شفاآنلاین :پدیده خرید و فروش پایان نامه و سرقت علمی اکنون به یک معضل جدی در نظام آموزش عالی تبدیل شده و افزون بر جامعه علمی و دانشگاهی، دغدغه‌ای جدی برای دولت هم به شمار می‌آید.
حسن روحانی، رئیس‌جمهوری ایران در هفتصد و پنجاه و
سومین جلسه شورای عالی انقلاب فرهنگی از آنچه «پایان‌نامه فروشی» و
«کپی‌برداری علمی» نامیده، انتقاد کرده و گفته است که شأن علمی کشور به هیچ
وجه نباید زیر سؤال برود و دستگاه‌های مرتبط باید با این اقدامات مقابله
کنند. حالا به نظر می‌رسد با ورود دولت به این موضوع باید منتظر راهکارهای
جدی برای برخورد با این معضل علمی باشیم. در همین خصوص با دکتر سیروس
علیدوستی رئیس پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران به گفت‌و‌گو نشستیم که
در زیر می‌خوانید:
علت اصلی رونق بازار خرید و فروش پایان نامه چیست؟
وقتی به این مسأله نگاه می‌کنیم، علائمی را می‌بینیم که نشان دهنده عارضه‌ای است که در نظام آموزشی ما وجود دارد. همین طور که ممکن است در هر سیستم اداری دیگری هم وجود داشته باشد. بنده فکر می‌کنم به موضوع خرید و فروش پایان نامه و سرقت علمی باید به عنوان یک بیماری بنگریم به اینکه چه عواملی باعث می‌شود که دانشجو به سمت خرید پایان نامه برود و چرا استادی که از کپی بودن آن پایان نامه یا رساله اطلاع پیدا می‌کند واکنشی نشان نمی‌دهد. خرید و فروش پایان نامه در کنار نویسنده میهمان از عمده بدرفتاری‌های علمی است که در نظام آموزشی ما همزمان با گسترش تحصیلات تکمیلی رو به افزایش است.
رویکرد دانشگاه‌ها تا چه حد در رواج پایان‌نامه فروشی مؤثر بوده است؟
این موضوع مانند سایر موضوعات اجتماعی به عوامل متعددی برمی‌گردد و این طور نیست که این معضل چند روزه و چند ماهه اتفاق افتاده باشد، بلکه موضوعی است که سال‌ها ادامه داشته و اکنون در فرهنگ جامعه ما جا افتاده است. بعضی وقت‌ها فشار زیادی که در دانشگاه به دانشجو می‌آید باعث می‌شود دانشجو توان انجام تهیه پایان‌نامه را نداشته باشد و به سمت تهیه پایان نامه برود. ساده نمی‌توان جواب داد که چرا دانشجویان به سمت راحت طلبی و خرید پایان نامه رفته‌اند، اما اگر بخواهیم خیلی ساده به این موضوع نگاه کنیم به چند عامل می‌توانیم اشاره کنیم؛ عواملی مانند اینکه دانشجو توان پژوهش و نگارش یک پایان نامه را ندارد یا به دلیل مشغله کاری زمان تهیه پایان نامه را ندارد، بویژه در برخی از رشته‌ها که نیاز به کار آزمایشگاهی و کارگاهی است و امکاناتش وجود ندارد دانشجویان بیشتر به سمت خرید پایان‌نامه می‌روند ضمن آنکه با توسعه تحصیلات تکمیلی نسبت تعداد دانشجو به استاد کم شده و با افزایش فشار کاری استادان، بررسی دقیق پایان نامه‌ها امکانپذیر نیست. علاوه بر اینکه در این پژوهشگاه همه آمارها و پایان‌نامه‌‌های دانشگاه‌های سراسر کشور موجود نیست که همین موضوع نیز احتمال سرقت علمی و خرید و فروش پایان نامه را افزایش می‌دهد. در پژوهشگاه ایران داک نزدیک به 300هزار پایانامه موجود است درحالی که تعداد پایان نامه‌ها در دانشگاه‌ها بسیار بیشتر از این
تعداد است.
