«نشاط» چرا و چگونه؟ / غریبه ای که نمی شناسیمش

نشاط چیست و چه تعریفی دارد ؟ چه عواملی باعث می شود که سطح نشاط یک کشور بالا یا پایین باشد؟ اصلا چه موسسه ای میزان نشاط کشورها را اندازه گیری و رتبه ها را اعلام کرده است و اگر این نشاط نباشد چه اتفاقی رخ می دهد؟
هر چند نشاط، موضوعی اجتماعی به شمار می آید و عوامل تاثیر گذار بر آن نیز متعدد است و باید آن را به طور دقیق پیمایش کرد؛ اما دلیل نمی شود که به آن نپردازیم و در عین حال کشف عوامل متعدد موثر بر نشاط را بر عهده پژوهشگران اجتماعی می گذاریم.
دکتر بهزاد دماری متخصص پزشکی اجتماعی و در زمان حاضر عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران و نیز مدیر گروه مولفه های اجتماعی سلامت موسسه ملی تحقیقات سلامت است. وی در این مقوله به تدوین گزاره برگ (factsheet ) نشاط و سلامت در ایران اشاره می کند ، این گزاره برگ خلاصه ای مبتنی بر شواهد است که در موسسه ملی تحقیقات سلامت تدوین شده است و از طریق دبیرخانه وشورای عالی سلامت و امنیت غذایی کشور برای اطلاع وزارت خانه ها ارسال می شود. دماری در این گزاره برگ به مطالب و نکاتی اشاره می کند که جای تامل در اوضاع و احوال نشاط در کشوردارد.
آیا صرف ایجاد برنامه های تفریحی برای مردم ، نشاط را بالا می برد و یا باید به شاخص های دیگر توجه کرد؟ متولی این امر کیست؟ آیا مردم یا مسئولان ؟ اگر هر دو متولی هستند کدام یک باید پیشقدم در ارتقای نشاط باشند؟ شاخص های اندازه گیری نشاط چیست و اصلا چرا نشاط اهمیت دارد؟
دکتر دماری به این سوالات پاسخ می دهد که مشروح این گفت وگو بدین شرح است:

**سوال:نشاط چیست؟
**دماری: در رابطه با نشاط به تعریفی ساده بسنده می شود و آن عبارت است از هیجان ناشی از رضایت نسبی تا خیلی زیاد از گذشته، حال و تصور از آینده . به عبارت دیگر افراد یک جامعه اگر از گذشته و زندگی حال حاضر خود رضایتی داشته باشند و در عین حال چشم به افقی امید بخش در آینده داشته باشند ، مردمانی با نشاط هستند. تعاریف دیگری هم وجود دارد از جمله اینکه نشاط را حاصل جمع لذات و دردها بعلاوه رضایت از زندگی شخصی می دانند؛ در اصل نشاط با خلق فرق دارد و از آن وسیع تر است. ممکن است روز خشن ، بد و غیر رضایت مندی داشته باشید اما چون از هیجان ذهنی استفاده می کنید نشاط دارید.
لبخند یا خنده نیز نشانه نشاط است . نشاط ، شادمانی یا شادکامی همگی کلماتی هستند که به عنوان ترجمه Happiness در ایران به کار گرفته شده است . نشاط موضوعی بین رشته ای است و همه رشته ها از جمله کارشناسان دینی، فلاسفه، بیولوژیست ها، روانشناسان، جامعه شناسان و سیاسیون در بهبود شاخص نشاط موثراند.

