولانی‌مدت برخی از بیماران واجد شرایط البته تحت مقررات و پروتکل‌های درمانی دقیق استفاده می‌شود که بسیار نتیجه‌بخش بوده ولی با اینکه مواد در اختیار فرد قرار بگیرد بسیار متفاوت است.
با این توضیحات تأسیس اتاق تزریق در کشور ما نیز می‌تواند نتایج مهم و قابل‌توجهی داشته باشد؟
خیر! نتایج مهم شاید. ولی در مورد قابل‌توجه بودن آن به این معنی که تحولی در وضعیت کنونی ایجاد کند باید کمی تأمل کرد. معدود کشورهایی که اتاق تزریق یا اتاق مصرف را پذیرفته‌اند کشورهایی هستند که در درمان اعتیاد، خدمات کاهش آسیب مصرف مواد و خدمات حمایتی برای مصرف‌کنندگان مواد و البته سایر آسیب دیدگان اجتماعی بسیار توسعه یافته‌اند؛ به‌عبارت‌دیگر اگر یک مصرف‌کننده مواد –در هر وضعیتی که باشد- به انواع خدمات مورد نیازش دسترسی دارد و این بخت را خواهد داشت که با ورود به برنامه‌های درمان و بازتوانی به سطوح بالاتری از بهبودی آن هم در همه ابعاد جسمی، روانی و اجتماعی برخوردار شود. خدمات اتاق‌های تزریق و اتاق مصرف نیز تنها جزئی از یک مجموعه بزرگ از خدمات متعدد و متنوع درمان، کاهش آسیب و حمایت‌های اجتماعی نه فقط در بخش اعتیاد بلکه همه آسیب‌های اجتماعی تشکیل می‌دهد که تلاش می‌کند بخشی از مصرف‌کنندگان که می‌خواهند علیرغم وجود همه آن خدمات درمانی و حمایتی در دسترس، به مصرف مواد ادامه دهند را جذب کند و ضمن کاهش برخی از عوارض مصرف که قبلاً اشاره شد، آن‌ها را برای ورود به برنامه‌های بعدی ترغیب کند؛ اما در کشور ما علیرغم آنکه از نظر عددی تعداد مراکز درمان و کاهش آسیب اعتیاد، بسیار زیاد است اما نتوانسته‌ایم از این ظرفیت قابل‌توجه برای کنترل و کاهش آسیب‌های فردی و اجتماعی مصرف مواد و بازتوانی معتادان به‌طور کامل استفاده کنیم.
فعالیت اتاق تزریق نمی‌تواند این ضعف را جبران کند؟
در حال حاضر افراد بی‌خانمان معتاد برای ترک مصرف مواد غیرقانونی باید ماهیانه حداقل ۳۰ هزارتومان بابت دریافت این دارو به مراکز گذری پرداخت کنند درحالی‌که خدمات این مراکز باید کاملاً رایگان باشد و ما نتوانسته‌ایم این سرویس بسیار مهم و کارساز را برای همه به‌ویژه نیازمندترین افراد تأمین کنیم در حال حاضر در بسیاری از شهرهای کشور مثلاً اگر یک بی‌خانمان معتاد بخواهد برای ترک مصرف مواد غیرقانونی، از درمان نگهدارنده با داروی جایگزین متادون استفاده کند باید ماهیانه حداقل ۳۰ هزارتومان بابت دریافت این دارو به مراکز گذری پرداخت کند که در تأمین آن ناتوان است درحالی‌که خدمات این مراکز باید کاملاً رایگان باشد و ما نتوانسته‌ایم این سرویس بسیار مهم و کارساز را برای همه به‌ویژه نیازمندترین افراد تأمین کنیم. همین فرد اگر بخواهد از رفتارهای اعتیادی مثل خرده‌فروشی یا بزه‌کاری برای تأمین مواد صرف‌نظر کند، امکانات معیشتی حداقل مانند سرپناه و غذا و یا شغلی ساده تا زمانی که بتواند به جامعه برگردد برایش فراهم نشده است و از خدمات حمایتی و مددکاری مناسب نیز به طریق اولی بی‌بهره است. این واقعیت وجود دارد که بسیاری از مصرف‌کنندگان مواد در شرایط مختلف، چه معتادان خیابانی و چه آن‌هایی که هنوز معتاد خیابانی نشده‌اند خود داوطلب درمان و دریافت خدمات بازتوانی هستند اما چنین امکانی برایشان فراهم نشده است. این منطقی نیست که ما برای افراد نیازمند، این خدمات را در زمان مناسب و با کیفیت مناسب ارائه نکنیم و اجازه دهیم این افرادِ محروم از منابع حمایتی و معیشتی حداقلی، به معتاد تزریقی خیابانی تبدیل شوند و آن‌وقت برایشان اتاق امن تزریق فراهم کنیم و یا از آن بدتر با طرح‌های بی‌حاصل و پرهزینه، به‌دفعات از خیابان‌ها جمع‌آوری و بعد از مدتی نگهداری در اردوگاه‌ها مجدداً رها کنیم. این نقض غرض اهداف کاهش آسیب است که تلاش دارد فرد را به سطوح بالاتری از بهبودی هدایت کند.
