ابهام بر سر عوارض «طولانی‌مدت» کرونا

شفاآنلاین>سلامت>برخی از مبتلایان به کرونا با گذشت بیش از یک سال از بهبودی هنوز درگیر عوارضی مانند تنگی نفس، کاهش یا اختلال در حس بویایی و چشایی، ریزش مو و خستگی مداوم هستند. هنوز دلیل ماندگاری این عوارض مشخص نیست

به گزارش شفاآنلاین: از کار افتادن حس بویایی و چشایی، ریزش مو، احساس خستگی مداوم، تنگی‌نفس‌، اختلال خواب، تپش قلب، سرگیجه‌، احساس گزگز در انگشتان دست‌وپا، درد مفاصل و استخوان‌ها، اختلالات روحی - روانی و... تنها بخشی از شایع‌ترین عوارض لانگ‌کووید یا همان کووید طولانی است. آنها که از زیر دستگاه‌های ونتیلاتور بیرون آمده‌اند، چندین دوز داروی رمدسیویر تزریق کرده‌اند، هفته‌ها در خانه بستری بودند، یا حتی کرونای خفیف‌تر اما طولانی‌تری گرفته‌اند، حالا ماه‌هاست که درگیر این عوارضند؛ عوارضی که قرار نبود تا این اندازه طولانی شود.
ماهیت ویروس کرونا درگیر کردن اندام‌های مختلف بدن افراد مبتلاست و این باعث شده تا بیماران پس از بهبودی، با عوارضی مواجه شوند که عمر ماندگاری برخی از آنها در تعدادی از بهبودیافتگان حتی به بیش از یک سال هم رسیده است. عوارض جسمی یا روحی – روانی ای که متخصصان آن را کووید طولانی (لانگ‌کووید) نامیده‌اند. مطالعات هم نشان می‌دهد که در میان میلیون‌ها مبتلا به کووید-19، حدود 50درصد آنها حداقل یک عارضه شدید یا ملایم پس از بهبودی را تجربه کرده‌اند. همه اینها در حالی است که نه‌تنها مبتلایان به لانگ‌‌کووید که متخصصان و کارشناسان هم هنوز نمی‌دانند چه زمانی بهبودی آنها ایجاد خواهد شد و یا در چه شرایطی می‌توان از ابتلا به کووید طولانی جلوگیری کرد.
روش‌های درمانی مشـخـصی در کشور برای این افراد وجود ندارد، اما به‌گفته علی میلانی، عضو انجمن ایمنی‌شناسی و آلرژی ایران و ایمونولوژیست در مادرید اسپانیا، در سطح جهانی، روش‌های درمانی لانگ‌کووید یکی از دغدغه‌های متولیان حوزه سلامت است. به‌گفته او حدود 30درصد از کسانی که به‌دلیل ابتلا به فرم شدید بیماری مجبور به بستری در مراکز درمانی شده‌اند، لانگ‌کووید را تجربه کرده‌اند و این آمار در افراد مبتلا به فرم‌های خفیف حدود 7 تا 8درصد بوده است. بیشترین عوارض هم از واریانت دلتا به جا مانده و باعث شده تا برخی افراد حتی با وجود گذشت چندین ماه از بهبودی به‌دلیل اختلال حس بویایی و چشایی، ضعف جسمانی، ریزش مو یا درد در قفسه سینه مشکلات متعددی را در زندگی روزمره‌شان تجربه کنند. میلانی درباره لانگ‌کووید توضیحات بیشتری می‌دهد اما معتقد است: «هنوز مشخص نیست این عوارض ماندگار خواهد بود یا خیر و بهترین اقدام در شرایط کنونی رعایت پروتکل‌ها و تکمیل واکسیناسیون برای قطع زنجیره انتقال یا جلوگیری از ابتلا به فرم شدید بیماری است که احتمال ابتلا به لانگ‌کووید را تقویت می‌کند.» او توضیحات بیشتری می‌دهد.

