فریاد از دست بیماری خاموش/ پیشگیری و توصیه‌های تشخیصی

به گزارش شفا آنلاین،سید احمد رئیس السادات با اشاره به روز جهانی پوکی استخوان (28 مهر) اظهار داشت: با توجه به پیر شدن جمعیت و نظر به تنوع بیماری‌ها در سالمندان، برنامه ریزی جهت ارتقا سلامت سالمندان یکی از مهمترین وظایف سیاستگذاران سیستم بهداشت و درمان کشور محسوب می‌شود.

جمعیت سالمند ایران به 10 میلیون می‌رسد

دبیر انجمن طب فیزیکی و توانبخشی ایران ادامه داد: در ایران بر اساس سر شماری سال 1390،بالغ بر 8،2 درصد (5،4 میلیون نفر) از جمعیت کشور را سالمندان تشکیل می‌دهند و با در نظر گرفتن افزایش طول عمر و امید به زندگی تخمین زده می‌شود که این جمعیت در سال 2020 به بیش از 10 میلیون نفر برسد.

رئیس السادات بیان داشت:‌ از مهمترین بیماریهای دوران سالمندی می‌توان به پوکی استخوان اشاره کرد. پوکی استخوان (استئوپروز) شایعترین بیماری متابولیک استخوان است. در این بیماری تراکم استخوان‌ها کاهش می‌یابند و استخوان‌ها متخلخل تر می‌شود و خطر و احتمال شکستگی در آنها افزایش می‌یابد. این بیماری هم به دلیل اختلالاتی که در کیفیت زندگی ایجاد می‌کند و هم به علت شکستگی‌های ناشی از کاهش تراکم استخوان که بیشتر در لگن و ستون فقرات ایجاد می‌شود هزینه‌های خیلی زیادی بر سیستم بهداشت و درمان جامعه تحمیل می‌کند.

عضو هیات علمی بیمارستان شهید مدرس دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی ادامه داد: اهمیت پوکی استخوان به حدی است که سازمان بهداشت جهانی WHO روز 28 مهر (20 اکتبر) را به عنوان روز جهانی استئوپروز نامگذاری کرده است.در  ایران حدود 4،5 درصد آقایان و 8 درصد خانم‌ها به پوکی استخوان و بیش از 35 درصد آنها به درجات خفیف تری از کاهش تراکم استخوان (استئوپنی) مبتلا هستند. با افزایش سن، استئوپروز به‌طور چشمگیری افزایش می‌یابد، بطوریکه بیش از 20 درصد زنان بالای 50 سال دچار درجاتی قابل توجهی از کاهش تراکم استخوان هستند و این سبب می‌شود بیشتر در معرض شکستگی‌های ناشی از پوکی استخوان باشند.

دکتر سید احمد رئیس السادات دبیر انجمن طب فیزیکی و توانبخشی ایران

وی توضیح داد: پوکی استخوان به دو نوع اولیه و ثانویه تقسیم می‌شود، پوکی استخوان اولیه با افزایش سن، یائسگی و عادات مربوط به شیوه زندگی مانند سیگار، الکل، رژیم غذایی غلط و فعالیت فیزیکی ناکافی ایجاد می‌شود. پوکی استخوان ثانویه در اثر بیماری‌های مختلف (دیابت، پرکاری تیروئید و پاراتیروئید، کاهش هورمون‌های رشد، برخی سرطان‌ها و . . . ) و یا استفاده از دارو از جمله داروهای استروئیدی (کورتون) و ضد تشنجی، داروهای مورد استفاده در درمان بیمارهای تیروئیدی و . . . ایجاد می‌شود.

رئیس السادات گفت: از نظر آسیب شناختی پوکی استخوان حاصل عدم تعادل بین ساخت استخوان جدید و برداشت استخوان قدیمی است که در نهایت منجر به از دست رفتن پیشرونده بافت استخوان می‌شود. بر اساس تحقیقات انجام شده تراکم استخوان در انسان بعد از جهش رشد در دوران بلوغ مرتباً افزایش می‌یابد و در اواخر دهه سوم و اوایل دهه چهارم عمر به حداکثر میزان خود می‌رسد. بعد از آن تراکم استخوان‌ها مرتباً با افزایش سن رو به کاهش می‌گذارد و این کاهش تا پایان عمر ادامه می‌یابد. اثر هورمون‌های جنسی بر فرایند استخوان‌سازی و بروز پدیده یائسگی (منوپاز) سبب می‌شود روند کاهش تراکم در خانم‌ها سرعت بیشتری نسبت به مردان داشته باشد. هر چند در مردان مسن نیز، کاهش تدریجی هورمون‌های مردانه باعث ایجاد حالتی شبیه به یائسگی در آقایان می‌شود.