**سوال : رتبه نشاط در ایران و کشورهای دیگر براساس نقشه ای به دست آمده است ممکن است در این خصوص توضیح دهید؟
اولین نقشه جهانی نشاط با نظارت سازمان جهانی بهداشت در سال 2006 تهیه و منتشر شد. در این نقشه رتبه ایران بین 178 کشور 93 بود . در سال های بعد، واحدهای مرتبط سازمان ملل متحد با نظر کشورها شاخص ها را از حالت تک پرسشی به مجموعه ای از سوالات و شاخص ها گسترش دادند. درگزارش 2015 نقشه جهانی نشاط که بر اساس اطلاعات 2012 تا 2014 کشورها تهیه شد در مجموع هشت شاخص تولید ناخالص ملی، حمایت اجتماعی ، امید زندگی سالم ، آزادی ، سخاوتمندی ، درک فساد در کشور و دیستونی (حس مثبت شامل وضعیت خنده و لذت دیروز و منفی شامل وضعیت نگرانی ، ناراحتی و عصبانیت دیروز) اندازه گیری و مقایسه شد. در این گزارش که مشروح آن در سایت مربوطه در سازمان ملل موجود است، ایران رتبه 110 بین 158 کشور را دارا است.

**سوال: چرا نشاط اهمیت پیدا کرده است؟
**دماری: تحقیقات گسترده و مقایسه وضعیت کشورها نشان داده است که در سطح اجتماعی، چالش بزرگ دولت ها این است که پول در جیب یا شادی در دل؛ کدامیک در اولویت باشد، بهتر است. نظرخواهی در کشورهای اروپایی نشان داده بود که نشاط بیشتر از ثروت برای رای دهندگان مهم بوده است. نشاط مانند هدف اقتصادی نیز یک هدف در سطح اثر است. نشاط ، سرمایه اجتماعی را افزایش می دهد و سرمایه اجتماعی هم نشاط را افزایش می دهد. امروز در اندازه گیری کیفیت زندگی، نشاط را هم علاوه بر شاخص های اقتصادی اجتماعی، محاسبه می کنند.
تحقیقات نشان داده است که در سطح فردی، افراد با نمره بالای نشاط ، مهارت های مقابله با استرس بهتری دارند. نشاط بالا، مشکلات جسمی و روانی (قلبی عروقی ، افسردگی و اضطراب ) را کاهش و سیستم ایمنی را تقویت می کند و طول عمر نیز بیشتر می شود. نتایج این تحقیقات همچنین نشان داده است که لبخند و خنده هورمون های نشاط آور را زیاد می کند. افراد با نشاط، ارتباطات بهتری دارند و دیگران را بیشتر دوست دارند، مهم تر اینکه کار موفق تری دارند و رضایت کاری بیشتری دارند.

** سوال : بنابراین به همین علت است که نظام های سلامت به مقوله نشاط توجه می کنند
دماری: البته که همینطور است؛ امروزه نظام های سلامت به مقوله نشاط، توجه خاصی دارند چرا که نشاط برای زمانی که بیماری و عوامل خطر به سراغ شما می آید، ذخیره ایجاد می کند. در این دیدگاه تمرکز نظام های سلامت تنها روی تاثیر عوامل مخاطره آمیز بر سلامت نیست بلکه به تاثیر عوامل نشاط آور بر سلامت نیز توجه بسیاری می کنند.

**سوال : تفاوت های نشاط در اجتماعات چگونه نشان داده شده است ؟
**دماری: مطالعات نشاط گسترده است و مقالات علمی متعددی منتشر شده است به عنوان نمونه نشان داده شده است که افراد متاهل، افراد با سطح معنوی بالاتر، مردم ثروتمند تر، نشاط بیشتری دارند و افرادی که سلامت آنان ضعیف است هم خوشحال نبوده اند. مطالعات محیط های کاری نشان داده است که سازمان های بیش از یک هزار تن، نشاط بسیار ضعیفی داشته اند و بالعکس سازمان های بین 10 تا یکصد تن خوشحال ترین بوده اند. همچنین کارکنان سازمان های خیریه و غیردولتی خوشحال ترند .
کیفیت محیط زیست و صدا با نشاط هم رابطه مستقیم دارد . البته توصیه مطالعات این بوده که نشاط خیلی بالا، هدف نیست و نشاط متوسط، سلامتی بهتر و موفقیت بیشتری دارند . یافته مهم که شاید ما هم در زندگی تجربه کرده ایم این بوده است که خرج کردن پول برای تجربیات زندگی(علایق ، خرید کتاب و مسافرت ، تجربه با خانواده ) مردم را بیشتر از مواردی همچون مالکیت خانه ، خودرو و ویلا خوشحال می کند .

