وزیر اختلالات

‌وزیری که عاشق «اسپید تست» است

مرور صحبت‌های عیسی زارع‌پور پر از ادعاهایی است که نشان می‌دهد وضعیت اینترنت در ایران مطلوب و رو به جلو است. «من وزیر وصل‌کردن هستم!»، «سرعت اینترنت موبایل دو برابر شده است»، «سه برابر نیاز کشور اینترنت تأمین کرده‌ایم» و... تنها بخشی از صحبت‌های عیسی زارع‌پور درباره بهبود وضعیت اینترنت در ایران است. او در هفته گذشته برای سومین‌بار در چند ماه اخیر هم به مجلس رفته بود تا پاسخ نمایندگان مجلس را درباره نارضایتی‌ها از وضعیت اینترنت بدهد. زارع‌پور در بخشی از صحبت‌هایش در پاسخ به نماینده‌ای که گفته بود سرعت اینترنت در ایران در جمع ضعیف‌ترین کشورهای جهان و در انتهای جدول قرار دارد، گفته بود: «مرجعی به نام «اسپید تست» وجود دارد که برای آمریکایی‌هاست و نه من. براساس دیتای موجود در این پایگاه، سرعت اینترنت سیار در ابتدای دولت سیزدهم 18 مگابیت بر ثانیه بوده و الان به 35 مگابیت رسیده است. ما کشور 65 از بین 190 کشور هستیم».

به نظر می‌رسد تمسک‌جستن به داده‌های «اسپید تست» در دو سال اخیر و صحبت درباره سرعت اینترنت مهم‌ترین تلاش عیسی زارع‌پور در برابر انتقادها از وضعیت اینترنت بوده است؛ اما نگاهی به داده‌های گزارش «انجمن تجارت الکترونیک تهران» جزئیات بیشتری از وضعیت سرعت اینترنت ایران را تشریح می‌کند. همچنین در این گزارش بیان می‌شود که چرا تنها استناد به داده‌های اسپید تست برای نشان‌دادن وضعیت اینترنت ایران نادرست است.

در این گزارش سرعت اینترنت در ایران به کمک داده‌های چهار منبع مستقل «داده‌های کلادفلر»، «داده‌های  meter.net» و داده‌های دو FCP ایرانی بررسی شده و نتیجه آن چنین در گزارش آمده است: «بر‌اساس اطلاعات رادار کلادفلر و راستی‌آزمایی آن با پایگاه meter.net، میانگین سرعت اینترنت در ایران 4Mbps با تأخیر میانگین 145ms است. ایران از این نظر در دنیا از نظر سرعت رتبه ۹۷ از صد و از نظر تأخیر رتبه 96 از صد را دارد. در این رتبه‌بندی فقط کشور سودان، کامرون و کوبا از نظر سرعت از ایران وضعیت بدتری دارند».

اما چرا تا این حد میان نتایج گزارش «انجمن تجارت الکترونیک تهران» و ادعاهای عیسی زارع‌پور تفاوت وجود دارد؟ پاسخ کوتاه و ساده «انجمن تجارت الکترونیک تهران» به این اختلاف اعداد چنین است: «پایگاه «اسپید تست» به‌ صورت پیش‌فرض کاربر را به نزدیک‌ترین سرور در کشور متصل کرده و سرعت ارتباطات داخلی را اندازه‌گیری می‌کند. در واقع «اسپید تست» «کیفیت سرعت» اینترنت را نمی‌سنجد».

اما نکته مهم‌تر اینجاست که آیا ابراز نارضایتی مخاطبان و کاربران اینترنت در ایران تنها مسئله سرعت اینترنت است که وزیر ارتباطات در پاسخ به هر انتقادی پای وضعیت سرعت و داده‌های اسپید تست را به میان می‌کشد؟ در گزارش «انجمن تجارت الکترونیک تهران» وضعیت اینترنت ایران در سه شاخص «سرعت»، «محدودیت‌ها» یا همان فیلترینگ و «اختلالات» بررسی شده و نکته مهم و کمتر توجه‌شده به آن دیتاهایی است که در بخش اختلالات اینترنت در ایران مطرح می‌شود. فارغ از وضعیت سرعت اینترنت بنا به ادعای این گزارش با ایجاد اختلال تعمدی در ترافیک بین‌المللی اجازه استفاده کاربران از اینترنت را نمی‌دهند؛ مگر با استفاده از فیلترشکن.