لانگ‌کووید چیست و عمر ماندگاری‌اش چقدر است؟
لانگ‌کووید عوارض ناشی از ابتلا به کووید-19 پس از بهبودی است. کرونا یک عفونت التهابی ناشی از ویروس است اما عوارض به جامانده از آن یا همان لانگ‌کووید پس از بهبودی فرد هم با او می‌ماند که ممکن است چند ماه یا بیشتر از یک‌سال ماندگار باشد. تنوعی از عوارض کووید-19 بعد از بهبودی به‌صورت عینی (قابل مشاهده) و ذهنی (اختلالات روحی - ذهنی) وجود دارد که عوارض ذهنی، بیشتر در کودکان و عوارض عینی هم بیشتر در بزرگسالان بروز می‌کند. از کار افتادن حس بویایی و چشایی، ریزش مو، احساس خستگی، کوتاهی تنفس، تغییرات در حافظه (بیشتر در کودکان دیده می‌شود)، اختلال در خواب، تپش قلب، سرگیجه‌ها، احساس گزگزی انگشتان دست و پا، درد در مفاصل و استخوان‌ها، افسردگی و اضطراب، درد در ناحیه گوش، شنیدن صدا، احساس بیماری در برخی افراد، درد در ناحیه معده، کاهش اشتها، سرفه، سردرد، گلودرد یا حتی راش در سطح پوست ازجمله عوارضی هستند که افراد بعد از بهبودی با آن مواجه شده‌اند.
به هیچ‌ عنوان واکسیناسیون علیه کرونا باعث ایجاد چنین عوارضی نبوده است. براساس مطالعات انجام شده، واکسن تا 15درصد مانع از لانگ‌کووید در افراد مبتلا شده است. البته در خود واکسن‌ها با پلتفرم‌های مختلف (mRAN، وکتور، ریکامبنت، ویروس ضعیف‌شده و...) عوارضی گزارش شده که متفاوت بوده‌اند اما مشابه عوارض لانگ‌کووید نیستند. حتی اگر واکسن‌ها را دارای عارضه بدانیم این نکته مهمی است که در سویه اومیکرون و پیش‌بینی ضعیف شدن ویروس، یک مسئله باعث مدیریت این پاندمی سخت و مرگبار شد که آن هم واکسیناسیون بود. البته تمام داروها عوارض دارند و همه این عوارض در بروشور این محصولات قید شده است. پس هیچ زمانی نمی‌توان ادعا کرد که داروی بدون عارضه وجود ندارد. واکسن هم از این شرایط مستثنی نیست، اما در شرایط فعلی اهمیت استفاده از واکسن‌ها برای مدیریت بیماری در مقابل عوارض نسبتا کم آنها ارجحیت دارد. ممکن است در برهه‌ای از زمان دارویی با عوارض بسیار بالا به تشخیص پزشکان مورد استفاده قرار بگیرد تا عامل خطرساز برای جان انسان‌ها حذف شود، درباره واکسن‌ها هم همین اولویت درنظر گرفته شد. البته واکسن‌ها براساس پلتفرم مورد استفاده، عوارضی هم داشته‌اند. مثلا در یک دوره درباره واکسن آسترازنکا، عارضه‌ای تحت عنوان TTS گزارش شد که منجر به ایجاد لخته خون در بدن می‌شد. میزان بروز آن بسیار کم بود و از هر 100هزار نفر در 2 تا 3نفر مشاهده می‌شد که همان عارضه هم درصورت تشخیص به موقع درمان‌پذیر بود. این در حالی است که عوارض مصرف استامینوفن نسبت به واکسن آسترازنکا بسیار بیشتر است اما به اندازه عارضه محدود این واکسن مورد توجه قرار ندارد. بیشترین تعداد واکسن‌های زده شده در دنیا هم آسترازنکاست و در این جمعیت وسیع، عوارض آن بسیار کم بوده است.
عارضه مشخص واکسن‌ها چیست و اگر با عوارض لانگ‌کووید همزمان باشند، می‌تواند برای افراد مشکل‌ساز شود؟