ریشه‌های فرهنگی خرید و فروش پایان‌نامه چیست؟
ریشه این بدرفتاری علمی را در مسائل فرهنگی، اجتماعی و نبود قوانین بازدارنده نیز می‌توان یافت. به نظر بنده مسائل پیچیده را نمی‌توانیم با راه حل ساده حل کنیم و باید برای آن راه حل پیچیده داشته باشیم و زمان و انرژی صرف کنیم، در حال حاضر خرید و فروش پایان نامه رو به گسترش است و صحبت‌ها و نگرانی‌هایی که اخیراً مطرح می‌شود گواه بر این موضوع است. اگر ریشه این بد اخلاقی‌ها را در مسائل فرهنگی بخواهیم جست‌و‌جو کنیم باید از زمانی شروع کنیم که پدر و مادر مشق و تکالیف بچه‌ها را انجام می‌دهند از آن زمان کودک یاد می‌گیرد که می‌شود تکالیف خود را کس دیگری انجام بدهد. ضمن آنکه برخی از دانشجویان ما راحت طلب هستند و می‌خواهند با کمترین تلاش و زحمت مدارج علمی را طی کنند و مدارک کارشناسی ارشد و دکترا را بگیرند. مسائل اجتماعی نیز در این زمینه دخیل است، متأسفانه ملاک ارزشگذاری در افراد، کسب و کار، ارتقای شغلی و نظام حقوقی ما بر پایه مدرک دانشگاهی است و همین امر باعث می‌شود که افراد بیش از آنکه به فکر ارتقای سطح دانش و آگاهی خود باشند برای گرفتن مدرک بالاتر تلاش می‌کنند و بهانه‌ای می‌شود برای آنکه از هر راهی مدرک تحصیلی را به دست آورند.
یک جنبه دیگر این موضوع هم حقوقی است، متأسفانه قوانین مناسبی برای برخورد با متخلفان و سارقان علمی وجود ندارد به همین خاطر سیستم دانشگاهی در برخورد با متخلفان ترجیح می‌دهد مشکل بین استاد و دانشجو برطرف شود و پیگیری و مجازاتی با متخلفان صورت نمی‌گیرد. از نظر فناوری و سخت افزاری هم برای بررسی پایان نامه‌های کپی برداری شده و سرقتی مشکلاتی داریم که باید برای آن کار جدی صورت بگیرد.
البته بازار پر سودی هم برای فروشندگان پایان نامه ایجاد شده، آیا در این شرایط می‌توان انتظار داشت که با این مشکل ریشه‌ای برخورد کرد؟
بازار خرید و فروش پایان نامه، بازار پرسودی شده که هم خریدار و هم فروشنده از آن سود می‌برند، دانشجو با کمترین تلاش و با کمترین هزینه صاحب یک پایان نامه می‌شود و فروشنده هم از این راه شاغل شده و کسب درآمد می‌کند و چون این کار پنهان است برخوردی نیز با آن نمی‌شود. کسانی که پایان نامه را تهیه می‌کنند و می‌فروشند، یک پایان نامه جدید نمی‌نویسند، بلکه ناچار هستند از منابع زیادی که در دست دارند کپی برداری کنند. این منابع از راه‌های زیادی در دسترس همه قرار می‌گیرد به عنوان نمونه در مراحل تایپ پایان نامه و صحافی و... یک نسخه از آن در سیستم آنها کپی می‌شود و بعدها در لوح فشرده‌ای پایان‌نامه‌هایی را که در دست دارند می‌فروشند.
آیا می‌توان با خاطیان برخورد کرد؟
پیدا کردن افراد متقلب سخت است اما اگر مجازات سنگین باشد می‌تواند برای دیگران بازدارنده باشد و متنبه بشوند. برای تحقق این امر نیاز به مقرراتی است که بازدارنده بوده و با تکنیک علمی، پایان‌نامه‌ها قابل پیگیری باشند. البته وزارت علوم به تازگی لایحه‌ای را در همین خصوص تهیه کرده و در حال بررسی در هیأت دولت است که در صورت تصویب و مشخص شدن راهکارهای آن می‌توان تا حد زیادی از گسترش سرقت علمی در قالب خرید و فروش پایان نامه جلوگیری کرد. برای آنکه تخلفی تکرار نشود باید مجازات‌ها سنگین باشد تا از تکرار آن پیشگیری شود، تاکنون مقررات سختگیرانه‌ای وجود نداشته ولی کمیته انضباطی در صورتی که قوانین تدوین شود توانایی برخورد قاطع با متخلفان را دارد، البته پیدا کردن تکنیک‌هایی که بتوان با آن متخلفان را شناسایی کرد نیز باید بازتعریف شود.
