خیز دانش‌بنیان ایران برای واکسن سرطان

شفاآنلاین>سلامت> وحید خدامی، مدیرعامل شرکت دانش‌بنیان سازنده نخستین واکسن کووید-19 ایرانی مبتنی بر پلتفرم mRNA از روند تحقیق و توسعه این واکسن و سایر داروها و درمان‌های در حال توسعه با این فناوری گفت

به گزارش شفاآنلاین:واکسن‌های مبتنی بر پلتفرم آران‌ای پیام‌رسان موسوم به mRNA، در زمان همه‌گیری کووید-19 به جهان معرفی شدند، اما واقعیت این است که سال‌ها پیش از شروع این بیماری، متخصصان زیست‌فناوری در برخی نقاط جهان برای ساخت واکسن‌های سرطان و بیماری‌های مهلک ویروسی ازجمله ایدز بر مبنای این پلتفرم در حال تحقیق و توسعه بوده‌اند. یکی از دانشمندانی که از 5سال پیش در ایران مشغول توسعه انواع فرآورده‌های دارویی و درمانی مبتنی بر mRNA است، دکتر وحید خدامی است. وحید خدامی، فارغ‌التحصیل مقطع دکترا در رشته زیست‌شناسی مولکولی از دانشگاه یوتای آمریکاست. او پس از دوره دکترای خود و سپری کردن 2دوره پسادکترا در انستیتو سرطان هانتسمن در ایالت یوتا و دپارتمان زیست‌شناسی سلولی دانشگاه هاروارد (ماساچوست) پس از 10سال تحصیل و تحقیق در آمریکا سال1396 به ایران بازگشته است تا این فناوری مهم در پیشگیری و درمان انواع بیماری‌ها را در داخل کشور با تاسیس شرکتی دانش‌بنیان که نامگذاری آن براساس همین فناوری است، توسعه دهد. خدامی در این گفت‌وگو بیشتر درباره این فناوری مهم دنیای بیوتکنولوژی و بازگشتش به ایران برای خدمت به حوزه درمان و پزشکی کشور، توضیح داده است.

هدف اصلی شما از بازگشت به ایران و تحقیق و توسعه فناوری نوین mRNA در کشورمان چه بوده است؟
من و همسرم هر دو فارغ‌التحصیل رشته زیست‌شناسی مولکولی با گرایش علوم سرطان از دانشگاه یوتای آمریکا هستیم. پس از پایان تحصیلات به ایران برگشتیم و حالا 5سال است که با راه‌اندازی و ثبت شرکت دانش‌بنیان خود، در حال توسعه فناوری mRNA در زمینه واکسن‌های مختلف ازجمله واکسن کووید-19 شامل انواع سویه‌های در حال گردش و نوظهور و دیگر واکسن‌های مهم نظیر آنفلوآنزا، RSV، HIV و... هستیم. همچنین در زمینه توسعه انواع روش‌های ایمونوتراپی و واکسن‌های درمانی سرطان، درمان بیماری‌های قلبی و عروقی و نیز ژن درمانی تعدادی از بیماری‌های ژنتیک نظیر بیماری پروانه‌ای (EB) نیز کار می‌کنیم.

مهم‌ترین عامل پیشروی این فناوری در حوزه پزشکی دنیا را چه می‌دانید؟
مهم‌ترین ویژگی این فناوری سرعت عمل در توسعه محصولات مؤثر برای عرضه به نظام سلامت در حداقل زمان ممکن و به میزان مورد نیاز است؛ به‌عنوان مثال، با همین سرعتی که سویه‌های جدید کوویدـ19 ظاهر می‌شوند، مراحل توسعه واکسن ما نیز طبق آنها پیش می‌رود که حتی جدیدترین سویه‌ها و زیرسویه‌های اومیکرون را نیز در برمی‌گیرد. در بیماری‌های ویروسی و مواجهه با عوامل ناشناخته آنچه مهم است سرعت عمل و انعطاف‌پذیری و امکان تولید در مقیاس بالاست.

