جولان فـقر

مرکز پژوهش‌های مجلس طی تحقیقاتی اعلام کرده است که نرخ فقر در دهه 90، 11 واحد درصد افزایش داشته و از 4/19درصد در سال 1390 به 4/30 درصد در سال 1400 رسیده است.

همچنین در تحقیقی که معاونت رفاه وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی انجام داده، نرخ فقر برای سال ۱۳۹۸ حدود ۳۲ درصد نشان داده شده است. این وزارتخانه با هدف ایجاد شناسنامه رفاهی اقتصادی برای همه ایرانیان جهت تعیین وضعیت اقتصادی خانوارها و شناسایی فقرا و محرومین، اطلاعات مربوط به 46 زیرپایگاه را در یک بانک اطلاعاتی جامع با عنوان پایگاه اطلاعات رفاه ایرانیان تجمیع کرده است. استفاده از اطلاعات ثبتی در این پایگاه برخلاف دیگر داده‌های موجود که اساس آن عمومیت نمونه‌گیری است، امکان تحلیل وضعیت فقر و رفاه خانوارها را در سطح ملی، استانی، شهرستانی و حتی محلات و بلوک پستی با کمترین خطای ممکن فراهم می‌آورد.

براساس این تحقیق نرخ فقر در سال 1398 به حدود 32 درصد رسیده که بالاترین نرخ در 10 سال قبل از آن بوده است. نرخ تورم بالا، رکود اقتصادی و کاهش پیوسته درآمد ملی سرانه باعث شده تا خانوارهای ایرانی به طور مکرر در 10 سال پیش از آن با کاهش رفاه مواجه شده و در نهایت در سال 1398 در حدود 5/26 میلیون نفر زیر خط فقر قرار بگیرند. در حقیقت شوک قیمتی واردشده صرف‌نظر از اثر جانشینی و بی‌کیفیت‌تر شدن مصارف خانوار احتمالا بسیاری از خانوارها را در کوتاه‌مدت با کاهش مصرف مواجه خواهد کرد. بنابراین با افزایش شدید خط فقر می‌توان گفت به دلیل عدم افزایش متناسب درآمدها و نبود رشد اقتصادی بالا به احتمال زیاد تعداد بیشتری از خانوارها به زیر خط فقر سقوط کرده و شاهد افزایش نرخ فقر در سال‌های 1401 و 1402 خواهیم بود.

۸۰ درصد جامعه روستایی سیستان‌وبلوچستان در فقر

اگرچه فقر به‌طور متوسط در کل کشور افزایش یافته اما نابرابری در استان‌های کشور بسیار زیاد است. بررسی‌ها نشان می‌دهد اختلاف ۵۰ درصدی در درآمد سرانه استان‌ها وجود دارد. این نابرابری به‌گونه ای است که  در حالی که متوسط فقر در کشور ۳۱ درصد است اما این نرخ در سیستان‌ وبلوچستان ۶۲ درصد گزارش شده است. اگر درصد فقرا در روستاهای سیستان‌وبلوچستان را جداگانه محاسبه کنیم، این عدد به ۸۰ درصد می‌رسد.

حجت‌الله میرزایی، کارشناس اقتصادی در بررسی وضعیت درآمد سرانه استان‌ها تاکید کرده است: «85درصد جمعیت کشور در استان‌هایی زندگی می‌کنند که درآمد سرانه‌شان 50 درصد کمتر از تهران است و حدود 40 درصد جمعیت کشور ساکن استان‌هایی هستند که نرخ بیکاری بلندمدت و پایدار بیشتر از 15 درصد در دست‌کم یک‌دهه داشته‌اند. این وضعیت در استان‌هایی مانند کرمانشاه، لرستان، خوزستان و سیستان‌وبلوچستان به بیش از دو دهه می‌رسد و نرخ بیکاری در این استان‌ها به حدود دو برابر میانگین کشوری می‌رسد.» او با توضیح اینکه فاصله توسعه‌ای سیستان‌و‌بلوچستان با تهران شبیه غنا در مقایسه با کره‌جنوبی است با استناد به آمارها درآمد سرانه تهران را پنج برابر درآمد سرانه سیستان‌و‌بلوچستان اعلام کرد و این نسبت را برای سایر استان‌های حاشیه‌ای کشور هم بین سه تا چهار برابر دانست. به گفته میرزایی، بیکاری در استان‌های کرمانشاه، لرستان، خوزستان و سیستان‌و‌بلوچستان دو برابر میانگین کشور است و در سیستان‌و‌بلوچستان نرخ فقر در جامعه شهری ۴۵ درصد و در جامعه روستایی بیش از ۸۰ درصد جمعیت است.