آیا آماری از میزان پایان نامه‌های تقلبی و سرقتی موجود است؟
آماری در این زمینه در پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات نداریم، به صورت جسته گریخته به کپی‌برداری‌ها و تقلب‌هایی پی می‌بریم اما به دلیل حجم بالای اطلاعات و پیچیدگی‌های موجود امکان دسترسی به تمامی اطلاعات وجود ندارد، البته در حال حاضر، نرم افزار تشابه یاب برای پیگیری سرقت‌های علمی موجود است اما استفاده از نرم افزارهای تشابه یاب هم دارای مشکلات خاص خود است. به عنوان نمونه منابع ما همگی دیجیتال نیستند و بسیاری از منابع ما اسکن شده‌اند که در منابع اسکن شده، امکان جست‌و‌جو وجود ندارد. بنابراین این پیچیدگی‌ها اجازه نمی‌دهد که دسترسی به تمامی اطلاعات وجود داشته باشد اما با توجه به اینکه منابع در حال دیجیتالی شدن هستند امیدواریم در آینده راهکاری در این زمینه وجود داشته باشد.
معضل خرید و فروش پایان نامه چه پیامدهایی برای نظام آموزشی ما دارد؟
بزرگترین خطر برای آموزش عالی این است که مدرک دانشگاهی بی‌اعتبار شود و اعتماد به مدرک دانشگاهی از بین برود بخصوص در کشور ما که بنیان اشتغال و کسب و کار و درآمد براساس مدرک دانشگاهی استوار است. در حالی که در کشورهای توسعه یافته و پیشرفته شایستگی افراد نه با مدرک تحصیلی، بلکه با توانایی‌های افراد سنجیده می‌شود ضمن آنکه اگر در سطح جامعه القا شود که تقلب آسان است و رسیدگی هم به آن نمی‌شود این تقلب علمی رواج و گسترش پیدا خواهد کرد و آسیب آن به خود دانشگاهیان بر خواهد گشت، چرا که می‌بینند با صرف انرژی و زمان کمتر می‌توانند مدرک دانشگاهی خود را کسب کنند و دیگر نیازی به تحقیق و مطالعه نیست.
نقش پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران در حفظ پایان نامه‌ها و جلوگیری از سرقت علمی چیست؟
این پژوهشگاه از سال‌ها پیش در دهه50 عملاً کار خود را با گردآوری پایان نامه‌های تحصیلات تکمیلی دانشجویان داخل و خارج کشور آغاز کرد و هم‌اکنون مخزن عظیمی از پایان نامه، مقالات و رساله‌های دانشگاهی را در اختیار دارد. در حال حاضر ما در این پژوهشگاه بررسی می‌کنیم که پایان نامه‌های نوشته شده با سایر مقالات گذشته مشابهت دارد یا خیر و مصداق سرقت علمی هست یا نه.... پژوهشگاه ایران داک می‌تواند با بررسی همه پایان‌نامه‌ها، دستیار دانشگاه و استاد شود و در آن زمان می‌توانیم قضاوت کنیم که آیا یک پایان نامه سرقت علمی بوده یاخیر!در حال حاضر پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران با بیش از 300هزار پایان‌نامه و رساله بزرگترین مخزن رساله دانش‌آموختگان است، از این تعداد 120هزار اثر تمام متن و قابل جست‌و‌جو است، البته برخی دانشگاه‌ها متن کامل پایان نامه‌ها و مقالات را در اختیار ما قرار نمی‌دهند به طوری که از 60 هزار پایان نامه که در کشور دفاع می‌شود حدود 45هزار پایان‌نامه را ما در این پژوهشگاه دریافت می‌کنیم و برای اینکه این آثار علمی در اختیار ما قرار بگیرد نیاز به اجازه دانشگاه‌ها داریم، از این رو در حال گفت‌و‌گو با رؤسای دانشگاه‌ها هستیم.