درباره واکسن‌ها برخی عوارض زودرسند و برخی دیگر که بسیار نادرند، تحت عنوان دیررس مطرح می‌شوند. عوارض زودرس شامل تب، بدن‌درد، احساس شبه‌ آنفلوآنزا و بدن‌درد است که طی 48 تا 72ساعت پس از تزریق برطرف می‌شوند. برخی عوارض مثل همان TTS در واکسن آسترازنکاست که 4 تا 20روز بعد از تزریق واکسن بروز می‌کند. یکی دیگر از عوارض بسیار نادر احساس درد در ناحیه قفسه سینه است که با عنوان سکته قلبی پس از تزریق واکسن مطرح می‌شود اما نمی‌تواند تنها به‌دلیل تزریق واکسن باشد و هر عامل دیگری هم منجر به بروز این سکته خواهد شد. خود واکسن‌ها به‌دلیل اینکه پلتفرم‌های غیرفعال شده سیستم دفاعی را تحریک می‌کند باعث نوعی التهاب در بدن هستند که می‌تواند در برخی افراد باعث ایجاد لختگی خون هم بشود اما بروز همین عارضه هم بسیار کم گزارش شده است. به این عوارض لانگ‌کووید نمی‌گویند بلکه عوارض دیررس یا زودرس واکسن‌ها هستند. درباره عوارض دیررس اگر مداخلات پزشکی صورت بگیرد کاملا قابل درمان خواهند بود و جای نگرانی وجود ندارد. نکته مهم این است که واکسن‌ها، بشر را از شر پاندمی کووید-19 نجات داد آن هم با تلفات کم. این پاندمی بدون واکسن‌ها می‌توانست چندین برابر تلفاتی را که اکنون ثبت شده رقم بزند. البته باید بررسی کرد که کدام‌یک از عوارض لانگ‌کووید با عوارض‌ واکسن‌ها همپوشانی پیدا می‌کند. اگر این مسئله درباره عوارض دیررس و نادر رخ دهد می‌تواند مخاطره‌آمیز باشد اما جای نگرانی ندارد چرا که به هیچ عنوان شایع نیست و با مداخلات زودهنگام هم قابل درمان خواهند بود.
کدام‌یک از عوارض لانگ‌کووید تاکنون بیشتر شایع بوده‌ است؟
مطالعات انجام شده درباره لانگ‌کووید زیاد است. هم از نظر پاتوبیولوژی و هم شیوع و درمان آنها جمعیت‌های متنوعی مورد مطالعه قرار گرفته‌اند. بیشترین عوارض شایع آن هم از دست رفتن یا کاهش حس بویایی و چشایی، ریزش مو و درد در ناحیه قفسه سینه (عوارض عینی) و اضطراب (عوارض ذهنی) است.
آیا آماری از میزان ابتلای افراد به لانگ‌کووید وجود دارد؟
با توجه به مطالعات انجام شده در جمعیت‌های بسیار بالا که استنادپذیری این مطالعات را قوی‌‌تر می‌کند، از نظر آماری تاکنون حدود 2 تا 3درصد کودکان به لانگ‌کووید مبتلا شده‌اند. در افراد بزرگسال هم 30درصد کسانی که به‌دلیل ابتلا به فرم شدید بیماری مجبور به بستری در مراکز درمانی شده‌اند، لانگ‌کووید را تجربه کرده‌اند. در بیمارانی هم که به‌صورت سرپایی درمان شده و به‌دلیل ابتلا به فرم‌های خفیف بیماری نیازی به بستری نداشتند، حدود 7 تا 8درصد لانگ‌کووید گزارش شده است.
چه روش‌های درمانی برای این افراد به‌ویژه کسانی که حس بویایی و چشایی خود را به‌مدت طولانی از دست داده‌اند، مطرح شده است؟
از دست رفتن یا کاهش حس چشایی و بویایی یکی از عوارض شایع لانگ‌کووید است. در کووید-19 یکی از نقاط آسیب‌پذیر، سیستم عصبی است که دچار التهاب می‌شود. در بخش بالایی مغز و منطقه‌ای که حس بویایی در آن وجود دارد، به‌دلیل التهاب در رشته‌های عصبی، فرد با اختلال عملکرد سیستم بویایی و بروز علائم عینی لانگ‌کووید مواجه می‌شود و این عوارض می‌تواند کوتاه یا بلندمدت باشد. مطالعات زیادی در این‌باره صورت گرفته اما در برخی روش‌های طبیعی درمانی قرار گرفتن آنها در معرض بوی برنج دم کرده یا سیب‌زمینی سرخ کرده یا در معرض ترکیبی از بوهای تند مثل بوی قهوه می‌تواند تا حدودی کمک‌کننده باشد. همچنین در یک مطالعه با استفاده از قطره‌های ویتامین «آ» با غلظت خاص که