هفت‌هزار‌میلیارد تومان هزینه برچیدن سد گتوند

در ادامه بررسی‌های مربوط به کاهش اثرات تخریبی سد گتوند بر رودخانه کارون و زیست‌بوم استان خوزستان، مؤسسه آب دانشگاه تهران چندین راهکار پیشنهاد کرده است. این سد از سال ٩٠ تاکنون آبگیری شده و به علت سازند نمکی گچساران تاکنون هکتارها زمین کشاورزی را در پایین‌دست خود به شوره‌زار تبدیل کرده است.

بر همین اساس راهکارهایی از جمله استفاده از حوضچه‌های تبخیری، انتقال نمک به خلیج‌فارس، تخلیه نمک و فروش آن و حذف مخزن سد گتوند برای پایان‌دادن به معضلات آن پیشنهاد شده است. با وجود این سازمان محیط‌زیست و دیگر نهادهای درگیر هنوز موافقت صد درصدی خود را با هیچ‌کدام از این طرح‌ها اعلام نکرده‌اند.

معصومه ابتکار، رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور دراین‌باره می‌گوید: «هنوز نظر نهایی در رابطه با سد گتوند اعلام نشده، اما سازمان محیط‌زیست پیشنهادهای خود را دراین‌باره اعلام کرده است. تصور می‌کنیم وضعیت فعلی سد گتوند به‌گونه‌ای است که باید تحت نظر جدی باشد و راه‌حل‌هایی که برای آن ارائه شده، خود نباید به ایجاد مشکلات بیشتر برای این سد بینجامد».

در حالی که او بر این باور است که تصمیم‌ نهایی برای سد گتوند باید از سوی سازمان بازرسی کشور گرفته شود. حمید جلالوندی، مدیرکل سازمان حفاظت محیط‌زیست از پیشنهادهای این سازمان برای حل مشکلات سد گتوند سخن می‌گوید، در همین رابطه با او گفت‌وگویی کرده‌ایم که در ادامه می‌آید.

‌ وجود سازند نمکی گچساران در رودخانه کارون سبب شده تا بسیاری از کارشناسان از ابتدا با ساخت و آبگیری سد گتوند روی این رودخانه مخالفت کنند. اما این مخالفت‌ها راه به جایی نبرد و در نهایت گتوند چهار سال پیش آبگیری و از همان زمان مشکلات مربوط به شوری آب کارون و تأثیر آن بر زمین‌های کشاورزی منطقه نیز آغاز شد. برای حل این مشکلات چه اقدام‌هایی صورت گرفته است؟

مؤسسه آب دانشگاه تهران براساس تمام اطلاعاتی که از دستگاه‌های اجرائی درگیر در پروژه سد گتوند دارد، از جمله اطلاعات مربوط به کیفیت آب کارون و مسائلی که در مقطعی که سد را ایجاد کردند، مانند شوری آب و تخریب پتوی رسی به وجود آمده است، برای علاج‌بخشی سد گتوند، برنامه‌ای کلان پیشنهاد داده است.

در این راهکارهای کلان، مسائل فنی، اقتصادی و زیست‌محیطی مربوط به سد گتوند به طور کامل بررسی شده و نهایتا برای علاج‌بخشی گتوند به پنج راهکار اصلی رسیده‌اند. در این راهکارها به صورت سلسله‌مراتبی گفته شده است که انجام هر کدام از گزینه‌های پیشنهادی از نظر زیست‌محیطی و فنی در چه سطحی قرار می‌گیرد.

همچنین این روش‌ها اولویت‌بندی شده و درنهایت مدیریت مخزن به‌عنوان راهکار فعلی برای سد گتوند درنظر گرفته شده است. با وجود این ما معتقدیم هرچند از نظر محیط‌ زیست درست است که این اقدام نوعی راهکار محسوب می‌شود، اما پایه‌ای از هر اقدامی است که باید برای حل مشکل گتوند انجام شود و راه‌حل جدیدی نیست؛ زیرا هر کدام از روش‌هایی که انجام شود، مدیریت مخزن محسوب می‌شود. نمی‌توان بدون مدیریت مخزن اقدامی را انجام داد و از همان سال ٩٠ هم که سد آبگیری شد مدیریت مخزن نیز تا حدودی انجام شده است.
‌ علت اینکه هیچ‌کدام از راهکارهای طرح علاج‌بخشی مؤسسه آب دانشگاه تهران مورد قبول واقع نشد، چه بود؟
هرکدام از پنج راهکاری که مؤسسه آب دانشگاه تهران برای پایان‌دادن به مشکلات سد گتوند ارائه داده است، به تنهایی امتیازی بین ١٨ تا ٢٣ درصد کسب کردند و هیچ‌کدام از راهکارها، اختلاف معنادار قابل قبولی نسبت به گزینه‌های دیگر نداشتند. زیرا نهادهای درگیر معتقد بودند هیچ‌کدام از این روش‌ها نمی‌تواند مشکل سد گتوند را به‌طور کامل حل کند بلکه هرکدام با ویژگی‌های مختص به خود فقط تا حدودی مشکلات را کم می‌کنند. به‌عنوان مثال یکی از روش‌های پیشنهادی برای حل مشکل نمک در مخزن سد گتوند، تخلیه سریع آب به‌صورت چهار بار در سال و هر بار ١٦ تا ٢١ روز یک دفعه، بوده است.