می‌توانید به زبان ساده توجیه علمی این فناوری را توضیح دهید؟
ببینید، واکسن‌هایی مانند واکسن سینوفارم با ساختار سنتی ویروس ضعیف یا کشته شده، ساخته شده‌اند. اگر بخواهیم از این پلتفرم قدیمی برای تولید واکسن بیماری‌های مهلکی مانند HIV یا تب کریمه کنگو استفاده کنیم، باید ساختار بسیار بزرگی داشته باشیم که بتوانیم در آن به میزان زیاد ویروس را تکثیر و سپس غیرفعال کنیم و مطمئن هم باشیم که غیرفعال‌سازی‌ این ویروس‌های خطرناک به‌طور کامل انجام شده است. همچنین این ویروس‌های کشته شده باید در عین اینکه غیرفعال شده‌اند، تغییر ساختاری جدی هم نکرده باشند؛ چون قرار است از نظر ساختاری همانند ویروس‌های عفونی زنده باشند تا بدن نسبت به آنها پادتن‌های خنثی‌کننده درست کند. این مخاطره‌آمیز بودن در کنار زمان طولانی برای انجام این فرایند از مشکلات واکسن‌های سنتی است. جالب است بدانید، شرکت مدرنا تنها 42روز بعد از رمزگشایی از ژنوم ویروس کرونا، واکسن mRNA خود را روی میز سازمان ملی بهداشت آمریکا گذاشت. دقیقا از زمان شناسایی ژنوم تا زمانی که نخستین نفر واکسن را در فاز بالینی تزریق کرد، فقط 2ماه طول کشید که این زمان در تاریخ بی‌سابقه بوده است و درواقع با لحاظ فازهای سه‌گانه کارآزمایی بالینی در انسان، توسعه واکسن مدرنا از زمان شروع به‌کار تا کسب اجازه ورود به بازار و دریافت مجوز استفاده اضطراری، تنها 10ماه زمان برد. مطالعات گسترده انجام شده در دنیا، کارایی بالا و ضریب ایمنی بسیار خوب واکسن‌های فایزر و مدرنا را تأیید کرده است. در حقیقت دنیا برای سرعت عمل بالاتر، کارآمدی مؤثرتر، ضریب ایمنی بیشتر و عملکرد بهتر در مواجهه با انواع پاتوژن‌ها و سویه‌های جدید سراغ فناوری mRNA رفته و به همین دلایل این فناوری برای نظام سلامت هر کشوری یک ضرورت راهبردی است.

سؤالی که پیش می‌آید این است که واکسن در دست توسعه شما تا چه اندازه به نمونه‌های آمریکایی شباهت دارد؟
واکسن کرونای ساخته شده در مجموعه ما از نظر آنتی‌ژنی که در بدن کد می‌کند، کاملا مشابه نمونه آمریکایی فایزر و مدرناست، اما در برخی جزئیات به‌دلیل محرمانگی‌های فناوری تفاوت‌‌های کوچکی دارد، ولی مهم آن است که براساس نتایج منتشر شده در مقالات معتبر بین‌المللی از نظر اثربخشی و ایمنی واکسن، نمونه تولید شده در ایران با محصولات فایزر و مدرنا برابری می‌کند.

میزان اثربخشی واکسن شما دقیقا چقدر است؟
هم‌اکنون ما در انتظار ورود به کارآزمایی بالینی هستیم و به همین دلیل نتایج مرحله پیش‌بالینی و تست حیوانی را در اختیار داریم. از نظر علمی پادتن‌هایی که واکسن‌ها در بدن تولید آنها را القا می‌کنند، اصطلاحا پادتن‌های متصل شونده‌اند که بخشی از آنها پادتن‌های خنثی‌کننده هستند. در سنجش، میزان اثربخشی هر دو نوع این پادتن‌ها، اندازه‌گیری می‌شود. با محاسبه پادتن‌های تولیدشده در مطالعه میمون‌های واکسینه‌شده در مطالعات ما، پادتن‌هایی که به‌طور خاص پروتئین اسپایک ویروس کرونا را شناسایی می‌کنند، 14برابر بیشتر از پادتن‌ها در سرم افرادی است که مبتلا به کرونا و بستری شده و بهبود یافته‌اند. همچنین در همین مطالعه مشخص شد پادتن‌های خنثی‌کننده ویروس کرونا در سرم میمون‌ها 13برابر بیشتر از پادتن‌های مبتلایان انسانی بهبودیافته بود. البته ما نمونه حیوانی را با نمونه افرادی مقایسه کردیم که هنوز واکسینه نشده بودند و آنتی‌بادی آنها با ابتلای طبیعی ایجاد شده بود.