برای داخل بینی تهیه شده، بهبودی در افرادی که حس بویایی‌شان را به‌مدت طولانی از دست داده‌اند، دیده شده است. این قطره در برخی کشورها در حال استفاده است، اما نمی‌دانم که در ایران هم وجود دارد یا خیر، به هر حال جزو مطالعاتی است که در رفع اختلالات بویایی لانگ‌کووید مؤثر بوده است. از سوی دیگر ویتامین‌ B، خصوصا B1 هم در ترمیم اعصاب می‌تواند مؤثر باشد و در این‌باره مورد استفاده قرار گرفته است که البته مصرف آن باید با تجویز پزشکان صورت بگیرد. به هر حال این اختلالات بویایی و چشایی یا هر عارضه دیگری در لانگ‌کووید، در برخی افراد کوتاه‌مدت یا با ماندگاری چند ماهه است و اگر دسترسی به داروهای مورد تأیید وجود ندارد، باید صبوری بیشتری وجود داشته باشد تا درمان شود. برخی عوارض ازجمله اختلال در عادت ماهانه زنانه و ریزش مو هم با گذشت زمان بازگشت به حالت طبیعی مشاهده شده است. اما درباره دیگر عوارض ازجمله ماندگاری درد در قفسه سینه و نفس تنگی با توجه به تداخل آنها با برخی بیماری‌های قلبی - عروقی ضرورت دارد که حتما به پزشک مراجعه شود. دردهای استخوانی هم همانطور که می‌دانیم در بیماری‌های کووید به‌ویژه ابتلا به فرم شدید بیماری، این دردها پس از بهبودی ایجاد می‌شود اما با گذشت زمان بهبود پیدا می‌کند.
میزان این عوارض درباره کدام سویه کرونا بیشتر و کدام‌یک کمتر بوده است؟
بیشترین عوارض لانگ‌کووید به‌دلیل شدت و درگیری بالا در نواحی پایین سیستم تنفسی در واریانت دلتا وجود داشته است. در واریانت اومیکرون هم به‌دلیل اینکه قسمت‌های فوقانی سیستم تنفسی را درگیر می‌کرد و حتی زیرسویه‌های آن ازجمله BA2 با وجود قدرت سرایت، بیماری‌زایی شدیدی نداشتند لانگ‌کووید کمتر دیده می‌شود. بیماران مبتلا به اومیکرون کمتر با درگیری سیستم بویایی هنگام ابتلا مواجه شده‌اند و این مسئله باعث شده که بر عکس واریانت دلتا، عارضه شایع از دست رفتن حس بویایی و چشایی در سویه اومیکرون کمتر دیده شود و تاکنون بیشترین موارد ابتلا به لانگ‌کووید به همان واریانت دلتا و سپس دیگر سویه‌ها مربوط است.
آیا باید نگران دائمی بودن عوارض لانگ‌کووید بود و اینکه کووید-19 باعث می‌شود تا برخی عوارض با بهبودیافتگان تا آخر عمر باقی بماند؟
به‌هرحال مطالعات آینده‌نگری در این‌باره انجام نشده است، چرا که این پاندمی نزدیک به 2 سال است که پدید آمده و از حالا نمی‌توان درباره ماندگاری عوارض آن اظهارنظر قطعی کرد. اما به‌نظر نمی‌رسد که عوارض لانگ‌کووید دائمی باشد و تنها شاید در برخی از آنها زمان طولانی‌تر برای بهبودی کامل فرد نیاز باشد. به‌ویژه در عوارض روانی که نیازمند مداخلات بیشتر است و درمان آن زمانبر خواهد بود. به همین دلیل بهترین توصیه این است که در شیوع دوباره کرونا، با زیرسویه‌های جدید اومیکرون که سرایت‌پذیری زیادی دارند اما شدت بیماری به اندازه واریانت‌های قبلی نیست، رعایت پروتکل‌ها به‌ویژه در اماکن پرازدحام ضروری است تا از چرخش ویروس جلوگیری شود، به‌ویژه در افرادی که واکسیناسیون را انجام نداده یا 3دوز را تاکنون تکمیل نکرده‌اند. درباره واکسن‌ها این مسئله هر بار تأکید شده که نمی‌تواند مانع از ابتلا شود اما از مرگ و ابتلا به فرم شدید بیماری پیشگیری می‌کند.