**سوال: نشاط با چه چیزهایی مرتبط است؟
**دماری: نشاط از شاخص های توسعه پایدار در حوزه اجتماعی است و از طرفی دیگر رقابت سنگینی با GDP (تولید ناخالص ملی ) داشته است . به عنوان مثال نامزدهای ریاست جمهوری در بیشتر کشورها در پی این موضوع هستند که بین این دو شاخص، کدامیک را برای طرفداران خود وعده دهند. ممکن است یک نامزد ریاست جمهوری شعار دهد که جیب مردمش را پر از پول می کند و دیگری هم برعکس وی، این شعار را بدهد که دل مردم را شاد می کند.

** سوال: آنوقت GDP یا تولید ناخالص ملی بالا برای مردم شادی می آورد؟
** دماری: گزارش هایی که از کشورهای مختلف دنیا ارایه شده است گاهی نشان از نتایج معکوس این دو شاخص با هم را می دهد. به عبارت دیگر برخی کشورها با تولید ناخالص ملی بالا، شاد نیستند و برخی دیگر اتفاقا با تولید ناخالص ملی پایین، شادند. به عبارت دیگر برخی کشور ها ممکن است سطح درآمد بالایی داشته باشند اما مردم آن کشورها شاد نباشند؛ اما کشورهایی همچون برخی از کشورهای آفریقایی یا آمریکای لاتین را می بینیم که به رغم سطح درآمد پایین شان، شادند.این داستان که پول ، شادی می آورد یا نمی آورد بستگی به این دارد که چگونه به دست می آوریم و چگونه آن را استفاده کنیم.

**سوال: بحث های زیادی در ادبیات نشاط وجوددارد مثلا می گویند که نشاط درونی و بیرونی است؟ این موضوع را چگونه ارزیابی می کنید؟
**دماری: معمولا جواب این سوال شما بر اساس اجماع متخصصان ، پنجاه ، پنجاه است و این، بستگی به جوامع و آموزش افراد دارد.
عوامل بیرونی برای نشاط افراد خیلی موثر است مثلا به افراد آموزش کافی دهیم و یا سطح درآمد آنان بالا باشد و یا اینکه احتیاجات اولیه آنان مثل مسکن و آموزش و بهداشت برآورده شود ، اینجاست که می توان مدعی شد ، محیط به وظیفه اش عمل کرده است و اگر فردی در این محیط با نشاط نباشد احتمالا باید به عوامل درونی وی توجه کرد.
به عبارت دیگر محیط ، حمایت اجتماعی از وی کرده است و شغل و مسکن داده است ، از این به بعد نشاط وی به عوامل درونی این شخص بستگی دارد. اگر کسی افسردگی دارد این باز می گردد به مباحث روان شناختی.

**آنوقت فکر می کنید محیط اطراف ما این برونداد ها را به افراد می دهد؟
** دماری: برای افرادی که این عوامل بیرونی را دریافت نکرده اند بیشترین علت کاهش نشاط آنان به همین عوامل بیرونی باز می گردد ؛ برای افرادی که برون دادها برایشان کافی بوده است با نشاط نبودن آن ها به عوامل درونی شان باز می گردد .
داستان این است هر دو عامل تاثیر گذار است در یک فرد با فرد دیگر متفاوت است.