تا زمان رسیدن به مرحله تولید چقدر فاصله دارید؟
ما به‌زودی باید برای ورود به فاز کارآزمایی بالینی، به‌صورت محدود واکسن تولید کنیم، ولی تولید انبوه به شرط تقاضا از سوی وزارت بهداشت است. هم‌اکنون شرکت ما علاوه بر بخش تحقیق و توسعه، یک سایت اختصاصی برای تولید محدود نیز دارد، ولی سایت تولید ما هم‌اکنون منحصرا در حال تولید مواداولیه برای واکسن است، اما با شرکت آریوژن که یکی از بزرگ‌ترین تولید‌کنندگان داروهای زیست‌فناورانه در منطقه غرب آسیاست، توافق تولید قراردادی داریم. این شرکت ظرفیت بالایی دارد و اگر نیاز به تولید انبوه باشد با تکیه بر زیرساخت‌های موجود در ابعاد میلیون دوزی واکسن موردنیاز کشور قابل تامین است.

شنیدن خبر تحقیق و توسعه در زمینه واکسن سرطان خبر خوشایندی است. دراین باره توضیح بیشتری می‌دهید؟
کارهایی که تا الان انجام شده و در حال انجام است در حوزه‌های پیشگیری و درمان است. به‌عنوان مثال ما واکسن ویروس خطرناک HIV را در برنامه توسعه خود داریم. واکسن‌هایی مانند بیماری سندروم حاد تنفسی یا آنفلوآنزا نیز از دیگر واکسن‌های تحت توسعه ماست. مهم است اشاره کنم درحالی‌که برای مواردی چون آنفلوآنزا بر مبنای پلتفرم‌های دیگر در دنیا و همچنین ایران، واکسن مشابه در دسترس است، اما هم‌اکنون برای عفونت ناشی از HIV هیچ واکسن مؤثری موجود نیست؛ این در حالی است که در دنیا با استفاده از فناوری mRNA امیدهای زیادی برای توسعه واکسن ایدز ایجاد شده است. همچنین ما در حوزه ایمنی درمانی برنامه گسترده‌ای در حال اجرا داریم. یکی از شاخه‌های مهم ایمنی درمانی در زمینه سرطان و دیگری در زمینه بیماری‌های خودایمنی است. واکسن سرطان ما البته درمانی است؛ نه پیشگیرانه. به این معنا که سیستم ایمنی فرد مبتلا به سرطان با استفاده از سازوکار واکسیناسیون به‌صورت فردی و اختصاصی علیه توده توموری تحریک می‌شود تا بدون نیاز به روش‌های در حال انقراض شیمی‌درمانی و پرتودرمانی سیستم ایمنی فرد بیمار به‌صورت فعال نسبت به پاکسازی سلول‌های سرطانی از سراسر بدن اقدام کند. همچنین ما در زمینه بیماری‌های قلبی و عروقی با روش القای رگ‌زایی هم در حال کار هستیم. موارد عنوان شده در حد ایده نیستند و به‌واقع و البته بدون حاشیه و تبلیغات غیرضروری ما در حال انجام کار روی همه این موارد در ایران هستیم.