نکته
چه گروه‌هایی در معرض لانگ‌کووید قرار دارند؟
دلایل ابتلا به کووید طولانی (لانگ‌کووید) هنوز هم برای متخصصان حوزه سلامت مبهم است. مطالعات دقیقی هم درباره اینکه چگونه می‌توان از افزایش موارد ابتلا به لانگ‌کووید جلوگیری کرد، وجود ندارد اما به‌گفته کارشناسان، 6گروه از افراد پس از ابتلای اولیه به عفونت ویروس کرونا بیشتر در معرض خطر ابتلا به کووید طولانی هستند.

ابتلای چندباره
گفته می‌شود افرادی که به‌طور مکرر به کووید-۱۹ مبتلا شده‌اند، بدون درنظر گرفتن شدت بیماری، در معرض خطر ابتلا به کووید طولانی هستند. نتایج یک مطالعه نشان داد خطر ابتلا به لانگ‌کووید با هر بار عفونت مجدد افزایش پیدا می‌کند.

ابتلا به نوع حاد
براساس مطالعه‌ای که اخیرا منتشر شده، به‌نظر می‌رسد کووید طولانی احتمالا در میان افرادی که بار ویروسی بیشتری در زمان ابتلا به عفونت حاد داشته‌اند، ایجاد می‌شود.

بیمارانی با آنتی‌بادی‌های خودایمنی
 بررسی‌ها نشان داده چگونه بیمارانی که آنتی بادی‌های خودایمنی دارند، بیشتر در معرض خطر ابتلا به کووید طولانی قرار دارند. کارشناسان تعداد فزاینده‌ای از اتوآنتی‌‌بادی را در خون این افراد مشاهده کرده‌اند، اما هنوز مشخص نیست که چگونه و چرا چنین است.

 بیماران مبتلا به ویروس اپشتین بار
بنا بر اعلام مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها در ایالات متحده (CDC) بسیاری از مردم این کشور در دوران کودکی به این ویروس آلوده می‌شوند. اپشتین بار می‌تواند باعث سندروم خستگی مزمن شود که علائمی شبیه به کووید طولانی دارد.

بیماران با علائم عصبی شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد افرادی که علائم عصبی مانند سردردهای شدیدی را در طول عفونت حاد کرونا تجربه می‌کنند، می‌توانند طولانی مدت به کووید-۱۹ مبتلا شوند. نورون‌های آسیب‌‌دیده از سوی کروناویروس باعث ایجاد علایم طولانی‌‌مدت مانند تنگی نفس و خواب‌ آلودگی می‌شوند.

 افراد واکسینه نشده
اگرچه درباره اینکه آیا واکسن‌های کووید-۱۹ می‌توانند خطر ابتلای کووید طولانی را کاهش دهند یا خیر داده‌های متناقضی وجود دارد اما بسیاری از کارشناسان معتقدند که واکسن به کاهش عوارض جدی ناشی از ویروس کمک می‌کند. همشهری