در طول بيش از سه دهه تلاش و برنامه‌ريزي در بخش سلامت، خطر شيوع بيماري‌هاي واگير بسيار كاهش يافته است. درست سي سال پيش بود (1363) كه در ايران برنامه گسترش ايمن‌سازي كودكان گروه سني زير يكسال كليد خورد. اين برنامه شامل بيماري‌هاي ديفتري، كزاز، سياه سرفه، سرخك و فلج اطفال بود. اجراي اين برنامه ايمن‌سازي سبب شد كه بيماري‌هايي كه در طول 30 سال گذشته موارد بالايي از مرگ و مير كودكان جامعه را تشكيل مي‌داد، كاهش چشمگيري پيدا كنند. اكنون كودكان زير يكسال 30 سال پيش بزرگ شده‌اند و سال‌هاي نوجواني را طي كرده و در حال گذراندن سال‌هاي پاياني دوران جواني خود هستند. همچنان كه با گذشت سال‌ها اين جوانان تغيير كرده‌اند، الگوي بيماري‌ها نيز همپاي آنها تغيير كرده است. خطر تهديد‌كننده سلامت اكنون ديگر بيماري‌هاي واگير نيستند بلكه بيماري‌هاي غيرواگير جايگزين عوامل مرگ‌هاي جمعي در دهه‌هاي گذشته شده‌اند.
بيماري‌هاي غيرواگير در جهان مسئول مرگ بيش از 35 ميليون نفر در هر سال، يعني نزديك به دو سوم از كل مرگ و مير در جهان هستند. براي نخستين بار در تاريخ بشر، سلامت مردم دنيا با تغيير چشمگيري مواجه است. بيماري‌هاي غيرواگير، بسيار بيشتر از بيماري‌هاي عفوني جان انسان‌ها را مي‌گيرد. در ايران نيز بيشترين بار بيماري‌ها به بيماري‌هاي غيرواگير اختصاص دارد. اين بيماري‌ها از مجموع علل بيماري، 45 درصد در مردان و 33 درصد در زنان شيوع دارد. در شيوع بيماري‌هاي غيرواگير هم رفتارهاي فردي دخالت دارند و هم عوامل بيولوژيكي و محيطي. شايد بتوان گفت كه امروز بيش از گذشته اهميت مسئوليت‌هاي فردي در سلامت مشخص شده است. هر چند نمي‌توان عومل برون فردي را در بروز بيماري‌ها ناديده گرفت، اما بسياري از مرگ و ميرهاي امروز ارتباطي مستقيم با رفتار فرد دارند.
رفتارهاي خطرزا شامل استعمال دخانيات، كم‌تحركي و رژيم غذايي ناسالم عامل بيشترين موارد ابتلا به بيماري‌هاي غيرواگير هستند. آمار نشان مي‌دهد كه استعمال دخانيات سالانه تقريباً به مرگ شش ميليون نفر مي‌انجامد و پيش‌بيني‌ها حاكي از افزايش اين آمار تا سال 2030 ميلادي و رسيدن به عدد هشت ميليون قرباني است. در عين حال حدود 2/3 ميليون مورد مرگ و ميرها در سال به نداشتن فعاليت بدني كافي مرتبط است و تقريباً 7/1 ميليون از تلفات ناشي از اين بيماري‌ها به مصرف نكردن مقادير كافي ميوه‌ها و سبزيجات مربوط مي‌شود.
عوامل خطرزاي فيزيولوژي - متابوليك كه خطر ابتلا به بيماري‌هاي غيرواگير را افزايش مي‌دهند شامل افزايش فشارخون، اضافه وزن و چاقي، افزايش قندخون و افزايش سطح چربي خون هستند.
آمارها نشان مي‌دهد كه فشارخون بالا با 5/16 درصد از مجموع مرگ و ميرهاي جهان در صدر قرار دارد و همچنين استعمال دخانيات با 9 درصد، افزايش قندخون با شش درصد، كم‌تحركي با شش درصد و اضافه وزن و چاقي با پنج درصد در رتبه‌هاي بعدي قرار دارند.