حداقل دستمزد، کمتر از خط فقر

خط فقر به دلیل تاثیری که از تورم می‌گیرد، صعودی است. اما آنچه بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد، تعدیل درآمد خانوار متناسب با افزایش خط فقر و یا به‌عبارتی نرخ فقر است. براساس تحقیقی که زهرا کاویانی، پژوهشگر حوزه فقر انجام داده خط فقر متوسط کشوری در سال 1400 برای یک خانوار چهارنفره حدود چهار میلیون و 500 هزار تومان بوده است. همچنین این تحقیق برآورد کرده که این عدد در شهریور 1401 به هفت میلیون و 500 هزار تومان رسیده است.

در سال 1401 حداقل دستمزد مصوب شورایعالی کار پنج میلیون و 679 هزار تومان بوده و برای خانوار با 2 فرزند 6 میلیون و 725 هزار تومان تصویب شده است. به این ترتیب در سال 1401 حداقل دستمزد کارگر 775 هزار تومان کمتر از خط فقر بوده است.

نسبت حداقل دستمزد به خط فقر از 1392 تا 1396 روند صعودی داشته و سپس از سال 1397 روند آن کاهشی شده است. این بررسی نشان می‌دهد حداقل دستمزد نسبت به سالیان قبل توانایی کمتری در پوشش هزینه‌های خانوار دارد که همین موضوع می‌تواند سبب افزایش فقر در جامعه شود. حداقل دستمزد تعیین‌شده در هر سال برای تمام مناطق کشور یکسان است درحالی‌که وجود تفاوت‌های منطقه‌ای سبب می‌شود خط فقر در استان‌ها و شهرهای مختلف متفاوت بوده و همچنین بین مناطق شهری و روستایی اختلاف زیادی وجود داشته باشد. تفاوت خط فقر باعث می‌شود در برخی مناطق حداقل دستمزد پوشش بیشتر و در برخی دیگر پوشش کمتر داشته باشد. به‌طور مثال درحالی‌که در تهران خط فقر سال ۱۴۰۰ بیش از هشت میلیون و ۶۸۰ هزار تومان محاسبه شده است، حداقل دستمزد چهار میلیون و ۲۳۶ هزار تومان بوده است. در سال 1401 نیز باوجود آنکه خط فقر در تهران بیش از 7/14 میلیون تومان محاسبه شده است اما حداقل دستمزد 6 میلیون و 725 هزار تومان تصویب شد یعنی درآمد با فاصله زیاد، زیر خط فقر بوده است.

تغییر ویژگی فقرا

ویژگی فقرا در دهه 90 با دهه‌های قبل یک تفاوت اساسی دارد. تا قبل از دهه 90 افراد با پیدا کردن شغل از فقر رهایی پیدا می‌کردند اما در دهه 90 و با بدتر شدن وضعیت اقتصاد و بروز تورم‌های فزاینده، شاغل بودن نمی‌تواند باعث عبور از مرحله فقر شود. از سال 1397 به بعد اختلاف خانوارهای دارای سرپرست شاغل بین فقرا و غیرفقرا کمتر شده است به‌نحوی که در سال‌های 1399 و 1400 اختلافی بین شاغل بودن سرپرست خانوار فقیر و غیرفقیر وجود ندارد. در سال 1400 در مجموع حدود 60 درصد از خانوارهای فقیر و 61درصد از خانوارهای غیرفقیر، سرپرست شاغل دارند. در حقیقت با کاهش رشد اقتصادی و بدتر شدن شرایط اقتصاد کلان، درآمد حاصل از شغل نمی‌تواند خانوار را از فقر خارج کند. افزایش فقر در دهه 90 و سال‌های 1397 به بعد باعث شده تا امید به خروج از فقر حتی با یافتن شغل هم وجود نداشته باشد.