آیا امکان دسترسی سازمان‌ها و ارگان‌ها به این آثار وجود دارد؟
اینکه متن کامل رساله‌های علمی را بتوان مشاهده کرد و یا در اختیار سازمان و وزارتخانه‌هایی قرار داد تابع مقرراتی است که برپایه قرارداد و تفاهمنامه میان پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات و دانشگاه‌ها انجام می‌شود. در این زمینه علاوه بر دانشگاه‌های دولتی، منابع علمی دانشگاه آزاد نیز در حال پیوستن به این سامانه قرار دارد و هم‌اکنون تفاهمنامه‌هایی با واحدهای مختلف دانشگاه آزاد در حال انعقاد است.
علت اصلی رونق بازار خرید و فروش پایان نامه چیست؟
وقتی به این مسأله نگاه می‌کنیم، علائمی را می‌بینیم که نشان دهنده عارضه‌ای است که در نظام آموزشی ما وجود دارد. همین طور که ممکن است در هر سیستم اداری دیگری هم وجود داشته باشد. بنده فکر می‌کنم به موضوع خرید و فروش پایان نامه و سرقت علمی باید به عنوان یک بیماری بنگریم به اینکه چه عواملی باعث می‌شود که دانشجو به سمت خرید پایان نامه برود و چرا استادی که از کپی بودن آن پایان نامه یا رساله اطلاع پیدا می‌کند واکنشی نشان نمی‌دهد. خرید و فروش پایان نامه در کنار نویسنده میهمان از عمده بدرفتاری‌های علمی است که در نظام آموزشی ما همزمان با گسترش تحصیلات تکمیلی رو به افزایش است.
رویکرد دانشگاه‌ها تا چه حد در رواج پایان‌نامه فروشی مؤثر بوده است؟
این موضوع مانند سایر موضوعات اجتماعی به عوامل متعددی برمی‌گردد و این طور نیست که این معضل چند روزه و چند ماهه اتفاق افتاده باشد، بلکه موضوعی است که سال‌ها ادامه داشته و اکنون در فرهنگ جامعه ما جا افتاده است. بعضی وقت‌ها فشار زیادی که در دانشگاه به دانشجو می‌آید باعث می‌شود دانشجو توان انجام تهیه پایان‌نامه را نداشته باشد و به سمت تهیه پایان نامه برود. ساده نمی‌توان جواب داد که چرا دانشجویان به سمت راحت طلبی و خرید پایان نامه رفته‌اند، اما اگر بخواهیم خیلی ساده به این موضوع نگاه کنیم به چند عامل می‌توانیم اشاره کنیم؛ عواملی مانند اینکه دانشجو توان پژوهش و نگارش یک پایان نامه را ندارد یا به دلیل مشغله کاری زمان تهیه پایان نامه را ندارد، بویژه در برخی از رشته‌ها که نیاز به کار آزمایشگاهی و کارگاهی است و امکاناتش وجود ندارد دانشجویان بیشتر به سمت خرید پایان‌نامه می‌روند ضمن آنکه با توسعه تحصیلات تکمیلی نسبت تعداد دانشجو به استاد کم شده و با افزایش فشار کاری استادان، بررسی دقیق پایان نامه‌ها امکانپذیر نیست. علاوه بر اینکه در این پژوهشگاه همه آمارها و پایان‌نامه‌‌های دانشگاه‌های سراسر کشور موجود نیست که همین موضوع نیز احتمال سرقت علمی و خرید و فروش پایان نامه را افزایش می‌دهد. در پژوهشگاه ایران داک نزدیک به 300هزار پایانامه موجود است درحالی که تعداد پایان نامه‌ها در دانشگاه‌ها بسیار بیشتر از این
تعداد است.