با مسن شدن تدريجي جمعيت ايران خطر بيماري‌هاي غيرواگير در حال افزايش است. ديابت از بيماري‌هايي است كه بيش از 3 ميليون ايراني را درگير خود كرده است و نهمين علت مرگ در زنان و شانزدهمين علت مرگ در مردان است. بيماري‌هاي قلبي و عروقي رتبه اول مرگ‌ها را در ايران به خود اختصاص داده است و پس از آن بيماري‌هاي سرطان دومين علت مرگ و مير در ايران است. با توجه به اين موارد، وقتي صحبت از طرح تحول نظام سلامت مي‌شود، نبايد از بيماري‌هاي غيرواگير و ميزان شيوع آنها غافل بود.
بسته‌هاي بهداشتي براي خوشه‌هاي جمعيتي
راهكاري كه در طرح تحول نظام سلامت براي كنترل و مراقبت اين بيماري‌ها در نظر گرفته شده است، ارائه يك بسته بهداشتي به خوشه‌هاي جمعيتي است كه در اين بسته خدمات بيماري‌هاي غيرواگير، اختلالات رواني و مسائل اجتماعي در نظام مراقبت‌هاي اوليه با هم ادغام شده است.
بهزاد دماري رئيس مركز مديريت بيماري‌هاي غيرواگير وزارت بهداشت در اين باره مي‌گويد: «در الگوي جديد مراكز بهداشتي - درماني در سطح پايه خدمات، 12 هزارو 500 نفر معادل 4 هزار خانواده تحت پوشش هر مركز بهداشتي درماني قرار مي‌گيرند.
به ازاي هر سه تا چهار هزار نفر جمعيت معادل هزار خانواده نيز يك مراقب سلامت در مراكز بهداشتي-درماني به منظور شناسايي زودرس خطرات سلامت و نيازهاي مراقبتي گروه سني شش سال به بالا و صدور كارت خطرات سلامت در نظر گرفته مي‌شود كه اين مراقبان قبل از شروع كار خود دوره‌هاي آموزشي مربوطه را در مراكز آموزش عالي سلامت مي‌گذرانند.»
مشاور معاون بهداشتي وزير بهداشت مي‌گويد: «همچنين در هر خانواده يك نفر مانند دانش‌آموز، دانشجو يا ساير اعضاي خانواده كه اطلاعات و علاقه‌مندي بيشتري در زمينه سلامت داشته باشند، به عنوان سفير سلامت انتخاب و آموزش‌هاي لازم به وي ارائه مي‌شود.»
به گفته دماري، جمعيت تحت پوشش هر مركز بهداشتي درماني به طور فعال از طريق سفيران سلامت در خانواده و مراقبان سلامت براي شناسايي زودرس عوامل خطر و بيماري‌ها غربال و كارت سلامت براي آنها صادرشده و به پزشك عمومي (پزشك خانواده) مركز براي شروع درمان بيماري‌هاي مزمن ارجاع مي‌شوند.
وي بسته سلامت روان، تحرك و رژيم غذايي و بسته سلامت اجتماعي را از جمله بسته‌هاي تدوين شده در طرح تحول بهداشت به منظور كنترل بيماري‌هاي غيرواگير مي‌داند و مي‌گويد: «1+10 بيماري اولويت‌دارشامل؛ ديابت، اختلالات چربي خون، فشارخون بالا، پوكي استخوان، كمردرد، آسم، بيماري‌هاي مزمن تنفسي، چاقي و اضافه وزن، اضطراب و افسردگي و پوسيدگي دندان در سطح يك ادغام شده است.»
رئيس مركز مديريت بيماري‌هاي غيرواگير وزارت بهداشت با بيان اينكه عمده بيماري‌هاي غيرواگير بر اثر عوامل خطري چون رژيم غذايي نامناسب، استعمال دخانيات، مصرف مواد مخدر و الكل، كم تحركي و رعايت نكردن ايمني ايجاد مي‌شوند، مي‌گويد: «تمام اين عوامل خطر پس از ارزيابي مراقبان سلامت در كارت خطرات سلامت ايرانيان درج مي‌شود و بر اين اساس سه رنگ قرمز، زرد و سبز نيز در اين كارت در نظر گرفته شده كه هر رنگ حاكي از آن است كه ميزان عامل خطر مربوطه در فرد به چه ميزاني است.»
به گفته دماري براي پوشش 55 ميليون جمعيت شهري در اين برنامه به حدود چهار هزار مركز بهداشتي - درماني نياز داريم كه راه‌اندازي اين مراكز حدود دو هزار ميليارد تومان اعتبار يعني معادل هزينه درمان يك سال بيماران سرطاني كشور را مي‌طلبد. البته در اين مراكز نه تنها پيشگيري از سرطان بلكه 10 بيماري هزينه بر ديگر نيز هدف پيشگيري و مراقبت خواهد بود.