ولی نمی‌توان از یک برنامه انتظار داشت که همه مشکلات را حل کند؟
همین‌طور است. باید ببینیم کدام برنامه‌ها از نظر هزینه-فایده برای کشور مفیدترند و نیازمندان استفاده بیشتری از آن می‌برند. باید توجه کنیم که بسیاری از افرادی که ما به‌عنوان معتاد خیابانی، کارتن‌خواب معتاد یا معتاد متجاهر می‌شناسیم و به‌عنوان گروه هدف در برنامه اتاق تزریق قرار داده‌ایم، در حقیقت کسانی هستند که قبل یا در کنار اعتیادشان به آسیب‌هایی نظیر فقر، مهاجرت اجباری، حاشیه‌نشینی، بیکاری، تن‌فروشی، سابقه زندان و نظایر آن مبتلا هستند و تا زمانی که به این آسیب‌هایشان توجه ویژه و برنامه‌ریزی‌شده توسط نهادهای مسئول نشود شرایطشان تغییر نخواهد کرد. درحال حاضر عمده آسیب دیدگان و زندانیان در کشور مصرف‌کننده مواد هستند و متولیان سروسامان دادن آسیب‌های اجتماعی به همین بهانه آن‌ها را به بخش اعتیاد حواله کرده‌اند اما این انتظار که خدمات درمان یا کاهش آسیب اعتیاد با الگوی فعلی به‌تنهایی بتواند نیازهای این افراد و مشکلاتی را که برای جامعه ایجاد کرده‌اند را برطرف کند بیهوده است و آسیب دیدگان اجتماعی معتاد سرانجامی جز دستگیری در طرح‌های جمع‌آوری و نگهداری در اردوگاه‌های اجباری نخواهند داشت. لذا اقداماتی پرهزینه مانند ایجاد اتاق تزریق نیز در شرایط فعلی مانند رنگ زدن یک عمارت فرسوده و درحال تخریب است که برخلاف گذشته درخشانی که داشته، امروز افتخاری را نصیب کسی نخواهد کرد.
سخن آخر؟
قانون مبارزه با مواد مخدر به صراحت وزارت رفاه را به تأمین خدمات درمانی و حمایتی اعتیاد برای معتادان بی‌بضاعت و فراهم کردن پوشش بیمه درمان اعتیاد برای همه بیماران مکلف کرده. همچنین این امکان قانونی برای معتادان متجاهر عمدتاً بی‌بضاعت یعنی کسانی که به دلیل اعتیاد مرتکب سوء رفتار شده‌اند فراهم شده که به جای آنکه از خیابان جمع‌آوری و در اردوگاه‌ها نگهداری شوند برای درمان به مراکز درمانی معرفی شوند. اگر دستگاه‌های متولی مدیریت اعتیاد و آسیب‌های اجتماعی در کشور می‌خواهند به مطالبات مقامات ارشد کشور برای اجرای «اقدامات فوق‌العاده» برای ساماندهی وضعیت آسیب‌های اجتماعی و اعتیاد و البته وظایف قانونی خود عمل کنند، بهتر است به جای کارهای «خارق‌العاده» و پرسروصدایی مانند راه‌اندازی اتاق تزریق، همت فوق‌العاده خود را برای اجرای تکالیف به زمین‌مانده در چارچوب برنامه‌های تجربه‌شده و ظرفیت‌های بلااستفاده موجود به کار بندند.
