شنبه‌ای که هیچ‌گاه از راه نمی‌رسد

به گزارش شفا آنلاین،   «فرزندم موقع امتحانات استرس عجیبی داره! تا صبح خواب به چشمش نمیاد! مواقعی که می‌خواد تو یه رقابت یا مسابقه شرکت کنه معده درد زیادی می‌گیره و همین باعث میشه عملکرد مناسبی نداشته باشه! فرزند من از شکست متنفر است هر موقع که شکست می‌خوره دیگه زمین و زمان رو به هم میریزه و...»

       این موارد شکایت‌های رایج والدینی است که برای مشکلاتی از قبیل استرس و اضطراب، کمبود اعتماد به نفس و بی‌انگیزگی فرزندانشان به روانشناس مراجعه می‌کنند. تجربه نشان داده که در والدین دبیر، مدیر، استاد دانشگاه، نظامی و کلا افرادی که پیشرفت‌گرا بوده و در جامعه شغل و منصبی برای خود دست و پا کرده‌اند، این قبیل شکایات برای فرزندانشان فراوانی بیشتری دارد.

       اما مشکل کار کجا است؟ مشکل این فرزندان و والدین مفهومی است که در روانشناسی از آن به‌عنوان کمال‌گرایی (perfectionism) یاد می‌شود که در ادامه به آن می پردازیم.

کمال گرایی چیست؟
       کمال‌گرایی ویژگی شخصیتی است که در برخی افراد یافت می‌شود و به موجب آن این افراد معیارهای بسیار بالایی را از عملکرد در زمینه‌های مختلف برای خود در نظر می گیرند و تا به «معیار عالی» خودساخته دست پیدا نکنند احساس خوبی راجع به خود نخواهند داشت. بنابراین کودک یا نوجوانی که دائم به‌دنبال بهترین بودن است، از شکست و موفق نشدن ترس زیادی دارد. به بهانه اینکه کارهایش را باید به بهترین نحو ممکن انجام دهد دائما حالت به تعویق انداختن امور (procrastination) در وی دیده می‌شود احتمالا درگیر این ویژگی شخصیتی مخرب است. البته مفهوم کمال‌گرایی می‌تواند جنبه‌های مثبتی نیز داشته باشد که در ادامه به آن می‌پردازیم.

انواع کمال گرایی
       کمال‌گرایی را می‌توان از جنبه مثبت و منفی بررسی کرد.
       کمال‌گرایی مثبت که در تحقیقات به‌عنوان کمال‌گرایی خودمحور (self oriented perfectionism) شناخته می‌شود، به افرادی اطلاق می‌شود که معیارهای عالی برای عملکرد خود در نظر می‌گیرند، از آن جهت که دوست دارند کارشان به بهترین نحو ممکن صورت بگیرد. در نتیجه به برنامه‌ریزی دقیق در مورد کارهای خود پرداخته و همواره انتظار موفقیت دارند. آنها بر کار خود متمرکز بوده و در صورت شکست نیز در اهداف و برنامه‌های خود بازنگری می‌کنند و مجددا تلاش خود را در صورت شکست از سر می‌گیرند.

       اما کمال گرایی منفی که بیشتر در این مقاله مد نظر ما است، در متون علمی تحقیقی به‌عنوان کمال‌گرایی دیگرمحور(other oriented perfectionism) و کمال‌گرایی جامعه‌محور(socially prescribed perfectionism) شناخته می‌شود. این افراد معمولا علاوه بر اینکه برای عملکرد خود عالی‌ترین معیارها را در نظر می‌گیرند و تا به آن معیارها نرسند به آرامش و رضایت درونی نمی‌رسند، از دیگران نیز توقع کامل بودن دارند. اگر دیگران نیز در کار خود عیب و نقص و کاستی بر اساس معیارهای خودخواسته آنها داشته باشند، به هم می‌ریزند. بعلاوه جامعه و دیگران را نیز بصورتی درک می‌کنند که از آنها توقع کامل بودن دارند. در نتیجه این افراد همواره در زندگی ترس زیادی از شکست دارند و همواره در انتظار برآورده نشدن معیارهایشان و تحقیر شدن هستند.

       معمولا این افراد بیشتر نتیجه‌گرا هستند تا فرایندگرا. یعنی اگر نهایت تلاش خود را در کاری کرده باشند باز به رضایت درونی نمی‌رسند تا نتیجه حاصل از آن فعالیت به زعم آنها «عالی» باشد. به تعویق انداختن امور در این افراد بسیار شایع است. چرا که از آن به عنوان راهبردی برای پرهیز از شکست استفاده می‌کنند. یعنی در ذهن خود صفر و یک بسیاری دارند؛ یا کاری باید در نهایت دقت و بصورت عالی صورت بگیرد یا اصلا آن را فعلا انجام نباید داد. بنابرین این افراد معمولا اهداف و برنامه‌های بلندمدت و دور و درازی برای خود تدوین می‌کنند و در نهایت به هیچ کدام از آنها نخواهند رسید. همان مثل معروف که «رژیم غذایی سفت و سخت را از این شنبه شروع خواهم کرد». و جالب آنکه هنوز هیچ کدام از این شنبه‌ها در هیچ کدام از این افراد فرا نرسیده است.

       این موارد از کمال‌گرایی منفی معمولا با احساسات ناکامی و افسردگی، استرس و اضطراب و مخصوصا اضطراب‌های اجتماعی همراه است. چرا که افراد مبتلا به کمال‌گرایی منفی معمولا به جای لذت برنده شدن درگیر ترس از شکست هستند. اینها شاید در تنهایی خود کار خود را به بهترین وجه ممکن انجام دهند منتها در هنگام قرار گرفتن در جمع یک سری عوامل دیگر دست خود آنها نیست. این افراد معمولا درگیر ذهن‌خوانی (mind reading) هستند و کوچکترین نشانه را در اجتماع حمل بر اشتباه یا شکستی از جانب خود در نظر می‌گیرند، درنتیجه همیشه در جمع به خصوص هنگام ارائه عملکرد احساس ناخوشایندی دارند.
       اما بحث مهمی که پیش می‌آید این است که والدین چه نقشی در شکل‌گیری کمال‌گرایی فرزندان خود دارند؟
       (در شماره آینده، در این مورد بیشتر صحبت خواهیم کرد.)