در ایران پیش از اسلام، نشانه‌هایی از توجه دولت‌ها به تأمین‌اجتماعی قابل ارائه است. اما در دوره اسلامی، به‌ویژه از قرن دوم تا هفتم هجری، نمونه‌های کامل‌تری از تأمین‌اجتماعی تحت مسؤولیت دولت را می‌توان ملاحظه کرد. اما پیدایش تأمین‌اجتماعی در معنای اخص را می‌توان در انقلاب صنعتی و تحولات متعاقب آن، از اواسط قرن 18 میلادی به بعد جست‌وجو کرد. رشد جنبش‌ها و تشکل‌های کارگری، بروز بحران‌های کوچک و بزرگ صنعتی و بازرگانی، پیدایش و گسترش نظریه‌پردازان اجتماعی، رشد شهرنشینی و گسترش طبقه متوسط باعث شد که ایجاد اشتغال و تثبیت و پیشبرد سطح زندگی کارگران و طبقه متوسط شهری، به‌صورت مقوله‌ای جدی برای افزایش تولیدات صنعتی و ایجاد امنیت اجتماعی برای کار و سرمایه مطرح شود.
امروزه تأمین‌اجتماعی ازجمله حقوق اساسی انسان‌ها شناخته‌شده است. در
این‌راستا، تأمین‌اجتماعی را از دیدگاه معیارهای عمومی بر اساس سه نیاز یا
حادثه تعریف می‌کنند:
نیاز به خدمات درمانی
از دست دادن یا کاهش بالقوه درآمد به‌دلیل بیماری، زایمان، حوادث ناشی از
کار، بازنشستگی، از کار افتادگی، فوت نان‌آور خانوار یا بیکاری.
مخارج مرتبط با نگهداری از فرزندان
در چارچوب این تعریف، نظام تأمین‌اجتماعی به‌عنوان مهم‌ترین اهرم برقراری
عدالت اجتماعی تلقی می‌شود. در شعار اصلی انجمن بین‌المللی تأمین‌اجتماعی -
ISSA - که ایران نیز عضویت آن‌را دارد، بر این معنا تصریح شده است: «تحقق
عدالت اجتماعی بدون تأمین‌اجتماعی میسر نخواهد بود». اعلامیه جهانی حقوق
بشر، تأمین‌اجتماعی را ازجمله حقوق اساسی انسان‌ها شناخته است: «هر کس
به‌عنوان یک عضو جامعه، حق برخورداری از حمایت‌های تأمین‌اجتماعی را دارد و
مجاز است که از طریق مساعی ملی و همکاری بین‌المللی، حقوق اقتصادی،
اجتماعی و فرهنگی خود را که لازمه رشد و نمو آزادانه شخصیت اوست، در حد
امکانات منابع هر کشور به‌دست آورد.»
مفهوم نظام تأمین‌اجتماعی و نقش بیمه‌های اجتماعی در آن
در طول تاریخ، رسالت عام دولت‌ها متفاوت بوده است، ولی تمامی این رسالت‌ها
در حوزه تأمین‌اجتماعی را می‌توان به‌طور کلی در دو مقوله ایجاد آرامش و
امید به آینده؛ و تأمین معاش مادی کافی و وافی برای کلیه افراد جامعه یا
وظیفه اصلی زیر طبقه‌بندی کرد:
در این معنا، ایجاد آرامش و امید به زندگی و هم‌چنین تأمین معاش مادی کافی
و وافی برای همه افراد جامعه از وظایف اصلی دولت‌ها قلمداد می‌شود. در
واقع تحقق این هدف‌ها بدان معناست که دولت به بخش مهمی از علت وجودی خود
پاسخ مثبت داده است. با توجه به مفاهیم کلیدی و اساسی تعریف مورد اجماع از
تأمین‌اجتماعی و هم‌چنین مدنظر قرار دادن دیگر اسناد بالادست به‌ویژه قانون
اساسی و به‌طور مشخص اصل 29 و هم‌چنین بندهای3،8، 9، 12 و 14 از اصل سوم و
اصول 21 و 28 می‌توان مبانی و فروض اساسی و بنیادین زیر را برای نظام
تأمین‌اجتماعی در ایران احصاء کرد:
حقی است همگانی و عمومی
تکلیفی است که دولت باید انجام دهد
ادای این حق باید از کفایت لازم برخوردار باشد
این نظام باید دارای جامعیت باشد
این نظام باید فراگیر باشد
این نظام باید به شکل بیمه‌ای و غیربیمه‌ای (حمایتی) مورد عمل قرار گیرد
نظام تأمین‌اجتماعی در بردارنده مجموعه‌ای از اصول، نهادها، ساختارها و
سازوکارهای شناخته‌شده و روابط میان این عناصر و عوامل است که با هدف تأمین
و گسترش امنیت اجتماعی و اقتصادی در حال و آینده تدوین شده و به مرحله
اجرا در می‌آید. در این معنا، تأمین‌اجتماعی از سایر جنبه‌های اساسی رشد و
توسعه جدا نیست و به همین اعتبار، پدیده‌ای است که با رشد اقتصادی، عدالت
اجتماعی، کرامت انسانی و سرافرازی ملی پیوستگی کامل دارد.