**سوال : الان عوامل بیرونی را افراد دریافت می کنند؟
**دماری: متفاوت است ممکن است یک دهک دریافت کند و دهک دیگر خیر و حتی در میان دهک ها هم این دریافت ها تفاوت دارد. ما نمی آییم نشاط تک تک افراد را بسنجیم و بگوییم علت آن چیست ؟ نشاط کل جامعه را می سنجیم . سوال می کنیم که رضایت شما از گذشته ، حال و آینده چیست؟ آیا خوشحالید؟ آیا لبخند می زنید؟
اگر این را بخواهیم به مسایل روز ربط دهیم یکی از آن عوامل همان مذاکرات 1+5 است که این تفاهم احتمالا روی نشاط ما ایرانی ها تاثیر می گذارد. یک علت آن به افزایش سرمایه اجتماعی درون کشور باز می گردد و به دلیل اینکه عمده افراد جامعه به دولت اعتماد بیشتری خواهند داشت و یک علت دیگر آن در دراز مدت این است که اگر توزیع عادلانه ای ناشی از درآمد ها ایجاد شود ، کمک می کند در تعامل بیشتر بین المللی بخشی از مشکلات کشور را می توان حل کرد به خصوص روی گردشگری سرمایه گذاری کنیم (به عنوان یک راهبرد موثر در نشاط ) و میزان نشاط را بالا برد.

**سوال: الان چه کشورهایی در حد بالای نشاط هستند؟
**دماری: بر اساس همین گزارش از نقشه جهانی، نشاط کشورهایی همچون سوییس، دانمارک، اتریش ، ایسلند ، سوئد ، باهاما ، فنلاند ، ایرلند ، کانادا، و لوکزامبورگ به ترتیب در بالاترین حد ارزیابی های جهانی است؛ این در حالی است که ایران فاصله زیادی با میزان نشاط این کشورها دارد.
در سال 2008 در جاکارتای اندونزی نشست راهکارهای ارتقاء نشاط در کشورها برگزار شد. در این نشست ایده های زیادی مطرح شد. مهم ترین استراتژی های مطرح شده بهبود وضعیت مولفه های اجتماعی بودند . به عنوان مثال اگر بتوانیم فقر را کاهش دهیم، درآمد را عادلانه توزیع کنیم، سطح سواد را بالا ببریم، تجمل گرایی را کاهش دهیم، گردشگری را افزایش دهیم و تسهیلاتی برای تسریع در امر تحرک جغرافیایی مردم ایجاد کنیم، نشاط در مردم را افزایش می دهیم.
یکی از استراتژی هایی که در جاکارتا تاکید شد این بود که کشورها، سیستم سرمایه اجتماعی خود را قوی تر و سعی کنند تعاملات اجتماعی قوی تری در درون و برون کشور داشته باشند. این موضوع توسط محققی به نام پیراک در سال 2007 طی تحقیقی بیان شد. ایشان طی مقاله ای معتقد است که بزرگترین مداخله ارتقاء دهنده نشاط ، توریسم یا گردشگری است.