شدت فقر هم افزایش یافت

علاوه بر نرخ فقر، یک شاخص دیگر هم مورد بررسی قرار می‌گیرد که میزان و شدت فقر را نشان می‌دهد. این شاخص به نام شکاف فقر شناخته می‌شود. شکاف فقر میانگین فاصله درآمد هر فرد فقیر با خط فقر را نشان می‌دهد. در حقیقت شکاف فقر بررسی می‌کند که فقرا تا چه حد فقیرتر شده‌اند. بنابراین هرچه شکاف فقر بیشتر و به یک نزدیک‌تر باشد به این معناست که فاصله درآمد فقرا با خط فقر کمتر است. طبق بررسی انجام‌شده توسط زهرا کاویانی از سال 1396 به بعد علاوه بر نرخ فقر، شکاف فقر هم بیشتر شده و در سال 1400 با اندکی افزایش نسبت به سال 1399 به بالاترین مقدار خود رسیده است. در سال 1398 و 1399 نرخ فقر تقریباً برابر بوده و حدود 31درصد را نشان می‌دهد اما در سال 1399 شکاف فقر 2/1 واحد درصد بیشتر از سال 1398 بوده است. یعنی هرچند تعداد فقرا در این دو سال مساوی بوده اما فقرا در سال 1399 نسبت به سال 1398 فقیرتر شده‌اند. در سال 1400 نیز اگرچه نرخ فقر 9/0 واحد درصد کاهش یافته اما شکاف فقر 1/0 واحد درصد افزایش یافته است. یعنی به نظر می‌رسد رشد درآمدهای خانوار دهک‌های نزدیک خط فقر از دهک‌های زیر خط فقر بیشتر بوده و با وجود بهبود وضعیت معیشت در خانوارهای نزدیک خط فقر، بهبودی در وضعیت معیشت خانوارهای زیر خط فقر ایجاد نشده است.

نکته جالب دیگر در این بررسی کمتر شدن فاصله غیرفقرا تا خط فقر است. فقر در سال‌های اول دهه 90 بیشتر مختص به گروه‌های بسیار پایین درآمدی بوده و گروه‌های بالاتر هنوز فاصله بیشتری با خط فقر داشته و از رفاه نسبی برخوردار بوده‌اند. اما یک دهه کاهش درآمد سرانه سبب شده تا از سال 1397 به بعد فاصله غیرفقرا هم با خط فقر کم و کمتر شود. این به مفهوم آن است که فقر تنها مختص به گروه‌های ناتوان و یا بازمانده از رشد اقتصادی نیست و می‌تواند به سایر گروه‌های مختلف با ویژگی‌های مختلف تسری پیدا کند.

سبد خوراکی‌ها کوچک و هزینه آن بزرگ‌تر شد

به‌جز نرخ و شکاف فقر، متغیرهای رفاهی هم کاهش رفاه خانوار در سال‌های دهه 90 را نشان می‌دهد. مجموع هزینه‌های خانوار به‌عنوان یکی از معیارهای رفاهی شناخته می‌شود. هزینه خانوار در بیشتر سال‌های دهه 90 به جز سال‌های 1395 و 1396 روند کاهشی داشته و مقدار کاهش در سه سال 1397 تا 1399 بسیار شدید و قابل توجه است. یکی از مهمترین متغیرهایی که برای بررسی وضعیت رفاهی خانوار مورد استفاده قرار می‌گیرد، نسبت هزینه خوراک به کل هزینه خانوار است. افزایش نسبت هزینه خوراک به کل هزینه خانوار نشان‌دهنده آن است که خانوار سهم بیشتری از هزینه‌های خود را به خوراک اختصاص داده بنابراین برای سایر هزینه‌ها مقدار پول کمتری در اختیار دارد. مسکن هم در بین هزینه‌ها نقش مهمی دارد و هرچقدر سهم مسکن و خوراک در سبد هزینه بالاتر رود، مقدار پول در اختیار خانوار برای سایر هزینه‌ها کمتر می‌شود.  بررسی یک دهه گذشته نشان می‌دهد سهم خوراک از کل هزینه خانوار افزایش یافته و این روند افزایش نرخ فقر را تایید می‌کند. افزایش قیمت خوراکی‌ها باعث شده خانوارها سهم بیشتری از درآمدهایشان را به غذا اختصاص دهند. اما آیا این سهم بیشتر به این معناست که به اندازه قبل توانسته‌اند خوراک تهیه کنند؟