‌اختلالات زیرپوستی و بدون پاسخ‌گویی

مهم‌ترین اتفاق ۹ ماه اخیر در زمینه دسترسی ایرانی‌ها به شبکه‌های اجتماعی ماجرای فیلترینگ اینستاگرام و واتس‌اپ در پی اعتراضات سال گذشته در ایران بوده. فیلترینگی که عیسی زارع‌پور همواره وضع و دستور برای لغو احتمالی آن را خارج از حیطه اختیارات وزارتخانه‌اش دانسته است. در واقع زارع‌پور با انداختن توپ فیلترینگ در زمین نهادهای دیگر هم تلاش می‌کند زیر بار فیلترینگ نرود و هم با گزارش مدام از وضعیت سرعت اینترنت از تصویر مطلوب دسترسی به اینترنت در ایران سخن بگوید. این در حالی است که اتفاق بسیار مهم در زمان حضور زارع‌پور در وزارت ارتباطات ایجاد اختلال‌های گسترده در اینترنت است. به‌این‌صورت که بسیاری از وب‌سایت‌های جهانی در ایران فیلتر نیستند و حکم و دستوری برای محدودیت آنها وجود ندارد؛ اما امکان دسترسی به آنها برای برخی وجود ندارد و در نهایت این ارتباط به‌سختی برقرار می‌شود. در واقع برخلاف فیلترینگ یا ایجاد محدودیت برای یک وب‌سایت که احتیاج به دستور قضائی دارد، اینجا بدون دستور بخشی از ارتباط بین‌المللی از دست می‌رود. تعریف ساده اختلال را می‌توان این‌گونه بیان کرد: ««اختلال» به معنی از دست رفتن بخشی از اطلاعات در یک ارتباط اینترنتی اسـت. اختلال مهم‌ترین علتی است که باعث می‌شود کاربران عادی بدون آنکه متوجه چرایی آن شوند، تجربه بدی در استفاده از اینترنت و به طور کلی خدمات آنلاین داشته باشند».

سیاست‌های محدودیت در اینترنت در بسیاری از کشورهای دنیا وجود دارد؛ اما به‌این‌ترتیب که Blacklist در این زمینه وجود دارد که تنها دسترسی به آن وب‌سایت‌ها ممنوع است. این همان فیلترینگی است که در ایران هم با دستور مرجع قضائی اعمال می‌شود؛ اما براساس «انجمن تجارت الکترونیک تهران» در ایران سیاست Whitelist یا لیست سفید اجرا می‌شود. به‌این‌ترتیب که تنها به فهرست وب‌سایت‌هایی که در این فهرست قرار دارند، امکان دسترسی وجود دارد و سایر وب‌سایت‌ها (Greylist یا لیست خاکستری) یا محدود شده‌اند یا دسترسی به آن مختل شده است که تقریبا تمام اینترنت را شامل می‌شود.

‌در گزارش «انجمن تجارت الکترونیک تهران» در این زمینه آمده است: «بررسی‌های ما روی دامنه‌ها و آی‌پی‌های لیست خاکستری که اکثریت اینترنت را شامل می‌شوند نشان می‌دهد تجهیزات دولتی با ایجاد اختلال عمدی باعث می‌شوند تا ۵۰ درصد داده‌های ارسالی به این مقاصد با مشکل مواجه شوند. این موضوع دلیل اصلی محسوس و مورد اعتراض شدید این روزهای کاربران در استفاده از اینترنت است». همچنین در این گزارش تأکید شده که مسئله اختلال در اینترنت به صورت گسترده اتفاقی است که تنها طی دو سال گذشته رخ داده است.