ریشه‌های فرهنگی خرید و فروش پایان‌نامه چیست؟
ریشه این بدرفتاری علمی را در مسائل فرهنگی، اجتماعی و نبود قوانین بازدارنده نیز می‌توان یافت. به نظر بنده مسائل پیچیده را نمی‌توانیم با راه حل ساده حل کنیم و باید برای آن راه حل پیچیده داشته باشیم و زمان و انرژی صرف کنیم، در حال حاضر خرید و فروش پایان نامه رو به گسترش است و صحبت‌ها و نگرانی‌هایی که اخیراً مطرح می‌شود گواه بر این موضوع است. اگر ریشه این بد اخلاقی‌ها را در مسائل فرهنگی بخواهیم جست‌و‌جو کنیم باید از زمانی شروع کنیم که پدر و مادر مشق و تکالیف بچه‌ها را انجام می‌دهند از آن زمان کودک یاد می‌گیرد که می‌شود تکالیف خود را کس دیگری انجام بدهد. ضمن آنکه برخی از دانشجویان ما راحت طلب هستند و می‌خواهند با کمترین تلاش و زحمت مدارج علمی را طی کنند و مدارک کارشناسی ارشد و دکترا را بگیرند. مسائل اجتماعی نیز در این زمینه دخیل است، متأسفانه ملاک ارزشگذاری در افراد، کسب و کار، ارتقای شغلی و نظام حقوقی ما بر پایه مدرک دانشگاهی است و همین امر باعث می‌شود که افراد بیش از آنکه به فکر ارتقای سطح دانش و آگاهی خود باشند برای گرفتن مدرک بالاتر تلاش می‌کنند و بهانه‌ای می‌شود برای آنکه از هر راهی مدرک تحصیلی را به دست آورند.
یک جنبه دیگر این موضوع هم حقوقی است، متأسفانه قوانین مناسبی برای برخورد با متخلفان و سارقان علمی وجود ندارد به همین خاطر سیستم دانشگاهی در برخورد با متخلفان ترجیح می‌دهد مشکل بین استاد و دانشجو برطرف شود و پیگیری و مجازاتی با متخلفان صورت نمی‌گیرد. از نظر فناوری و سخت افزاری هم برای بررسی پایان نامه‌های کپی برداری شده و سرقتی مشکلاتی داریم که باید برای آن کار جدی صورت بگیرد.
البته بازار پر سودی هم برای فروشندگان پایان نامه ایجاد شده، آیا در این شرایط می‌توان انتظار داشت که با این مشکل ریشه‌ای برخورد کرد؟
بازار خرید و فروش پایان نامه، بازار پرسودی شده که هم خریدار و هم فروشنده از آن سود می‌برند، دانشجو با کمترین تلاش و با کمترین هزینه صاحب یک پایان نامه می‌شود و فروشنده هم از این راه شاغل شده و کسب درآمد می‌کند و چون این کار پنهان است برخوردی نیز با آن نمی‌شود. کسانی که پایان نامه را تهیه می‌کنند و می‌فروشند، یک پایان نامه جدید نمی‌نویسند، بلکه ناچار هستند از منابع زیادی که در دست دارند کپی برداری کنند. این منابع از راه‌های زیادی در دسترس همه قرار می‌گیرد به عنوان نمونه در مراحل تایپ پایان نامه و صحافی و... یک نسخه از آن در سیستم آنها کپی می‌شود و بعدها در لوح فشرده‌ای پایان‌نامه‌هایی را که در دست دارند می‌فروشند.
آیا می‌توان با خاطیان برخورد کرد؟
پیدا کردن افراد متقلب سخت است اما اگر مجازات سنگین باشد می‌تواند برای دیگران بازدارنده باشد و متنبه بشوند. برای تحقق این امر نیاز به مقرراتی است که بازدارنده بوده و با تکنیک علمی، پایان‌نامه‌ها قابل پیگیری باشند. البته وزارت علوم به تازگی لایحه‌ای را در همین خصوص تهیه کرده و در حال بررسی در هیأت دولت است که در صورت تصویب و مشخص شدن راهکارهای آن می‌توان تا حد زیادی از گسترش سرقت علمی در قالب خرید و فروش پایان نامه جلوگیری کرد. برای آنکه تخلفی تکرار نشود باید مجازات‌ها سنگین باشد تا از تکرار آن پیشگیری شود، تاکنون مقررات سختگیرانه‌ای وجود نداشته ولی کمیته انضباطی در صورتی که قوانین تدوین شود توانایی برخورد قاطع با متخلفان را دارد، البته پیدا کردن تکنیک‌هایی که بتوان با آن متخلفان را شناسایی کرد نیز باید بازتعریف شود.