پاسخ به این پرسش مهم، منفی است. در دهه 90 به‌جز افزایش جزئی در سال 1396، کالری دریافتی خانوار به‌طور پیوسته رو به کاهش بوده و مهمتر آنکه از سال 1397 به بعد میانه جمعیت نیز کمتر از حداقل کالری مورد نیاز روزانه مصرف می‌کنند. بنابراین خانوار ایرانی در مواجهه با روند فزاینده فقر، هم از سایر هزینه‌ها کاسته و به هزینه خوراک افزوده و هم از میزان خوراک خود کم کرده است. بررسی داده‌های هزینه و درآمد خانوار نشان می‌دهد در سال 1398 نسبت به سال 1390 متوسط مصرف مرغ 11 درصد، گوشت قرمز 52درصد، لبنیات 35درصد و برنج 34درصد کاهش یافته است. افزایش قیمت‌ها در سال‌های قبل شیب زیادی داشته و خانوارها برای تامین یک سبد کالای ثابت باید هزینه بسیار بالاتری پرداخت کنند. این در حالی است که با توجه به بررسی‌هایی که صورت گرفته، اولاً درآمدها به این میزان افزایش نیافته است و ثانیاً در صورت افزایش درآمد نیز ممکن است سهم خانوارهای با درآمد پایین از این افزایش کمتر باشد و یا حتی با وجود افزایش درآمد برای بسیاری از خانوارها این افزایش با تاخیر انجام شده باشد.  افزایش فقر و کاهش سهم سایر هزینه‌ها به جز خوراک و مسکن، تنها معطوف به کاهش هزینه‌های رفاهی نیست و می‌تواند پیامدهای جبران‌ناپذیری برای خانوار داشته باشد و موجبات فقر بین‌نسلی را فراهم کند. به‌عنوان مثال سهم آموزش از کل هزینه‌های خانوار در دهه 90 حدود 60درصد کاهش یافته است. کاهش هزینه‌های آموزش باعث می‌شود تا نسل بعدی کم‌دانش‌تر با سرمایه انسانی پایین‌تر و بهره‌وری کمتر باشند و بنابراین احتمال فقیر بودن آنها بیشتر از پدر و مادرهایشان خواهد بود.

شوک‌ها از سال‌های پایانی دهه ۹۰ شروع شد

بررسی روند نرخ فقر نشان می‌دهد نرخ فقر از شوک‌های نیمه دوم دهه 1390 تاثیرپذیری بیشتری نسبت به شوک‌های نیمه اول این دهه داشته است. در سال 1392 نسبت به سال 1390 نرخ فقر رشد 5/1واحد درصدی داشته درحالی‌که این نرخ در سال 1398 نسبت به سال 1396 رشد 5/11 واحد درصدی داشته است.

در این 10 سال به‌طور طبیعی با کاهش درآمد سرانه، مصرف سرانه کل نیز کاهش یافته است. با این حال به نظر می‌رسد این موضوع در ابتدا و انتهای دهه90 متفاوت بوده است. به‌طوری‌که در سال‌های 1391 و 1392 با وجود کاهش نزدیک به 23درصدی درآمد سرانه اقتصاد، مصرف خصوصی حدود 5درصد کاهش داشته است. این در حالی است که در سال‌های 1397 و 1398 با وجود آنکه کاهش درآمد سرانه 20درصد بوده، مصرف سرانه کاهش نزدیک به 8 درصدی داشته است. مرکز پژوهش‌های مجلس در توضیح آن سه دلیل ذکر کرده است:

اول آنکه با توجه به وضعیت بهتر درآمد خانوارهای طبقه متوسط در زمان شوک دوره اول (۱۳۹۰ تا ۱۳۹۲) با وجود کاهش قابل توجه درآمد سرانهْ مصرف خانوار سه واحد درصد کمتر از شوک دوره دوم کاهش یافت و این کاهش درآمد با کاهش نرخ پس‌انداز جبران شد. درحالی‌که در مواجهه با شوک‌های نیمه دوم دهه ۹۰ به دلیل عدم جبران کاهش درآمدهای ناشی از شوک دوره قبل عملاً توان واکنش به شوک درآمدی به‌خصوص در طبقه متوسط درآمدی کاهش یافته و خانوارها با کاهش مصرف به شوک واکنش نشان داده‌اند که این موضوع باعث افزایش قابل توجه نرخ فقر نیز شده است. دلالت این موضوع آن است که با کاهش نرخ‌های پس‌انداز توان تشکیل سرمایه در اقتصاد تا حد زیادی کاهش یافته و خواهد یافت.  دلیل دوم از منظر نظریه فریدمن قابل بررسی است. براساس این نظریه مصرف فرد تابعی از درآمد دائمی مورد انتظار فرد است. در تبیین این موضوع باید گفت در سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۲ خانوار با وجود کاهش درآمد این کاهش را موقتی تصور کرده و به همین دلیل مصرف را به میزان قابل‌توجهی کاهش نداده درحالی‌که در نیمه دوم این دهه موضوع متفاوت است و خانوار با دائمی فرض کردن شوک، مصرف خود را تا حد زیادی کاهش داده است. دلیل سوم را می‌توان در افزایش بیشتر قیمت خوراکی‌ها در دوره دوم تحریم‌ها نسبت به دوره اول جست‌وجو کرد. در دوره اول تحریم‌ها نرخ تورم نقطه‌به‌نقطه خوراکی‌ها در اوج خود به ۵۷ درصد رسیده بود، با این حال در دوره دوم تورم خوراکی‌ها نرخ‌های ۱۰۳ و ۹۲ درصد را ثبت کرد.