دكتر سياري معاون بهداشتي وزارت بهداشت نيز در اين باره مي‌گويد: «كاهش مرگ نابهنگام مردم، افزايش اميد به زندگي، كاهش ابتلا به بيماري‌ها، توانمند‌سازي مردم، كنترل عوامل خطر، كنترل عوامل اجتماعي مؤثر بر سلامت، عدالت در سلامت و حفاظت مالي از برنامه‌هاي كوتاه مدت طرح تحول سلامت در كشور است.»
دكتر سياري طراحي مدلي جديد براي مراقبت فعال از بيماري‌هاي مزمن براي كنترل عوامل خطر را ضروري دانسته و مي‌افزايد: «با توانمند كردن مردم و همكاري‌هاي بين بخشي مي‌توان عوامل خطر مانند، رژيم غذايي نامطلوب، فشار خون، اضافه وزن و چاقي را كاهش داد.»
وي مي‌گويد: «3 راهبرد كلي براي كنترل عوامل خطر در نظر گرفته‌ايم كه اصلاح سيستم، توانمند ساختن مردم از طريق خود مراقبتي و آموزش اقشار مختلف جامعه و همكاري‌هاي بين بخشي از جمله اين راهبردهاست.»
كنترل عوامل محيطي
اما جداي از نقش مستقيم سبك زندگي و رفتار مردم در ابتلا به بيماري‌هاي غيرواگير نبايد از عوامل محيطي كه سلامت را تهديد مي‌كنند غافل بود. رضا غلامي معاون مركز سلامت محيط و كار وزارت بهداشت در اين باره معتقد است: «در برنامه تحول سلامت بيشتر كنترل‌هاي بهداشتي بر پيشگيري از بيماري‌هاي غيرواگير بخصوص سرطان متمركز مي‌شود به همين علت منابع آب، هوا و مواد غذايي از نظر وجود فلزات سنگين مانند جيوه كنترل مي‌شوند.»
وي مي‌افزايد: «مركز سلامت محيط وزارت بهداشت به طور مداوم عوامل محيطي و آلاينده‌هاي مؤثر بر سلامت را كنترل مي‌كند و مسئوليت رصد منابع آبي، مواد غذايي، آلودگي هوا و خاك را به عهده دارد.»
به گفته غلامي، اين وظايف ذاتي با اجراي طرح تحول سلامت به قوت خود باقي است و بايد ادامه پيدا كند و فقط رويكرد ما براي كنترل و پيشگيري از بيماري‌هاي غير واگير بخصوص سرطان تقويت مي‌شود.»
معاون مركز سلامت محيط و كار وزارت بهداشت معتقد است: «يكي از آلاينده‌هاي اصلي كه عامل مهم بروز بيماري سرطان است، وجود فلزات سنگين در آب، غذا و آلاينده‌هاي هواست كه در دوره جديد تمركز بيشتري براي كنترل اين عوامل محيطي خواهيم داشت.»
وي مي‌افزايد: «يكي ديگر از آلاينده‌هاي محيطي كه عامل بروز سرطان است، ظروف پلاستيكي است كه با همكاري سازمان جهاد كشاورزي و سازمان غذا و دارو در اين زمينه تلاش مي‌كنيم.»
غلامي مي‌گويد: «يكي ديگر از عوامل محيطي خطرناك كه مي‌تواند عامل بروز سرطان باشد، سموم كشاورزي است در اين زمينه نيز اقدامات وزارت بهداشت با همكاري سازمان‌هاي ديگر افزايش يافته است. همزمان با طرح تحول سلامت ساير عوامل مؤثر در بروز بيماري‌هاي غير واگير شامل ميزان مصرف نمك و فشار خون نيز بيش از گذشته رصد مي‌شود و مداخلات محيطي در اين زمينه افزايش مي‌يابد.»
معاون مركز سلامت محيط و كار وزارت بهداشت مي‌گويد: «در گذشته در موارد انگشت شماري گزارش ورود فلزات سنگين به آب آشاميدني را داشته‌ايم كه با ورود وزارت بهداشت و همكاري وزارت نيرو مشكل برطرف شده است و اكنون در هيچ جاي كشور آب آشاميدني از نظر ميزان فلزات سنگين بيش از حد مجاز و استاندارد ملي و جهاني نيست.»