اما تحقیقات نشان داد که استفاده از این روش تمامی گونه‌های زیستی کارون را از بین می‌برد و معضلات اجتماعی بزرگی را در خوزستان ایجاد می‌کند. کما اینکه ما آب را نیز از دست می‌دادیم. اقدام پیشنهادی دیگر، انتقال نمک به حوضچه‌های تبخیری بود تا آب نمک‌زدایی شود.

با این حال چنین اقدامی خود باعث می‌شد تا پس از مدتی یک‌میلیون مترمکعب نمک به‌جامانده از تبخیر، به گردوغبار نمکی تبدیل شود و بازهم خوزستان بیش از این در معرض نابودی قرار گیرد. اقدام پیشنهادی دیگر نیز استفاده از روش کنارگذاشتن (bypass) بود که بررسی‌ها نشان داد اجرائی‌شدن این روش نیازمند بازه زمانی ١٠ تا ١٥ سال است و هزینه برآوردشده برای انجام آن نیز بین شش تا هفت ‌هزار‌میلیارد تومان است. این در حالی است که فعلا دولت چنین پولی ندارد. بنابراین هیچ‌کدام از گزینه‌های مطرح‌شده، راه‌حل علاج‌بخشی واقعی به گتوند نیستند.

بنابراین نهایتا در جمع‌بندی‌ای که صورت گرفت، قرار شد براي سد گتوند كه فعلا در شرایط موجود تا ٢٥ درصد به شوری آب رودخانه کارون می‌افزاید و درواقع بخش زیادی از اراضی منطقه را هم شور می‌کند، فقط مدیریت مخزن انجام شود و در کنار استفاده از این روش، یک‌سری تمهیدات در قالب یک برنامه تفصیلی برای کاهش میزان شوری آب رودخانه کارون نیز در نظر گرفته شود. تمامی نهادهای درگیر با موضوع گتوند نیز موافقت خود را با این اقدام اعلام کرده‌اند.

اوایل امسال، رئیس دیوان محاسبات کشور شوری کف مخزن گتوند را ١٧٠هزار میکروموس بر سانتی‌متر، یعنی سه برابر شوری آب خلیج فارس، اعلام کرد و گفت که اگر این منوال تا انحلال سازند نمک ادامه یابد، به طور تقریبی حدود ٥٠سال زمان لازم است که سازند نمکی از بین برود و کشاورزی استان خوزستان درمدت کمتر از یک دهه به‌طور کلی نابود مي‌شود. با وجود چنین شرایطی تصور می‌کنید که با مدیریت مخزن و طرح تفصیلی شوری آب کارون، سرانجام بتوان علاجی برای این سد یافت؟

اکنون تا حدودی شوری آب مخزن سد گتوند کاهش یافته و انحلال نمک در آن افت کرده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که تا یکی، دو سال آینده دیگر در مخزن این سد شوری دوباره نخواهیم داشت. هرچند درباره میزان نمک موجود در مخزن سد گتوند اختلاف نظرهایی وجود دارد، اما مؤسسه آب دانشگاه تهران رسما اعلام کرده است که دیگر تقریبا انحلال نمک با سرعت و شدتی نخواهد بود که قبلا اتفاق می‌افتاد و سرعت آن نمک کم شده است.

به گفته این محققان در نهایت تا دو سال آینده به حد طبیعی از نمک در آب مخزن گتوند خواهیم رسید. با وجود همه اینها نباید فراموش کرد که رودخانه‌های بالادست سد گتوند هم آب شوری دارند و فقط یکی از این رودخانه‌ها حدود ٣٠‌هزار میکروموس بر سانتی‌متر نمک وارد رودخانه کارون می‌کند. این یعنی خودبه‌خود کارون با عبور از سازندهای نمکی همیشه غلظتی از نمک را دارد.