نگاه کارشناس

 بازخوانی روند فـقر

 خلیل حیدری

استادیار مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی

تعیین نقشه فقر و شاخص‌های نابرابری در اقتصاد همواره از مهمترین شاخص‌ها و اطلاعات مورد نیاز برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران است، از این روی در ادامه تلاش می‌گردد ضمن تشریح موضوع فقر، با استفاده از آخرین داده‌های منتشرشده طرح هزینه درآمد خانوارهای شهری و روستایی مربوط به سال‌های 1391 تا 1400 روند فقر در کشور تبیین گردد.
فقر به وضعیتی اطلاق می‌شود كه فرد یا خانوار از حداقل رفاه یا حداقل معاش برخوردار نباشد. اما حداقل رفاه یا حداقل معاش مفهومی است كه تعریف واحدی برای آن وجود ندارد. كوچكترین تغییر در مفهوم حداقل رفاه یا حداقل معاش موجب تغییر اساسی در اندازه فقر می‌شود. با تعریف فقر امکان محاسبه خط فقر و شاخص‌های فقر فراهم می‌شود. هزینه ریالی تأمین حداقل معاش به خط فقر موسوم است. بعضی از محققین حداقل معاش برای ادامه حیات را برحسب میزان انرژی و پروتئین مورد نیاز بدن تعریف می‌كنند.
آنچه بدیهی است، تبیین نقشه فقر شرح مفصلی از توزیع فضایی فقر و نابرابری در یک کشور را نشان می‌دهد. به عبارت دیگر نقشه فقر، داده‌های مربوط به فقر را با داده‌های توزیع جمعیت با هدف ارزیابی شاخص‌های رفاه برای مناطق خاص جغرافیایی مانند شهر و روستا یا برحسب استان‌ها ترکیب می‌کند. شرح تفصیلی فقر براساس شاخص‌های مختلف مانند درصد خانوارهای فقیر، شدت فقر و نابرابری فقرا صورت می‌گیرد. بنابراین به‌منظور تبیین نقشه فقر در یک کشور بر پایه مناطق جغرافیایی و سطوح مختلف فقر لازم است ابتدا خط فقر تعیین گردد، سپس با استفاده از آن، شاخص‌های مختلف فقر بر حسب نواحی مختلف جغرافیایی اندازه‌گیری شود.
ضرورت تبیین نقشه فقر و همچنین اطلاع از وضعیت شاخص‌های نابرابری درآمد، ضمن آگاهی‌بخشی سیاست‌گذار، در حوزه کاهش فقر و نابرابری درآمدی از وضعیت موجود، زمینه انتخاب ابزار متناسب با نوع جمعیت، شدت فقر و نابرابری را با اتکاء به تئوری‌های اقتصادی و تجربیات کشورهای موفق در اختیار سیاستگذار قرار خواهد داد.
با توجه به موضوعات فوق جهت برآورد خط فقر در ایران اگرچه روش‌های متفاوتی وجود دارد، این گزارش بر مبنای عملکرد واقعی خانوارها برای تأمین سبد غذایی و غیرغذایی خود برای سال‌های 1391 تا 1400 (آخرین سالی که نتایج طرح هزینه درآمد خانوار مرکز آمار ایران منتشر شده است) مبادرت به برآورد خط فقر نموده است. سپس با استفاده از مقایسه مخارج تک‌تک خانوارهای مورد مطالعه شهری و روستایی درصد خانوارهای فقیر مشخص شده است. موضوع بااهمیت دیگر در پژوهش‌های مرتبط با فقر، امنیت غذایی خانوارها است. لذا به‌منظور به‌تصویر کشیدن وضعیت امنیت غذایی با استفاده از آخرین اطلاعات در دسترس از طرح هزینه درآمد خانوار برای دوره 1391 تا 1400 (آخرین سالی که نتایج طرح هزینه درآمد خانوار مرکز آمار ایران منتشر شده است) کالری دریافتی خانوار محاسبه شده نتایج در نمودار (1) نشان داده شده است. نتایج نشان داده شده در این نمودار این واقعیت را آشکار می‌کند که به شدت امنیت غذایی خانوارهای ایرانی در تهدید است. به‌طوری‌که دهک‌های اول تا پنجم و بخشی از خانوارهای دهک ششم شهری و دهک‌های اول تا پنجم روستایی در حال حاضر کمتر از استاندارد 2300 کالری انرژی تأمین می‌کنند. به عبارت دیگر غذای کافی برای تامین کالری مورد نیاز نمی‌خورند. متاسفانه با توجه به افزایش شدید قیمت اقلام خوراکی روند نزولی احتمالاً در سال‌های بعدی هم ادامه خواهد داشت.
تاثیر مستقیم افزایش تعداد خانوارهایی که کالری دریافتی کمتر از استاندارد دارند بر خط فقر و درصد خانوارهای فقیر خواهد بود.
پایه اصلی محاسبه خط فقر در این مطالعه، مصرف کالاهای اساسی توسط خانوارها است. در نتیجه تغییرات مصرف تحت تاثیر افزایش یا کاهش قیمت می‌تواند خط فقر و در نتیجه شاخص‌های فقر را متاثر نماید. از سوی دیگر مخارج غیرخوراکی خانوارها تابعی خواهد بود از مخارج خوراکی خانوارها، زیرا آن‌ها به سبب حفظ سلامت سعی در ثابت نگه داشتن مخارج غذایی خود دارند. برای این منظور سایر مخارج همچون بهداشت، آموزش، پوشاک، تفریح و سایر خدمات را کاهش می‌دهند. بنابراین افزایش قیمت کالاهای اساسی خانوارها را ناگزیر خواهد کرد که به‌منظور حفظ سلامت ابتدا از مخارج سایر اقلام مصرفی بکاهند و چنانچه شوک قیمتی بالا باشد، از مخارج خوراکی نیز کاسته می‌شود که در هر دو صورت خط فقر افزایش خواهد یافت و در نتیجه خانوارهای بیشتری دچار فقر خواهند شد. حال که مکانیزم تاثیر افزایش قیمت بر خط فقر مشخص شد سوال این است که آیا در واقعیت آمارها این تحلیل را تایید می‌کنند؟
براساس تصویر واقعی از وضعیت فقر خانوارها در حال حاضر دیده می‌شود که در نتیجه افزایش نرخ تورم سالانه در کشور نه‌تنها فقر افزایش یافته بلکه سیاست‌های حمایتی دولت مانند پرداخت یارانه‌ها نتوانسته با توزیع مجدد درآمدها تاثیر زیادی بر روند فقر کشور داشته باشد اگرچه در غیاب این سیاست وضعیت رفاهی خانوارها از این نیز بدتر می‌بود.هم‌میهن