الگوبرداری از نسخه پکن برای مقابله بحران آلودگی هوا

«آلودگی‌هوا» در پایتخت چین چگونه به «خاطره‌ها» پیوست؟

آلودگی هوا یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی قرن حاضر است که سلامت انسان، اقتصاد و محیط‌زیست را به شدت تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. در دهه‌های گذشته، شهر پکن به عنوان یکی از آلوده‌ترین شهرهای جهان شناخته می‌شد و ابرهای دودآلود بر فراز این کلان‌شهر، زندگی میلیون‌ها نفر را تحت‌الشعاع قرار داده بود. با این حال، در سال‌های اخیر، چین با اجرای سیاست‌های سختگیرانه و سرمایه‌گذاری‌های کلان، موفق شده است به‌طور چشمگیری کیفیت هوای پکن را بهبود بخشد. در این مقاله، به بررسی دلایل آلودگی هوا در پکن، اقدامات انجام‌شده برای کاهش آن، نتایج حاصل و درس‌هایی که می‌توان از تجربه چین گرفت، خواهیم پرداخت. درس‌های آموخته‌شده از این تجربه می‌تواند برای کلان‌شهرهای ایران از جمله تهران آلوده، مفید واقع شود.

تصور کنید هر 14 ثانیه، ناقوس مرگ برای کسی در منطقه غرب اقیانوس آرام به صدا درمی‌آید. دلیل این مرگ تلخ، چیزی نیست جز هوای آلوده‌ای که تنفس می‌کنیم. این منطقه بیشترین قربانیان آلودگی هوا در جهان را به خود اختصاص داده است. قبل از اجرای اقدامات جدی برای بهبود کیفیت هوا، پکن با معضل آلودگی هوای شدید دست‌وپنجه نرم می‌کرد. رشد بی‌رویه صنایع سنگین، مصرف گسترده زغال‌سنگ، ترافیک سنگین و شرایط آب‌وهوایی خاص منطقه، باعث شده بود تا پکن در ابرهای دودآلود فرو رود. این آلودگی شدید، عواقب جبران‌ناپذیری مانند افزایش بیماری‌های تنفسی، کاهش طول عمر و خسارات اقتصادی گسترده را به همراه داشت. شاخص کیفیت هوای پکن به طور مرتب اعداد بسیار بالایی را نشان می‌داد و زندگی روزمره میلیون‌ها نفر را تحت‌تاثیر قرار داده بود. شهروندان مجبور بودند برای محافظت از خود در برابر آلودگی، از ماسک استفاده کنند و محدودیت‌های تردد نیز به دلیل آلودگی شدید اعمال می‌شد.

پکن اما در یک دهه اخیر، تحولی شگفت‌انگیز در مبارزه با آلودگی هوا تجربه کرده است. طبق گزارش مجمع جهانی اقتصاد، این شهر با اجرای سیاست‌های کاهش آلودگی، توانسته است میزان ذرات ریز خطرناک (PM2.5) را تا ۶۴‌درصد کاهش دهد. همچنین، میزان دی‌اکسید نیتروژن و دی‌اکسید گوگرد که از عوامل اصلی آلودگی هوا هستند، به ترتیب ۵۴ و ۸۹‌درصد کاهش یافته است. به عنوان مثال، تعداد روزهایی که کیفیت هوای پکن در سطح قابل‌قبول یا خوب قرار داشته است، از تنها ۱۳ روز در سال ۲۰۱۳ به بیش از ۳۰۰ روز در سال ۲۰۲۳ افزایش یافته است. این تغییر چشمگیر نشان‌دهنده‌ موفقیت چشمگیر سیاست‌های کاهش آلودگی در این شهر است.

پکن از روزهای آلودگی شدید به سمت آسمان آبی‌تر حرکت کرده است. شاید برایتان جالب باشد بدانید که پکن زمانی با مشکل جدی آلودگی هوا دست‌وپنجه نرم می‌کرد. مه‌دود غلیظ، آسمان شهر را پوشانده بود و زندگی روزمره مردم را متاثر کرده بود. اما خوشبختانه، پکن مسیری طولانی را برای بهبود کیفیت هوا طی کرده است. با این حال، فراموش نکنیم که در سال 2013، در روزهای ۱۲ و ۱۳ ژانویه، این شهر یکی از بدترین روزهای آلودگی خود را تجربه کرد. در آن زمان، مرکز کنترل آلودگی پکن به مردم هشدار داد که آلودگی هوا به شدت افزایش یافته و بهتر است در خانه بمانند. سطح آلاینده‌ها در آن روزها به اندازه‌ای بالا بود که ۳۰ تا ۴۵ برابر حد مجاز تعیین شده بود. روزهایی که نفس‌های پکنی‌ها در سینه حبس می‌شد و شهر در بند مه‌دود اسیر بود، به خاطره‌ها پیوسته است. ساکنان این کلان‌شهر که زمانی در انتظار روزهای بهتر برای نفس کشیدن بودند، اکنون از هوای پاک‌تر و آسمان آبی لذت می‌برند. تغییرات چشمگیر پکن در زمینه بهبود کیفیت هوا، آن را به الگویی جهانی تبدیل کرده است. کمتر کلان‌شهری می‌توان یافت که چنین تحول شگفت‌انگیزی را تجربه کرده باشد.