حامد بیدی، از فعالان حوزه اینترنت،  درباره این گزارش می‌گوید: «همان‌طورکه در این گزارش هم به خوبی تصویر می‌شود، در حال حاضر مسئله اینترنت ایران سرعت نیست، بلکه اختلالات گسترده است». بیدی در بخش دیگری از صحبت‌هایش اهمیت انتشار این گزارش را چنین بیان می‌کند: «تا پیش از این مدام شاهد بودیم که وزیر ارتباطات در برابر سؤال‌های فنی در ماجرای اینترنت پاسخ‌های سطحی ارائه می‌کرد. اما این گزارش این‌بار به خوبی و به شفافیت نشان می‌دهد که چه بر سر اینترنت ایران آمده است». نهایت استدلال‌ و ارجاع در صحبت‌های آقای زارع‌پور، تاکنون اشاره به داده‌های «اسپید تست» بود که بارها از سوی کارشناسان مورد نقد قرار گرفته بود. چراکه «اسپید تست» ابزار مناسبی برای رتبه‌بندی و توصیف وضعیت اینترنت ایران نیست. در این گزارش به خوبی نشان داده شده که وضعیت اینترنت ایران تنها با سرعت قابل توصیف نیست اگرچه وضعیت آن را حوزه سرعت هم به‌خوبی تشریح می‌کند. اما در این گزارش علاوه بر سرعت روی فیلترینگ اینترنت و مهم‌تر از آن اختلال در اینترنت هم داده‌های قابل توجهی ارائه می‌شود. پس از این گزارش دیگر نمی‌توان به نقدهای موجود در زمینه اینترنت در ایران پاسخ‌های سطحی داد و با گزارش‌ کارهای سطحی مسئله را رفع و رجوع کرد. در حال حاضر باید به این موضوع پاسخ داده شود که چرا به صورت تعمدی و فراگیر روی ترافیک بین‌المللی اختلال ایجاد می‌کنند. چرا سیاست وایت‌لیست را روی ترافیک بین‌المللی ایجاد می‌کند. این فیلترینگ گسترده‌تر از چند شبکه اجتماعی با چه اهدافی، توسط چه افرادی و با چه سازوکاری در حال انجام است».

‌آیا اختلال‌ها عمدی است؟

یکی از فرضیاتی که در گزارش «انجمن تجارت الکترونیک تهران» مطرح می‌شود موضوع اختلال عمدی در اینترنت است که آن را در قالب فرضیه‌ای چنین بیان می‌کند: «به نظر می‌رسد در شبکه کشور به بهانه مقابله با وی‌پی‌ان‌ها اختلال عمدی روی تمامی آی‌پی‌ها و ارتباطات کشور وجود دارد. برخی از وب‌سایت‌ها به دلیل حساسیت افکار عمومی و برخی از وب‌سایت‌ها به دلایل کسـب‌وکاری whitelist شـده و اختلال به صورت عمدی روی سایر (تمامـی) وب‌سایت‌ها و ‌آی‌پی‌ها اعمال می‌شود».

این ادعایی است که در این گزارش و در بخش تفضیلی آن اثبات می‌شود. نکته مهم اما بار مالی چنین تصمیم‌هایی در حوزه اینترنت برای کاربران است. وجود اختلال‌های گسترده موجب می‌شود ترافیک ردوبدل شده با سرورهای خارجی به طور میانگین دو برابر شود. این موضوع که عامل اصلی کیفیت پایین اینترنت در کشور اسـت، تأثیر مستقیمی هـم روی مصرف‌کننده اینترنت می‌گذارد. برای نمونه یک بسته یک‌ماهه و هفت‌گیگی اینترنت همراه یک اپراتور در حال حاضر 28هزارو 200 تومان است ولی شهروندان ایرانی مجبورند عملا دو بار در هفته چنین بسته‌ای تهیه کنند و این یعنی برای مصرف هفت گیگ اینترنت در ماه عملا 56 هزارو 400 تومان پرداخت کنند.