وی بیان داشت: از مجموعه این مطالب، می‌توان میزان تراکم استخوان را به یک پس انداز طولانی مدت بانکی تشبیه کرد. تا حدود 30 تا 35 سالگی فرصت داریم که موجودی  این حساب را بهتر کنیم. پس از این سن میزان برداشت از حساب همواره بیشتر از میزان واریز به حساب است و در سالمندی این افزایش برداشت می‌تواند منجر به ورشکستگی شود. از لحاظ بالینی این ورشکستگی، پوکی استخوان و عوارض و پیامدهای ناشی از آن است. واضح و مبرهن است که هر چه میزان پس انداز اولیه در سنین جوانی بیشتر شود احتمال کاهش موجودی و ورشکستگی در سنین بالاتر کمتر خواهد شد.

رئیس السادات در پاسخ به این پرسش که چه چیز سبب افزایش تراکم استخوان می‌شود، عنوان کرد: تغذیه مناسب در دوران کودکی، نوجوانی و جوانی و نیز دوران بارداری و شیر‌دهی در کنار فعالیت فیزیکی مناسب و پرهیز از عادات غلط مانند کشیدن سیگار و الکل از مهمترین عوامل پیشگیری کننده از کاهش تراکم استخوان به شمار می‌روند. مصرف فرآوردهای لبنی (شیر، ماست، کشک و دوغ کم نمک . . .)،  سبزیجات، حبوبات و میوه‌های تازه و استفاده متعادل از مواد غذایی پروتیئنی مانند ماهی و تخم مرغ و پرهیز از استفاده بی‌رویه از نوشابه‌های گازدار و قهوه از جمله توصیه‌های غذایی مناسب در پیشگیری از پوکی استخوان است. استفاده صحیح و به جا از مکمل‌ها و ویتامین‌ها از جمله کلسیم، ویتامین D اگرچه می‌توانند نقش مفیدی داشته باشند، به هیچ وجه به عنوان جایگزین تغذیه طبیعی و فعالیت فیزیکی نیستند.

وی بیان داشت: از نظر بالینی می‌توان گفت استئوپروز یک بیماری خاموش است، چرا که تا  وقتی که شکستگی در استخوان اتفاق نیفتاده باشد درد و شکایت جدی ایجاد نمی‌کند و نمی‌توان به وجود آن پی‌برد. محل‌های شایع شکستگی ناشی از استئوپروز شامل ستون فقرات پشتی و کمری، انتهای ساعد و نیز استخوان لگن است. شکستگی لگن از مهمترین و خطرناکترین عوارض ناشی از پوکی استخوان به شمار می‌رود، به‌طوریکه گذشته از صرف هزینه‌های گزاف برای درمان این بیماران احتمال مرگ و میر آنها طی سال اول بیش از 15 درصد است. در مورد شکستگی ساعد مداخلات ارتوپدی و جراحی مورد نیاز است. در شکستگی مهره‌ها، درمان‌های نگهدارنده و غیر جراحی نقش پُر رنگ تری دارند. نکته مهمی که در درمان شکستگی‌ها باید مد نظر قرار گیرد، پرهیز از بی‌حرکتی طولانی مدت است، چرا که بی‌حرکتی خود می‌تواند علتی برای تشدید استئوپروز زمینه‌ای شود.

رئیس السادات درباره روش‌های تشخیصی استئوپروز اظهار داشت: تشخیص استئوپروز مبتنی بر انجام روش‌های آزمایشگاهی و تصویر برداری است. گرافی(عکس ساده)  به دلیل حساسیت ناکافی ارزش کمی در تشخیص زودرس استئوپروز دارد، چرا که باید 25 درصد از بافت معدنی استخوان از بین رفته باشد تا در عکس ساده قابل تشخیص شود. بنابراین رایج‌ترین شیوه برای سنجش تراکم استخوان روش DEXA است. استفاده از این روش در خانم‌هایی یائسه و نیز خانم‌های دارای عوامل خطر ابتلا به پوکی استخوان و نیز همه خانم‌های 65 سال به با لا توصیه می‌شود.

وی تصریح کرد: خانم‌هایی که عوامل خطر ابتلا به پوکی استخوان را دارند عبارتند از مبتلایان به کمبود هورمون زنانه استروژن، سابقه فامیلی پوکی استخوان، دیابت و بیماری‌های تیروئید، کلیه و کبد ونیز یائسگی زودرس. همچنین، افرادی که کورتون مصرف می‌کنند در سنین پایین‌تری نیاز به انجام سنجش تراکم استخوان دارند. چنانچه سنجش طبیعی باشد هر 5 سال و در افراد دارای عوامل خطر هر 2 سال  باید تکرار شود.