راهکارهای جامع

پکن با اتخاذ مجموعه‌ای از راهکارهای جامع و هوشمند، مبارزه جدی با آلودگی هوا را آغاز کرده است. یکی از این اقدامات، ایجاد یک سیستم پایش پیشرفته است که با دقت بسیار بالا و به صورت سه‌بعدی، کیفیت هوا را رصد می‌کند. این سیستم پیشرفته، داده‌های دقیقی از کیفیت هوا را در اختیار مسوولان قرار می‌دهد تا بتوانند تصمیمات بهتر و سریع‌تری اتخاذ کنند. همچنین، پکن با اعمال کنترل‌های سختگیرانه بر کارخانه‌های زغال‌سنگ، گام مهمی در جهت کاهش انتشار آلاینده‌ها برداشته و آنها را ملزم به رعایت استانداردهای زیست‌محیطی کرده است. پکن با اقدام قاطعانه‌ای، خودروهای فرسوده و آلاینده را از خیابان‌های خود جمع‌آوری کرده است. همچنین پکن سیستم حمل‌ونقل عمومی را توسعه بخشیده است تا به این طریق شهروندان به استفاده از سیستم حمل‌ونقل عمومی ترغیب شوند. در حالی که پکن بر تارک اقتصاد جهانی می‌درخشد و تولید ناخالص داخلی آن با نرخ متوسط 6.8‌درصد در سال رشد می‌کند، همزمان به بهبود کیفیت هوا و محیط‌زیست نیز اهتمام ورزیده است. با وجود پیشرفت‌های چشمگیر، پکن همچنان با چالش آلودگی هوا دست به گریبان است. میزان آلودگی هوا در این شهر هنوز حدود 6 برابر توصیه‌های سازمان بهداشت جهانی است. دانشمندان کشف کرده‌اند که آلودگی هوا در پکن از فواصل بسیار دور، تا هزار کیلومتر، به این شهر می‌رسد. این یعنی آلودگی پکن یک مشکل محلی نیست و از مناطق بسیار دورتر هم به آن اضافه می‌شود.

آنجل هسو، استاد دانشگاه کارولینای شمالی، در سفر اخیرش به پکن تغییری شگفت‌انگیز را در کیفیت هوای این شهر مشاهده کرده است. او که پیش‌تر در طول یک سال تحصیل در پکن، تنها حدود 5 روز آسمان آبی دیده بود، این بار در یک هفته تمام، از هوای پاک و آسمان صاف لذت برد. این تغییر چشمگیر نشان می‌دهد که چین با اجرای سیاست‌های جامع و هماهنگ، توانسته است به طور موثری بر مشکل آلودگی هوا غلبه کند و به الگویی برای سایر کشورها تبدیل شود.

پایتخت چین، زمانی در غبار آلودگی محصور بود، امروزه با آسمانی آبی و هوایی پاک نفس می‌کشد. این تحول شگفت‌انگیز حاصل تلاش‌های پیگیرانه و برنامه‌ریزی دقیق برای کاهش آلودگی هواست. پکن با جایگزینی خودروهای فسیلی با ناوگانی از خودروهای برقی، ایجاد شبکه گسترده ایستگاه‌های شارژ و اعمال محدودیت‌های ترافیکی برای خودروهای آلاینده، گامی بلند در جهت بهبود کیفیت هوا برداشته است. این تحول عظیم در حمل‌ونقل عمومی برقی، تنها آغاز راه است. شرکت‌های تولیدکننده خودروهای برقی مانندBYD، اهداف بلندپروازانه‌ای برای آینده دارند. آنها قصد دارند تاکسی‌ها، کامیون‌ها و تمام وسایل نقلیه دیگر را نیز برقی کنند. چین، به عنوان پیشرو جهانی در این زمینه، با در اختیار داشتن 90‌درصد از اتوبوس‌های برقی جهان (455‌هزار دستگاه)، نشان داده است که عزم جدی برای تحقق این اهداف دارد. این کشور نه تنها در بازار جهانی خودروهای برقی پیشرو است، بلکه دستاوردهای قابل‌توجهی در کاهش آلودگی هوا و انتشار گازهای گلخانه‌ای در سطح ملی نیز کسب کرده است.

