مادر جایگزین؛ راهکاری گران برای چشیدن طعم مادری

شفاآنلاین>سلامت> در دنیای امروز زنان و مردان فراوانی هستند که تنها یک امید فرزندآوری با عنوان مادر جایگزین دارند تا از نعمت در آغوش گرفتن فرزند بهره‌مند شوند، حال آنکه در این راه چالش‌های علمی، فقهی و اجتماعی فراوانی وجود دارد.

به گزارش شفاآنلاین: در مرکز ناباروری، زنان و مردان فراوانی را می‌بینی که سرشار از حس امید و ترس هستند، امید از آن رو که زندگی بی‌روح خود را با وجود فرزندی، از مسیر جدایی و کنایه‌های این و آن نجات دهند و ترس از اینکه نکند این بار هم نشود و نتوانند گریه‌های ناامیدی‌شان را به گریه شوق نوزادشان گره بزنند و از نگاه سنگین اطرافیان رهایی یابند.

برخی غالب روش‌های فرزندآوری را بدون نتیجه طی کرده‌اند و تنها یک امید به نام مادر جایگزین یا اجاره‌ای برایشان باقی مانده است تا بتوانند فرزند خود را در آغوش بگیرند و گرمای زندگی را به خانواده خود بازگردانند، زوج‌هایی که برای داشتن کودکی شیرین‌زبان، تلخی رفتار این و آن را به جان می‌خرند و به هر دری می‌زنند تا با وجود تمام مشکلات اقتصادی تکه‌ای از وجود خود را در وجود زنی دیگر به ودیعه بگذارند و بعد از ۹ ماه انتظار و دلهره‌ای که شاید غم‌انگیزتر از درد زایمان است، دلبند خود را سالم تحویل بگیرند و جانی دوباره به زندگی خود بدهند.

سهیلا که ۱۶ سال از شروع زندگی مشترکش می‌گذرد و هنوز صاحب فرزندی نشده است می‌گوید: "بعد از سه سال که از زمان ازدواجمان گذشت تصمیم به بچه دار شدن گرفتیم، اما بعد از این همه سال به هزار و یک دلیل علمی، منطقی و غیرعلمی موفق به داشتن فرزندی نشده‌ام، روزهای سختی را پشت سر گذاشته‌ام و زندگی‌ام دچار مخاطرات فراوانی شده است. " او از همراهی و همدلی همسرش در مسیر پر پیچ و خم تلاش برای داشتن فرزند می‌گوید: "همه اطرافیانم به جز همسرم مرا به دلیل ناتوانی در فرزندآوری آزرده‌اند و زخم زبان این و آن هزاران بار من را واداشته تا از همسرم بخواهم مرا طلاق دهد و دوباره ازدواج کند، اما او صبورانه من را آرام می‌کند و برای زندگی‌مان احترام فراوانی قائل است. "

تمام راه‌هایی که لازم بوده را طی کرده‌ایم و اکنون تنها راه باقی مانده روش رحم اجاره‌ای است: "با مشکلات فراوانی، خانمی را برای کمک پیدا کردیم و دنبال اقدامات لازم برای نهایی کردن کار هستیم و اگر خدا بخواهد با کمک شخص سوم یا مادر جایگزین، صاحب فرزند می‌شوم، امیدوارم فرزندم سالم به دنیا بیاید."

او از داستان‌های غم‌انگیز زنان و مردانی می‌گوید که در راه داشتن فرزند، تلاش‌هایشان بی‌نتیجه مانده‌ است: "همه مثل من و همسرم صبور و پرتحمل نیستند و گاهی وسط راه یا با چند بار شکست خوردن کم نمی‌آورند و قید بچه‌دار شدن و حتی گاهی هم قید ادامه زندگی با همسر خود را می‌زنند و بنیاد خانواده که برای تشکیل آن سختی‌های زیادی کشیده می‌شود از هم می‌پاشد."
دلایل استفاده از رحم اجاره‌ای یا رحم جایگزین چیست؟

محمدحسین نصر اصفهانی، دکترای جنین‌شناسی و بیولوژی تولیدمثل در خصوص روش رحم جایگزین، می‌گوید: رحم جایگزین یکی از روش‌های کمک باروری است و خانمی که به عنوان حامل محسوب می‌شود، ۹ ماه دوران بارداری را طی خواهد کرد و این در حالی است که جنین درون رحم از نظر ساختار ژنتیکی به پدر و مادر اصلی خود اطلاق می‌شود، برای بارداری با کمک رحم اجاره‌ای ابتدا تخمک و اسپرم از زوجین گرفته می‌شود و با کمک یکی از روش‌های کمک باروری مانند" آی وی اف" یا میکروانجکشن جنین تشکیل می‌شود بنابراین جنین تشکیل یافته دارای ژنتیک مشابه با پدر و مادر ژنتیکی خود خواهد بود، سپس در صورتی که جنین رشد کافی در محیط آزمایشگاه را داشته باشد در رحم فرد دیگری قرار می‌گیرد.

وی ادامه می‌دهد: صاحب رحم جایگزین، موظف است که مراحل بارداری در ۹ ماه را طی کند و در این مدت مراقبت‌های لازم جهت حفظ و سلامت جنین را انجام دهد و پس از اتمام دوران بارداری جنین را به پدر و مادر ژنتیکی تحویل بدهد. استفاده از رحم جایگزین از نظر پزشکی، قانونی و روحی بسیار پیچیده است، بنابراین نیاز به دریافت مشاوره‌های گوناگون پزشکی، قضائی و روانی طرفین دارد.