رئیس السادات افزود: استئوپروز یک بیماری چند عاملی است و درمان آن جنبه‌های گوناگونی دارد که همکاری و کار گروهی متخصصان غدد، روماتولوژی، تغذیه، طب فیزیکی و توانبخشی، ارتوپدی، تغذیه و روان پزشکی را می‌طلبد. از مهمترین درمان‌های غیر جراحی و غیر دارویی می‌توان به ورزش درمانی و استفاده از بریس مناسب نام برد. ورزش‌های مفید در پیشگیری و درمان کاهش تراکم استخوان بر حسب شدت کاهش تراکم، ویژگی‌های فردی و جسمی، وجود بیماری‌های زمینه ای و همراه و علاقه و دسترسی افراد متفاوت است. به طور کلی ورزش‌های تحمل کننده وزن، ورزش‌های تعادلی و ورزش‌های راست کننده عضلات ستون فقرات پشتی از بهترین ورزش‌های رایج در مبتلایان به پوکی استخوان به شمار می‌رود.

وی ادامه داد: ورزش‌های آبی و شنا اگر چه در افزایش تراکم مفید نیستند ولی به دلیل اثرات مفید قلبی و عروقی و نیز سودمندی‌شان در ایجاد تناسب اندام از جمله ورزش‌های مورد توصیه به حساب می‌آیند. پیاده روی به خصوص در سطوح غیر شیب دار، ساده ترین و مفید ترین ورزش در مبتلایان به پوکی استخوان به شمار می‌رود. انجام ورزش‌های رزمی و ورزش‌های پر برخورد مانند فوتبال و همچنین، دویدن‌های سریع در سالمندان مبتلا به پوکی استخوان توصیه نمی‌شود. این ورزش‌ها ممکن است منجر به زمین خوردن و شکستگی‌های ناشی از آن شوند.

رئیس السادات گفت:‌ اخیراً ورزش تای چی که ریشه در ورزش‌های رزمی سنتی چینی دارد به عنوان ورزش مفید در سالمندان شناخته شده است. این ورزش علاوه بر افزایش تراکم استخوان اثرات مفیدی در بهبود تعادل و پیشگیری از خطر زمین خوردن در آنها دارد. تاثیرات مفید روحی و روانی از دیگر تاثیرات مفید این ورزش است.

وی بیان داشت: همانطور که پیشتر اشاره شد پوکی استخوان باعث شکستگی ستون مهره می‌شود. کاهش تراکم مهره‌ها و تغییر شکل آنها می‌تواند سبب افزایش خمیدگی ( قوز ) پشتی شود. این شکستگی‌ها چنانچه به صورت حاد اتفاق بیافتد سبب درد حاد در بیماران می‌شود. خمیدگی پشت نیز با ایجاد کشیدگی بافت نرم و عضلات روی آن می‌تواند سبب درد مزمن در آنها شود. همچنین، کشیدگی عضلات و ضعف آنها می‌تواند خود باعث تشدید قوز پشت شود.

رئیس السادات اضافه کرد: مجموعه عوامل ذکر شده سبب کاهش تعادل مبتلایان و در نهایت افزایش خطر سقوط ( زمین خوردن ) در آنها می‌شود. ورزش‌های تقویتی عضلات راست کننده ستون فقرات پشتی ضمن کمک به کاهش خمیدگی پشت می‌تواند سبب بهبود تعادل و کاهش خطر زمین خوردن شود. نکته بسیار مهم در مبتلایان به پوکی استخوان این است که انجام ورزش‌هایی که در آن بیمار کمر و پشت خود را خم می‌کند نه تنها مفید نیستند بلکه سبب افزایش شکستگی در ستون فقرات می‌شود.

وی عنوان کرد: اخیراً استفاده از بریس‌های خاصی که طراحی آنها شبیه به کوله پشتی است توجه پزشکان و بیماران را به خود جلب کرده است. این قوزبندها دارای وزنه ای نیم تا یک کیلوگرم هستند و سبب می‌شوند با تحریک حس تعادل و هشدار به فرد، به صورت فعال سبب راست شدن ستون فقرات در وی شوند. استفاده از این بریس‌ها 2 تا 3 مرتبه در روز و هر بار حدود یک ساعت در بهبود تعادل و کاهش سقوط موثر هستند.

رئیس السادات در پایان خاطرنشان کرد: اصلاح محیط زندگی و معابر و پیشگیری از زمین خوردن از مهمترین فعالیت‌هایی است که سبب بهبود کیفیت زندگی در مبتلایان به پوکی استخوان می‌شود. تنظیم ارتفاع مناسب تخت و نیز استفاده از صندلی‌های دسته دار و همچنین، تعبیه دستگیره‌های مناسب در دیواره‌ها و پرهیز از ایجاد محیط لغزنده در کف دستشویی و حمام از جمله مواردی است که سبب کاهش خطر زمین خوردن در سالمندان می‌شود. نور مناسب  به ویژه در شب‌ها و نیز عدم وجود قالیچه‌های سبک و لغزنده در مسیر تردد سالمندان نیز از مواردی است که برای پیشگیری از سقوط باید در نظر گرفت.

تسنیم