آسیب‌شناسی مهاجرت نخبگان نظام سلامت

عموما می‌‌‌توان از مشخصات مرتبط با عوامل اقتصادی مانند وضعیت درآمدی و بازار کار؛ عوامل سیاسی نظیر بی‌‌‌ثباتی، احساس فشار و ناامنی ناشی از بی‌قانونی، بحران و جنگ؛ عوامل فرهنگی-اجتماعی مثل فساد، قشری‌‌‌گری، تبعیض جنسیتی و اعمال محدودیت‌های مختلف و در نهایت عوامل علمی-دانشگاهی از جمله کمبود امکانات پژوهشی و آموزشی در کشورهای مبدا و نیز بهره‌‌‌مندی از شرایط مساعد اقتصادی و علمی و به‌‌‌کارگیری سیاست‌‌‌های مطلوب جهت جذب نیروی انسانی کارآ در کشورهای مقصد، به‌‌‌عنوان دلایل برجسته‌‌ تشدید روزافزون پدیده‌‌ مهاجرت یاد کرد. همچنین تسریع روند جهانی شدن به‌‌‌ویژه جهانی شدن بازار کار و تخصص، نقش‌‌‌آفرینی بارز علم و مهارت‌‌‌های فنی در اقتصاد و نیز توسعه‌‌ فناوری اطلاعات و ارتباطات، پدیده‌‌ مهاجرت نیروی متخصص را واجد ابعادی نوین کرده است.

۱. مهاجرت نیروی انسانی مرتبط با حوزه‌‌ سلامت در جهان

امروزه مهاجرت نیروی انسانی فعال در بخش سلامت به‌‌‌عنوان قسمی از متحرک‌‌‌ترین شاغلان ماهر در بازار کار جهانی، سبب‌‌‌ بروز بحران جهانی نیروی کار در بخش بهداشت و درمان ‌‌‌شده است. پدیده‌‌ جهانی مهاجرت نیروی انسانی متخصص در حوزه سلامت، در سال‌های اخیر رشدی فزاینده داشته، به‌‌‌صورتی که تعداد پزشکان و پرستاران مهاجر از کشورهای عضو سازمان همکاری اقتصادی و توسعه‌‌ (OECD) در فاصله‌‌ سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰، بیش از ۶۰‌درصد افزایش یافته است. براساس پیش‌بینی‌‌‌ها، این روند صعودی تا پایان سال ۲۰۳۰ میلادی ادامه پیدا خواهد کرد که این امر، افزایش روزافزون تقاضا برای نیروی کار در بخش سلامت را به همراه خواهد داشت.

۲. عوامل منجر به مهاجرت نیروی انسانی فعال در بخش سلامت ایران

روند خروج دانش‌‌‌آموختگان یا نیروی انسانی باکیفیت مرتبط با حوزه‌‌ سلامت از کشور به‌‌‌عنوان یکی از کشورهای درحال توسعه، در سال‌های اخیر روندی صعودی داشته است، به‌‌‌طوری که براساس آمار غیررسمی، مهاجرت داوطلبانه‌‌ نیروی متخصص تحصیل‌‌‌کرده و نیروی کار ماهر در فاصله‌‌ سال‌های ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۰، موجب خروج بیش از ۴هزار پزشک از کشور شده است. براساس یافته‌‌‌های حاصل از پژوهش‌‌‌های انجام‌شده، به صورت خاص سه دسته از عوامل مرتبط با مسائل اقتصادی، مدیریتی و شغلی- رفاهی بر مهاجرت و فعالیت نیروی انسانی فعال در حوزه‌‌ سلامت ایران تاثیرگذار است. در این راستا می‌‌‌توان گفت در میان شاغلان، نقش عوامل اقتصادی نظیر نبود ‌تناسب بین درآمد و هزینه‌‌‌های زندگی و تبعیض و نابرابری درآمدها، در افزایش انگیزه افراد جهت مهاجرت موثرتر بوده است.