همان‌طور که می‌دانیم، مشکل آلودگی هوا در پکن سابقه طولانی دارد. دهه ۱۹۹۰ دوران رشد سریعی برای پکن بود. نه‌تنها جمعیت شهر به شدت افزایش یافت و به حدود 13.6 میلیون نفر رسید، بلکه صنایع و مصرف زغال‌سنگ نیز رشد چشمگیری داشتند. با رسیدن تعداد خودروها به یک میلیون دستگاه، حجم ترافیک به شدت افزایش یافت و انتشار گازهای آلاینده از خودروها، مه‌دود غلیظی را در شهر ایجاد کرد. این وضعیت به قدری شدید بود که توجه رسانه‌های بین‌المللی را به خود جلب کرد و پکن به عنوان یکی از شهرهای آلوده جهان شناخته شد.

نقش اراده سیاسی

شهرداری پکن با توجه به وخامت اوضاع، دست به کار شد و برنامه‌ای جامع برای مقابله با آلودگی هوا تدوین کرد. این برنامه شامل قوانین جدید، نظارت دقیق، استانداردهای سختگیرانه و مشارکت مردم بود. همچنین شهرداری شروع به انتشار گزارش‌های هفتگی کیفیت هوا کرد تا مردم از وضعیت هوا آگاه باشند.

این کمپین همه چیز را زیر نظر گرفت؛ از آلودگی کارخانه‌ها و ساخت‌وسازها تا آلودگی ناشی از سوختن هیزم در خانه‌ها. اما آلودگی ناشی از خودروها، با توجه به افزایش جمعیت و خودروها، مساله‌ای جدی‌تر بود.

به گفته لیو شین، کارشناس محیط‌زیست، زمستان ۲۰۱۲، پکن در هاله‌ای از آلودگی فرو رفت و نفس شهروندان را به شماره انداخت. این وضعیت نه‌تنها مردم عادی، بلکه مسوولان دولتی را نیز نگران کرد. در نهایت، دولت تصمیم گرفت با این معضل به طور جدی مقابله کند.

پکن در سپتامبر ۲۰۱۳ طرح جامعی 5ساله برای مقابله با آلودگی هوای شدید خود رونمایی کرد. هدف اصلی این طرح، بهبود معنادار کیفیت هوا و تضمین سلامت شهروندان در کنار توسعه پایدار شهر بود.

در این طرح، استانداردهای آلودگی به شدت افزایش یافت و حتی از استانداردهای ملی هم سختگیرانه‌تر شد. همچنین، خلأهای قانونی موجود در زمینه محیط‌زیست برطرف شد. یکی از مهم‌ترین بخش‌های این طرح، تمرکز بر حمل‌ونقل بود.

برای کاهش استفاده از خودروهای بنزینی، دولت پکن قرعه‌کشی برای دریافت پلاک خودروهای جدید را اجرا کرد. به این ترتیب، خرید خودروهای بنزینی سخت‌تر شد، اما خرید خودروهای برقی بسیار آسان‌تر شد. این سیاست، شهروندان را به سمت استفاده از وسایل نقلیه پاک‌تر تشویق کرد.

یکی از اقدامات مهم این طرح، کنترل ترافیک کامیون‌ها در شهر بود. برای کاهش آلودگی در مناطق پرتردد، کامیون‌ها موظف شدند از کمربندی‌ها استفاده کنند و از ورود به مرکز شهر خودداری کنند.

در گذشته، دوچرخه وسیله نقلیه اصلی مردم پکن بود. اما با افزایش درآمد و گسترش شهرنشینی، استفاده از خودروی شخصی رواج یافت و آلودگی هوا را تشدید کرد. برای مقابله با این مشکل، دولت پکن طرح‌های اشتراک‌گذاری دوچرخه را دوباره راه‌اندازی کرد تا مردم به استفاده از دوچرخه تشویق شوند. به گفته یکی از مسوولان، دوچرخه‌سواری برای مسافت‌های کوتاه بسیار راحت است و مورد استقبال مردم قرار گرفته است. علاوه بر این، گسترش شبکه مترو نیز به کاهش استفاده از خودروهای شخصی کمک کرده است.