آیا این مدل درمان مانند درمان‌های فعلی سرطان، عوارض جانبی دارد؟
وقتی از شیمی‌درمانی و پرتودرمانی استفاده می‌شود، درواقع هدف توقف رشد سریع سلول سرطانی است. با روش شیمی‌درمانی و پرتودرمانی دارو با هدف توقف رشد هر سلولی که زیاد تکثیر می‌شود، وارد بدن می‌شود و گاه اثرات درازمدت جبران‌ناپذیری به‌جای می‌گذارد، اما در ایمونوتراپی به سیستم ایمنی یاد داده می‌شود که چه سلولی سرطانی است تا به‌صورت اختصاصی تنها همان را از بین ببرد. درحقیقت هدف این روش شناسایی توده توموری توسط سیستم ایمنی فرد بیمار است. درواقع نقش واکسن سرطان کمک به سیستم ایمنی فرد بیمار است تا توده سرطانی را به‌عنوان یک موجود غریبه بشناسد و آن را با کمترین عوارض، از بین ببرد.

در این مدت حمایتی از سوی سازمان‌های مسئول انجام شده است؟
ما با مسئولان زیادی دیدار داشته‌ایم، اما با وجود درخواست‌های پیاپی، از طرف وزارت بهداشت حتی یک ریال هم به ما کمک نشده است. حتی سال99 برای تخصیص ارز دولتی به ما نامه رسمی داده شد و با اعتماد به این نامه هزینه میلیون دلاری کردیم، ولی هنوز با گذشت 2سال و باوجود درخواست‌های مکرر به تقریبا همه نهادهای مسئول، تاکنون هیچ اقدامی صورت نگرفته است. این درحالی است که به دیگر شرکت‌های دولتی و حاکمیتی توسعه‌دهنده واکسن کرونا ده‌ها میلیون دلار ارز دولتی پرداخت شد، ولی متأسفانه برای توسعه این فناوری راهبردی شرکت خصوصی ما هنوز نتوانسته یک دلار هم ارز دولتی بگیرد.

یعنی همه هزینه‌ها به‌طور شخصی انجام شده است؟
شخصی که نه، ولی ما وام گرفتیم و البته حمایت‌های خوبی هم از سوی معاونت علمی ریاست‌جمهوری داشتیم. در زمینه تحقیق و توسعه واکسن کوویدـ19 هم یک شریک تجاری بسیار به ما کمک کرده است، اما با وجود این بدهی سنگین به‌ویژه ارزی داریم. اگر زمینه‌های مالی و حمایتی فراهم بود، ما زودتر از اینها می‌توانستیم واکسنی که بر پایه فناوری روز دنیاست را تولید کنیم و پابه‌پای فایزر و مدرنا شاید با چندماه تأخیر واکسن را تحویل می‌دادیم. این را از آن جهت می‌گویم که دنیا یک‌دهه است که روی این فناوری کار می‌کند و ما هم حدود 5سال. شایسته بود با حمایت وزارت بهداشت خیلی زودتر فازهای بالینی شروع می‌شد تا افتخاری برای کشور رقم بخورد.

مکث
آمادگی کامل برای واکسن‌های mRNA

شرکت دانش‌بنیان ما 5سال است که روی فناوری mRNA کار می‌کند. این شرکت در اردیبهشت98 ثبت رسمی شده است؛ درحالی‌که کرونا اسفند98 وارد کشور شد. ما آن زمان در حال کار روی واکسن‌های درمانی سرطان بودیم و هم‌اکنون هم در کنار واکسن کوویدـ19، روی واکسن‌های سرطان در حال کار هستیم. به‌دلیل اینکه واکسن مقوله دولتی است، مشکلات زیادی وجود داشته و دارد. اگر این مشکلات نبود، واکسن ما سال گذشته آماده بهره‌برداری بود، اما به‌دلیل عدم‌حمایت متناسب و به‌موقع، متأسفانه زمان زیادی را از دست دادیم. البته خوشبختانه اخیرا پرونده پیش‌بالینی این واکسن به تأیید سازمان غذا و دارو رسیده است و هم‌اکنون در حال آماده‌سازی‌ برای ورود به کارآزمایی بالینی هستیم. مقاله پیش‌بالینی هم اخیرا در یکی از معتبرترین مجلات تخصصی دنیا در حوزه واکسن، یعنی مجله npj Vaccines از مجموعه انتشارات Nature به چاپ رسیده است، اما نکته اساسی آن است که ما هم‌اکنون آمادگی کامل برای ارائه واکسن سویه‌ها را در هر زمانی که لازم باشد، داریم.