وجود رانت و روابط ناسالم مدیریتی و نیز ناکارآمدی مدیران بهداشت و درمان کشور، به‌عنوان مهم‌ترین عوامل مدیریتی تاثیرگذار بر مهاجرت نیروی انسانی در حوزه‌‌ سلامت ایران گزارش شده است. شرایط آموزشی و کاری مطلوب در کشور مقصد و امنیت شغلی پایین در ایران نیز به‌عنوان مهم‌ترین عوامل شغلی-رفاهی موثر بر مهاجرت معرفی شدند. همچنین می‌‌‌توان به مواردی از قبیل شرایط نامطلوب ادامه تحصیل به‌خصوص وضعیت نامساعد دستیاران تخصصی، فرصت‌‌‌های شغلی اندک و اشباع بازار کار در شهرهای بزرگ و بنابراین الزام مهاجرت به شهرهای کوچک و مناطق محروم، تنزل جایگاه اجتماعی، تاثیرپذیری از دیگران و فقدان انگیزه‌‌ کافی به عنوان سایر عوامل سوق‌‌‌دهنده‌‌ نیروی کار ماهر مشغول در حوزه‌‌ سلامت ایران، به سمت مهاجرت و ترک وطن اشاره کرد.

۳. پیامدهای مهاجرت نیروی کار ماهر مشغول در حوزه‌‌ سلامت ایران

مهاجرت نیروی انسانی شاغل در حوزه‌‌ سلامت پیامدهایی نیز دارد. از نظر پیامدهای اقتصادی منفی مهاجرت بر کشور مبدأ، هزینه‌‌ تربیت نیروی متخصص به‌‌‌ویژه در رشته‌‌‌های گروه پزشکی (با توجه به تعداد سال‌های دوره‌‌ تحصیل و ماهیت این قبیل رشته‌‌‌ها) بسیار قابل‌توجه است. مهاجرت افراد تحصیل‌‌‌کرده در حیطه‌‌ بهداشت و درمان، علاوه بر کاهش کیفیت نیروهای موجود در نظام سلامت، بر فضای کلی جامعه نیز تاثیرگذار است. موضوع رقیق شدن مغزها یا کاهش و افت کیفیت ذخایر ژنتیکی انسانی کشور، یکی دیگر از پیامدهای مورد توجه مهاجرت نخبگان، از جمله نخبگان فعال در نظام سلامت است. مهاجرت انتخابی نخبگان اثری مخرب بر توسعه‌‌ ملل می‌‌‌گذارد. بدیهی است که بار توسعه و پیشرفت جوامع بر دوش هوشمندان و نخبگان هر جامعه است. حال وقتی در یک جامعه‌‌‌، شرایط به گونه‌‌‌ای باشد که نخبگان در گذر زمان آن را ترک می‌کنند، نه‌تنها خروج آنها به‌‌‌طور مستقیم جامعه را متاثر می‌‌‌سازد، بلکه ذخیره‌‌ ژنتیکی کشور را در درازمدت فقیرتر می‌کند.

۴. راهکارهای جلوگیری از روند مهاجرت نخبگان نظام سلامت ایران

به‌منظور مواجهه‌‌ منطقی با مهاجرت نیروهای متخصص پزشکی به خارج از کشور، می‌‌‌توان مواردی از این قبیل را مورد توجه قرار داد:

۱. طراحی و تدوین زیرساخت‌‌‌های مرتبط با اشتغال و نیز تنظیم لوایح و قوانین مربوط به درآمدهای مشاغل پزشکی کشور توسط برنامه‌‌‌ریزان و سیاستگذاران وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی؛

۲. بهبود حمایت و خدمت‌‌‌رسانی به اعضای نظام سلامت و نیز رفع دغدغه‌‌‌های مالی‌شان از جانب دولت و سازمان مدیریت و برنامه‌‌‌ریزی؛

۳. فراهم‌‌‌سازی زیرساخت‌‌‌های لازم جهت ادامه تحصیل و افزایش مهارت‌‌‌های تخصصی افراد فعال در حوزه‌‌ سلامت؛

۴. اجرای اقدامات لازم در راستای توجیه چیستی فرهنگ کار پزشکی و ترویج چگونگی خدمت‌رسانی مطلوب در نظام سلامت به وسیله‌‌ برنامه‌‌‌ریزی اجتماعی و فرهنگی برای اعضای جامعه.