**سوال: گاهی اوقات برخی مسئولان معتقدند که دولت اقدامات خوبی برای بالا بردن روحیه نشاط مردم انجام داده است مثلا بوستان هایی تاسیس و یا شبکه های تلویزیونی متعددی راه اندازی کرده است به نظر شما این موارد تا چه حد می تواند بر نشاط مردم تاثیر مثبت بگذارند؟
**دماری: ایجاد تسهیلات سخت افزاری یک سمت ماجرا است اما آیا تسهیلات نرم افزاری هم انجام شده است؟ آیا به مردم استفاده از تسهیلات تفریحی را یاد داده است؟ آیا یاد داده است که چگونه تعادل کار و زندگی داشته باشند؟ دولت تا چه حد جلوی افزایش تورم را گرفته است تا مردم احساس امنیت اقتصادی کنند؟ آیا مردم این قدر اطمینان دارند که در آمد امسالشان، سال بعد هم کفاف نیازها را می دهد و یا اینکه مجبورند برای گذران امور به شغل دوم و اضافه کاری روی آورند؟
یک اشکال کار در کشور درک نادرست از مفهوم نشاط است ، نشاط فراهم آوردن برنامه های تفریحی و شاد نیست که برای آن کارگروه نشاط اجتماعی در وزارت کشور تشکیل داده ایم ، مشاهده می کنید که نحوه اندازه گیری و مداخلات نشاط، کلان و جدی است و بستر سازی نظام در کاهش تورم ، افزایش سرمایه اجتماعی ، کاهش فساد و ترغیب مردم به امور خیریه و داوطلبانه اقداماتی است که باید برای نشاط کشور انجام داد؛ حالا شما فکر کنید مسئول این کار چیست ؟ آیا وزارت کشور به تنهایی می تواند؟ آیا قوه مجریه می تواند ؟ قوه مقننه چطور ؟ در این مورد کمی فکر کنیم .
ببینید اگر بخواهیم امتیاز نشاط را بیشتر کنیم باید از مسیر سیاست گذاری عمومی سالم ((Healthy public policy وارد شویم . پول وارده به این کشور هر طور هزینه شود، الزاما سالم نیست زمانی سالم است که شاخص های سلامت را بهتر کند شاخص های سلامت هم افزایش تعداد بیمارستان ها و متخصصان پزشکی گران قیمت نیست بلکه توجه به پیشگیری و مراقبت سطح بندی شده است که اتفاقا کار سخت تری است. پول کشور باید طوری هزینه شود که توزیع عادلانه در آمد ایجاد کند. در این ارتباط فرامرز رفیع پور استاد جامعه شناسی و پژوهشگر برتر فرهنگستان علوم در کتاب خود با عنوان فساد ، سرطان اجتماعی بیان کرده است که شرایط اجتماعی را طوری باید فراهم آوریم که افراد برای به دست آوردن پول، جاه طلبی نکنند و به اندازه نیاز و منفعتی که به جامعه می رسانند به دنبال آن باشند.
تجربه دنیا نشان داده است که مالیات، سلامت را بهتر می کند، حال ارزیابی نظام مالیاتی را انجام دهیم و رفتاری که دولت دارد و رفتاری که مالیات دهندگان دارند را مرور کنید کدامیک را به عنوان شهروند مقبول می دانید ؟ بهتر بگویم وقتی شاد می شویم و رتبه ما بهتر می شود که توزیع عادلانه منابع (مثل پول، فرصت شغلی و فرصت تحصیلی ) در کشور رخ دهد و فاصله طبقاتی کم شود و این موضوع به هر دو سوی ماجرا یعنی دولت و مردم مربوط است که هر کدام سهم خود را دارند ولی شروع کننده ، ترغیب کننده و الگو ساز برای دستیابی به چنین مدینه فاضله ای خود دولت و نظام است به این علت که معتقدیم، توزیع عادلانه منابع، بالاترین تاثیر را روی سلامت همگانی دارد. در جوامعی که نشاط بالایی دارند ، توزیع عادلانه درآمد آن ها نیز بالا است.
از نگاه آقای مایکل مارموت، رئیس کمیسیون بین المللی عوامل اجتماعی موثر بر سلامت ، معتبر ترین استراتژی برای سلامت همگانی توزیع عادلانه منابع است و نشاط ارتباط مستقیمی با توزیع عادلانه منابع دارد .
البته نشاط را باید به طور دوره ای سنجید ؛ چون تمام تغییرات اجتماعی سیاسی، اقتصادی ، فناوری ، بین المللی و محیط زیست روی شاخص نشاط افراد تاثیر می گذارد و افزایش و کاهش این شاخص می تواند سیاست گذار را از عملکردش آگاه کند؛ اما اینکه افزایش دهنده شاخص نشاط و مسوول آن کیست؟ متولی معینی نمی شود تعیین کرد و در اصل کل عملکرد نظام ، مسوول شاخص یاد شده است.ایرنا