آیا آماری از میزان پایان نامه‌های تقلبی و سرقتی موجود است؟
آماری در این زمینه در پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات نداریم، به صورت جسته گریخته به کپی‌برداری‌ها و تقلب‌هایی پی می‌بریم اما به دلیل حجم بالای اطلاعات و پیچیدگی‌های موجود امکان دسترسی به تمامی اطلاعات وجود ندارد، البته در حال حاضر، نرم افزار تشابه یاب برای پیگیری سرقت‌های علمی موجود است اما استفاده از نرم افزارهای تشابه یاب هم دارای مشکلات خاص خود است. به عنوان نمونه منابع ما همگی دیجیتال نیستند و بسیاری از منابع ما اسکن شده‌اند که در منابع اسکن شده، امکان جست‌و‌جو وجود ندارد. بنابراین این پیچیدگی‌ها اجازه نمی‌دهد که دسترسی به تمامی اطلاعات وجود داشته باشد اما با توجه به اینکه منابع در حال دیجیتالی شدن هستند امیدواریم در آینده راهکاری در این زمینه وجود داشته باشد.
معضل خرید و فروش پایان نامه چه پیامدهایی برای نظام آموزشی ما دارد؟
بزرگترین خطر برای آموزش عالی این است که مدرک دانشگاهی بی‌اعتبار شود و اعتماد به مدرک دانشگاهی از بین برود بخصوص در کشور ما که بنیان اشتغال و کسب و کار و درآمد براساس مدرک دانشگاهی استوار است. در حالی که در کشورهای توسعه یافته و پیشرفته شایستگی افراد نه با مدرک تحصیلی، بلکه با توانایی‌های افراد سنجیده می‌شود ضمن آنکه اگر در سطح جامعه القا شود که تقلب آسان است و رسیدگی هم به آن نمی‌شود این تقلب علمی رواج و گسترش پیدا خواهد کرد و آسیب آن به خود دانشگاهیان بر خواهد گشت، چرا که می‌بینند با صرف انرژی و زمان کمتر می‌توانند مدرک دانشگاهی خود را کسب کنند و دیگر نیازی به تحقیق و مطالعه نیست.
نقش پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران در حفظ پایان نامه‌ها و جلوگیری از سرقت علمی چیست؟
این پژوهشگاه از سال‌ها پیش در دهه50 عملاً کار خود را با گردآوری پایان نامه‌های تحصیلات تکمیلی دانشجویان داخل و خارج کشور آغاز کرد و هم‌اکنون مخزن عظیمی از پایان نامه، مقالات و رساله‌های دانشگاهی را در اختیار دارد. در حال حاضر ما در این پژوهشگاه بررسی می‌کنیم که پایان نامه‌های نوشته شده با سایر مقالات گذشته مشابهت دارد یا خیر و مصداق سرقت علمی هست یا نه.... پژوهشگاه ایران داک می‌تواند با بررسی همه پایان‌نامه‌ها، دستیار دانشگاه و استاد شود و در آن زمان می‌توانیم قضاوت کنیم که آیا یک پایان نامه سرقت علمی بوده یاخیر!در حال حاضر پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران با بیش از 300هزار پایان‌نامه و رساله بزرگترین مخزن رساله دانش‌آموختگان است، از این تعداد 120هزار اثر تمام متن و قابل جست‌و‌جو است، البته برخی دانشگاه‌ها متن کامل پایان نامه‌ها و مقالات را در اختیار ما قرار نمی‌دهند به طوری که از 60 هزار پایان نامه که در کشور دفاع می‌شود حدود 45هزار پایان‌نامه را ما در این پژوهشگاه دریافت می‌کنیم و برای اینکه این آثار علمی در اختیار ما قرار بگیرد نیاز به اجازه دانشگاه‌ها داریم، از این رو در حال گفت‌و‌گو با رؤسای دانشگاه‌ها هستیم.
آیا امکان دسترسی سازمان‌ها و ارگان‌ها به این آثار وجود دارد؟
اینکه متن کامل رساله‌های علمی را بتوان مشاهده کرد و یا در اختیار سازمان و وزارتخانه‌هایی قرار داد تابع مقرراتی است که برپایه قرارداد و تفاهمنامه میان پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات و دانشگاه‌ها انجام می‌شود. در این زمینه علاوه بر دانشگاه‌های دولتی، منابع علمی دانشگاه آزاد نیز در حال پیوستن به این سامانه قرار دارد و هم‌اکنون تفاهمنامه‌هایی با واحدهای مختلف دانشگاه آزاد در حال انعقاد است.
نظرشما
آخرین اخبار