با وجود این سازمان محیط‌زیست معتقد است که بهترین راهکار برای گتوند، استفاده از نظرات کارشناسی یک مشاور بین‌المللی به‌عنوان بهبود‌دهنده به مطالعات مؤسسه آب دانشگاه تهران است. زیرا به‌هرحال با هر دقتی هم که مشاوره داخلی برای علاج‌بخشی سد گتوند انجام شود، به‌هرحال تابع فرایندهای وزارتخانه‌ها و دستگاه‌هایی از جمله جهاد کشاورزی، محیط‌زیست، وزارت نیرو و غیره بوده است.
 علت اینکه محیط‌زیست پیشنهاد داده از نظر یک مشاور بین‌المللی برای حل مشکلات گتوند استفاده شود چیست؟
جلسه‌های متعددی که با نمایندگان نهادها و سازمان‌های درگیر در پروژه گتوند تشکیل شد و همچنین نظرسنجی از استادان قوی و کهنه‌کار این حوزه نشان داد که متاسفانه طرحی نیست که بر روی آن اتفاق نظر وجود داشته باشد. به‌عنوان مثال، به باور برخی از آنها یکی از مهم‌ترین کارکردهای سد گتوند، سیل‌گیر بودن آن است و اگر این سد ساخته نمی‌شد سیلاب‌های منطقه باعث می‌شد که اکنون دیگر شهر اهوازی وجود نداشته باشد.

حال آنکه برخی از کارشناسان نیز معتقدند که این سیلاب‌ها به نفع دشت خوزستان است و نمک زمین‌ها را می‌شوید و دوباره آنها را حاصلخیز می‌کند.

به علت وجود چنین اختلاف نظرهایی است که سازمان محیط‌زیست معتقد است برای حل نهایی مشکل گتوند باید از یک مشاور بین‌المللی استفاده کرد تا آراي متفاوت را جمع‌بندی کند. تاکنون از نظرهای اغلب کارشناسان این حوزه برای علاج‌بخشی سد گتوند استفاده شده اما در نهایت به آراي یکسانی دست نیافته‌ایم که حتی تا ٥٠ درصد به سوی استفاده از یک روش گرایش داشته باشند.
مشاور بین‌المللی قرار است از کدام کشور بیاید؟ سازمان محیط‌زیست کدام کشور را توصیه می‌کند؟
هنوز مشخص نیست که قرار است این مشاور بین‌المللی از کدام کشور باشد. سازمان حفاظت محیط‌زیست هم هیچ کشوری را پیشنهاد نداده است. زیرا مشکل اینجاست که اصلا در هیچ‌کدام از کشورهای دنیا تاکنون چنین مشکلی پیش نیامده که به دنبال راه‌حل آن بوده باشند.
یعنی باید پرونده سد گتوند را بسته‌شده تصور کرد؟ آیا گزینه برچیده‌شدن این سد که برخی از کارشناسان بر آن اصرار دارند هم، از سوی مؤسسه آب دانشگاه تهران که مشاور کنونی طرح است بررسی شده؟
پرونده سد گتوند نه تنها بسته نشده، بلکه تازه مفتوح شده است. یعنی یک سطح از مطالعات درباره این سازه خاکی انجام شده و باید بهترین راهکار برای حل مشکلات آن انتخاب شود. سازمان محیط‌زیست در شرح خدماتی که برای مشاور سد گتوند داشت، تأکید کرد که مشاور باید تمامی گزینه‌ها از جمله برچیدن سد را هم در ارزیابی‌های خود در نظر بگیرد. اما جمع‌بندی مشاور این بود که انتخاب گزینه برچیدن برای سد گتوند مثل این است که « آدم باید از ترس مردن خودکشی کند». چراکه برچیدن چنین سازه‌ای راحت نیست و ممکن است حتی ١٥سال طول بکشد.

بنابراین هم برچیدن سد و هم انتقال نمک مخزن سد از طریق تونل‌های دیگر به خلیج فارس که دو روش از پنج روش باقی‌مانده‌اند، پروژه‌های بلندمدتی هستند که آثار و تبعات ناشی از نمک مخزن را روی زمین باقی می‌گذارند و تصمیم‌گیری در این‌باره کار بسیار دشواری است و بنابراین از آن استقبال نشد.شرق