لازم به ذکر است که در مبانی اندیشه اسلامی نیز تأمین‌اجتماعی حق مسلم
یکایک افراد، فارغ از ویژگی‌های مربوط به دین، مذهب، جنس، رنگ، نژاد و...
است و جامعه مکلف به تأمین منابع خاص آن است. مدیریت و نظارت بر اجرای این
تکلیف و تأدیه حق، با رعایت نصاب‌ها و مصادیق مربوط و با اولویت سازماندهی
محلی در زمان استقرار دولت خاضع نسبت به تعالیم دینی، در مسؤولیت دولت است.
خدمات و تعهدات
سازمان تأمین‌اجتماعی به موجب اساسنامه و قوانین حاکم بر فعالیت آن، یک
سازمان بیمه‌گر اجتماعی است که مأموریت اصلی آن پوشش کارگران مزد و
حقوق‌بگیر (به‌صورت اجباری) و صاحبان حرف و مشاغل آزاد (به‌صورت اختیاری)
است. این سازمان، یک نهاد عمومیِ غیردولتی است که بخش عمده منابع مالی آن
از محل اخذ حق‌بیمه‌ها (با مشارکت بیمه‌شده و کارفرما) - حق الناس- تأمین
می‌شود و متکی به منابع دولتی - بیت المال- نیست. تکیه‌گاه اصلی این
سازمان، مشارکت سه‌جانبه کارفرمایان، بیمه‌شدگان و دولت در عرصه‌های مختلف
سیاستگذاری، تصمیم‌گیری‌های کلان و تأمین منابع مالی است. تعهدات این
سازمان در قبال بیمه‌شدگان و مستمری‌بگیران، برابر استانداردهای تعیین‌شده
از سوی سازمان بین‌المللی کار و اتحادیه بین‌المللی تأمین‌اجتماعی‌تنظیم
شده است و بالاترین حد این استانداردها را در بر می‌گیرد. چگونگی تحقق این
تعهدات و ارائه خدمات از سوی این سازمان را قانون تعیین کرده است.
به‌طور کلی تعهدات سازمان به بیمه‌شدگان به دو نوع مختلف تقسیم می‌شود:
الف: تعهدات کوتاه‌مدت: مجموعه حمایت‌هایی که از سوی سازمان درخصوص
بیمه‌شدگان در قالب تعهدات کوتاه‌مدت صورت می‌گیرد به شرح زیر می‌باشد:
1. حمایت‌های درمانی در موارد بیماری، بارداری، حوادث و...
2. غرامت دستمزد ایام بیماری
3. غرامت دستمزد ایام بارداری
4. هزینه سفر و اقامت بیمار و همراه
5. پروتز و اورتز (تأمین هزینه وسایل کمک پزشکی)
6. غرامت نقص عضو مقطوع
7. کمک هزینه ازدواج
8. هزینه کفن و دفن
9. مقرری بیمه بیکاری
ب: تعهدات بلندمدت: مجموعه حمایت‌هایی که از سوی سازمان درخصوص بیمه‌شدگان در قالب تعهدات بلندمدت صورت می‌گیرد عبارتند از:
1. مستمری بازنشستگی
2. مستمری از کارافتادگی کلی
3. مستمری از کارافتادگی جزیی
4. مستمری بازماندگان
5. مزایای نقدی، غیرنقدی و عیدی مستمری‌بگیران (کمک عائله‌مندی، کمک‌هزینه اولاد، عیدی)
تعهدات درمانی و حمایت در برابر حوادث و بیماری‌ها
بیمه‌شدگان و افراد خانواده آن‌ها از زمانی که مشمول مقررات قانون
تأمین‌اجتماعی قرار گیرند، در صورت مصدوم شدن بر اثر حوادث یا ابتلای به
بیماری، می‌توانند از خدمات درمانی سازمان تأمین‌اجتماعی استفاده کنند.
هم‌چنین افراد خانواده بیمه‌شده (همسر، فرزندان، پدر و مادر) که تحت تکفل
او باشند، می‌توانند به‌عنوان بیمه‌شده تبعی از خدمات درمانی این سازمان
استفاده کنند. علاوه بر این، مستمری‌بگیران تأمین‌اجتماعی (بازنشستگان،
ازکارافتادگان و بازماندگان) و مقرری‌بگیران بیمه بیکاری نیز تحت پوشش
خدمات درمانی این سازمان هستند. تعهدات درمانی این سازمان شامل تمامی خدمات
کلینیکی، پاراکلینیکی، بیمارستانی، کمک‌ها و معاینات طبی و معالجات مربوط
به دوران بارداری، زایمان و پس از آن و هم‌چنین خدمات توانبخشی و تحویل
وسایل کمک پزشکی (اروتز و پروتز) است که در چارچوب مصوبات شورای عالی بیمه
خدمات درمانی کشور و هیئت وزیران قابل ارائه است.