به گفته لیو شین، «برای مسافت‌های کوتاه، دوچرخه وسیله نقلیه اصلی مردم شده است. دوچرخه‌سواری هم راحت است و هم محبوبیت زیادی دارد.» وی همچنین بر گسترش قابل‌توجه شبکه مترو با طول تقریبی 700 کیلومتر تاکید کرد و گفت بسیاری از شهروندان از مترو برای رفت‌وآمد به محل کار استفاده می‌کنند.

علاوه بر حمل‌ونقل، این طرح بر کاهش آلودگی‌های صنعتی و گردوغبار نیز تمرکز داشت. برای مثال، استفاده از زغال‌سنگ در منازل و صنایع محدود شد و به جای آن، از سوخت‌های پاک‌تر استفاده شد. همچنین، دولت پکن اقداماتی برای احیای طبیعت و افزایش فضای سبز در شهر انجام داد تا از این طریق، آلودگی هوا کاهش یابد. بر اساس آخرین آمار منتشرشده اجرای این طرح هزینه‌های زیادی برای دولت پکن داشت. بودجه اختصاص داده‌شده به مبارزه با آلودگی هوا در چند سال، چند برابر افزایش یافت. بودجه پکن برای مقابله با آلودگی هوا در مدت 4 سال بیش از 5برابر شد و از حدود ۴۳۴ میلیون دلار در سال ۲۰۱۳ به 2.6 میلیارد دلار در سال ۲۰۱۷ رسید. جویس موسویا، مدیر اجرایی موقت برنامه محیط‌زیست سازمان ملل متحد، می‌گوید، «درک داستان آلودگی هوای پکن برای هر کشور، منطقه یا شهرداری که مایل به پیروی از مسیر مشابهی است، بسیار مهم است.» او افزود، «تجربیات این شهر درس‌هایی را ارائه می‌دهد که تقریبا در هر زمینه‌ای قابل اجرا هستند».

اهمیت همکاری بین‌المللی

بانک جهانی وامی به ارزش ۵۰۰ میلیون دلار برای کمک به کاهش آلودگی هوا در چین اختصاص داد. این وام نه‌تنها به طور مستقیم به بهبود کیفیت هوا کمک کرد، بلکه باعث جذب سرمایه‌های بیشتری از منابع مختلف شد. در واقع، این وام بیش از5برابر منابع اولیه را به این پروژه جذب کرد.

علاوه بر این، صندوق تسهیلات محیط‌زیست جهانی (GEF) نیز از این طرح حمایت کرده و بودجه‌ای را برای بهبود روش‌های اندازه‌گیری آلودگی هوا، آموزش نیروی متخصص و توسعه ابزارهای مالی جدید اختصاص داد. حمایت GEF از این پروژه، نشان از اهمیت بین‌المللی کاهش آلودگی هوا در چین دارد. بودجه اختصاص یافته توسط GEF برای بهبود روش‌های اندازه‌گیری آلودگی هوا، آموزش نیروی متخصص و توسعه ابزارهای مالی جدید، به ارتقای سطح علمی و فنی پروژه کمک کرده است.

بانک جهانی در اجرای این پروژه با همکاری نزدیک دولت چین، به‌ویژه کمیسیون توسعه و اصلاحات ملی و اداره ملی انرژی، فعالیت کرده است. همکاری نزدیک بانک جهانی با دولت چین و سایر نهادهای داخلی، به تضمین موفقیت پروژه کمک کرده است. این همکاری باعث شده است که از ظرفیت‌های داخلی چین به بهترین شکل ممکن استفاده شود و پروژه با توجه به شرایط خاص کشور اجرا شود. همچنین، بانک هواشیا نیز به عنوان شریک اجرایی در این پروژه مشارکت داشته است. این بانک نقش مهمی در اجرای پروژه ایفا کرده است. این بانک با توجه به شناخت عمیق از بازار داخلی و روابط گسترده با سایر نهادهای مالی، توانسته است در جذب سرمایه و اجرای پروژه نقش موثری داشته باشد. وام بانک جهانی به چین، یک نمونه موفق از همکاری بین‌المللی برای مقابله با آلودگی هواست. این پروژه نشان می‌دهد که با سرمایه‌گذاری مناسب و همکاری بین‌المللی، می‌توان به نتایج قابل‌توجهی در زمینه بهبود کیفیت هوا دست یافت.