مرضیه ادهم، پژوهشگر سیاست‌گذاری در فضای مجازی، از دیگر چهره‌هایی است که در واکنش به انتشار این گزارش  گفت‌وگو کرده است. مرضیه ادهم درباره اطلاعات این گزارش به‌ویژه بخش اختلال در اینترنت می‌گوید: «نکته قابل توجه این گزارش این است که انواع اختلال‌های اینترنت در ایران را بررسی کرده‌اند. آن هم بر پایه منابع معتبری که کاملا قابل اتکا هستند. نکته مهم دیگر این گزارش نشان‌دادن هزینه‌ مضاعفی است که یک کاربر ایرانی برای دسترسی به اینترنت باید بپردازد که حتی می‌توان از آن به‌عنوان مالیات پنهان هم نام برد. یکی از این هزینه‌های مضاعف این است که کاربران اینترنت به‌ویژه آنهایی که کارشان بر پایه اینترنت است باید چند سرویس اینترنت (ثابت و همراه) تهیه کنند تا در صورت قطع‌شدن هرکدام از سرویس دیگر استفاده کنند. علاوه بر آن برای دسترسی به بسیاری از پایگاه داده جهانی که فیلتر هستند با اختلال مواجه هستند و باید فیلترشکن تهیه کنند که اغلب فیلترشکن‌هایی که مدام کار کنند و قطع نشوند هم پولی هستند و به طور متوسط ماهی ۲۰۰ هزار تومان حق اشتراکشان برای کاربران هزینه دارد. گزارش انجمن به‌خوبی نشان می‌دهد که یک کاربر ایرانی باید چه میزان پول و وقت صرف کند تا اینترنتی در کیفیت آنچه یک شهروند در ترکیه یا امارات دارد، به دست بیاورد».

ادهم در بخش دیگر صحبت‌هایش به تأثیر این اختلال‌ها در زندگی کاربران ایرانی هم اشاره می‌کند و می‌گوید: «این مسئله موجب یک شکاف دیجیتال شود و بسیاری از کاربران طبقات پایین‌تر اینترنت را از سبد زندگی‌شان حذف کنند یا تنها در موارد ضروری به سراغ آن بروند. این اختلال‌های اینترنت به‌صورت بنیادین در حوزه‌های آموزش، مهارت‌آموزی، رفاه و آماده‌شدن برای زیست بهتر شهروندان اختلال ایجاد می‌کند. از سوی دیگر در طبقه حوزه دیجیتال هم این اختلال‌ها موجب می‌شود آنها یک دورافتادگی و جداشدنی از جامعه جهانی را احساس کنند و همین مسئله مهاجرت در این قشر را افزایش می‌دهد». این پژوهشگر سیاست‌گذاری در فضای مجازی در بخش پایانی صحبت‌هایش هم به سیاست‌های وزارت ارتباطات اشاره می‌کند و می‌گوید: «نکته ناراحت‌کننده در این میان انکار این واقعیت‌هاست. وزیر ارتباطات به تازگی و در واکنش به همین گزارش هم ادعا کردند که ایران در رتبه شصت‌وپنجم سرعت اینترنت دنیا قرار دارد، در حالی که همه می‌دانند تنها با یک اسپید تست ساده نمی‌توان رتبه اینترنت ایران را تعیین کرد. برای تعیین وضعیت اینترنت ایران و رتبه‌بندی آن باید زیرساخت‌ها، تعداد افرادی که دسترسی دارند، هزینه‌ای که دسترسی به اینترنت برای آنها در پی دارد و زمانی که برای دسترسی به اینترنت صرف می‌کنند را در نظر گرفت تا تصویری واضح از کیفیت اینترنت نمایان شود. کاری که گزارش «انجمن تجارت الکترونیک تهران» به خوبی انجام داده است. نکته دیگر این است که در حال حاضر هر وب‌سایتی که وارد لیست اختلال یا لیست سیاه شود به سختی از آن خارج می‌شود. یعنی در دسترسی کاربران اختلال ایجاد می‌شود، ولی این اختلال برطرف نمی‌شود. این سیاست‌گذاری یک سیاست‌گذاری سلبی است و جداکردن فضای کاربران ایرانی از فضای جهانی است».

‌اینترنت ایران در وضعیت بحرانی

گزارش «انجمن تجارت الکترونیک تهران» به‌صورت خلاصه کیفیت اینترنت در ایران را بحرانی توصیف می‌کند و می‌گوید: کیفیت اینترنت در ایران در وضعیت «بحرانی» قرار دارد. اینترنت در ایران پراختلال، محدودکننده و کند است. به بیان دقیق‌تر در بین ۱۰۰ کشور جهان با بیشترین تولید ناخالص ملی، ایران پس از میانمار دومین اینترنت پراختلال و پس از چین دومین اینترنت محدود جهان را دارد و جزء پنج اینترنت پراختلال چند جهان است.شرق