این دکترای جنین‌شناسی با اشاره به این که به دلیل پیچیدگی‌های روش رحم اجاره‌ای، این تکنیک در مراکز تخصصی ناباروری انجام می‌گیرد، می‌افزاید: زوجین و فرد صاحب رحم جایگزین باید از نظر سلامت و نداشتن بیماری‌های مربوط به زنان و مردان، بیماری‌های عفونی، داخلی و روانی بررسی شوند و در صورت داشتن سلامت جسمی و روحی می‌توانند کاندیدای فرزندآوری با روش رحم اجاره‌ای بشوند.

وی با اشاره به علل استفاده از روش رحم اجاره‌ای، تصریح می‌کند: یکی از مهمترین علل استفاده از روش رحم اجاره‌ای، ناباروری زوجین است که به دلایل متعددی از جمله اندومتریوز و سندروم آشرمن، ممکن است نابارور باشند. استفاده از این روش در زنانی که سابقه مشکلاتی در بارداری‌های قبلی خود داشته‌اند، مانند سقط مکرر به دلیل نارسایی دهانه رحم، زایمان‌های زودرس متوالی علی‌رغم درمان‌های پزشکی یا پره اکلامپسی شدید که به آن‌ها بارداری مجدد توصیه نمی‌شود، بسیار مناسب است و با این روش می‌توانند صاحب فرزند شوند.
استفاده از رحم جایگزین در زنانی دارای بیماری‌های قلبی، تنفسی و کلیوی

نصر اصفهانی با توضیح این که داشتن برخی شرایط پزشکی، زوجین را به سمت استفاده از روش رحم جایگزین سوق می‌دهد، می‌گوید: بارداری در برخی از زنان به دلیل ابتلا به برخی از بیماری‌ها مانند فشار خون بالا، بعضی بیماری‌های قلبی، تنفسی یا کلیوی و یا استفاده از بعضی داروها، خطرناک است یا ممکن است به آن‌ها توصیه نشود، پس افراد مذکور می‌توانند با رحم اجاره‌ای برای فرزندآوری اقدام کنند، همچنین زنانی که به دلایل مختلف از جمله " هیسترکتومی" (درآوردن رحم) یا مشکلات مادرزادی، فاقد رحم هستند یا رحم آن‌ها کوچک است و نمی‌توانند باردار شوند، جهت درمان ناباروری می‌توانند از روش رحم جایگزین استفاده کنند.

وی در خصوص شرایط رحم اجاره‌ای، خاطرنشان می‌کند: یکی از مهمترین شرایط فرد حامل در رحم اجاره‌ای فاکتور سن است. کسانی که می‌خواهند از رحم جایگزین استفاده کنند، باید دارای سن بالاتر از ۲۰ سال بوده و هنوز در سن یائسگی قرار نگرفته باشند و داشتن حداقل یک فرزند سالم برای کسانی که قرار است حامل جنین باشند یکی دیگر از شرایط رحم اجاره‌ای است و فرد حامل باید از نظر جسمی و روحی سالم باشد و سابقه هیچ گونه بیماری زمینه‌ای یا مشکل در بارداری قبلی را نداشته باشد و مصرف نکردن سیگار و الکل توسط فرد حامل نیز یکی از شرایط مهم در انتخاب رحم اجاره‌ای است که باید رعایت شود.
مشاوره ژنتیک یکی از مراحل مهم استفاده از رحم جایگزین

این دکترای جنین‌شناسی انجام مشاوره ژنتیک را یکی از مراحل مهم استفاده از روش رحم اجاره‌ای می‌داند و می‌گوید: پدر و مادر ژنتیکی به همراه حامل، باید جهت انجام مشاوره به متخصصان ناباروری برای انجام بررسی‌های لازم از قبیل آزمایشات و سونوگرافی‌ها مراجعه کنند و گاهی لازم است حامل و والدین ژنتیکی برای انجام بررسی‌های تکمیلی به متخصص زنان و یا سایر متخصصان مربوطه مراجعه کنند، همچنین مشاوره ژنتیک برای والدین و فرد حامل جنین انجام می‌شود.

وی می‌افزاید: یکی از مهمترین مسائل و نگرانی‌های والدین، مسائل حقوقی پس از تولد نوزاد است، بنابراین انجام مشاوره حقوقی، بایدها و نبایدهای موجود در زمان استفاده از رحم اجاره‌ای را برای والدین و فرد حامل مشخص می‌کند، اصولاً مراکز کمک باروری و ناباروری دارای کمیته‌ای جهت بررسی فرآیند روش رحم اجاره‌ای هستند که در آن اقدامات درمانی و حقوقی انجام شده ارزیابی می‌شود.

نصراصفهانی می‌گوید: اگر فردی امکان استفاده از تخمک خود جهت بارداری را داشته باشد، تخمک‌ها پس از استفاده از داروهای تحریک تخمدان از طریق عمل پانکچر (تخمک گیری) از تخمدان خارج می‌شود و در شرایط آزمایشگاهی با استفاده از اسپرم همسر نامبرده لقاح انجام شده و جنین به دست آمده در رحم فرد حامل قرار می‌گیرد و باید مراقبت‌های دوران بارداری و غربالگری‌ها در ۹ ماه دوران بارداری انجام شود.

وی با بیان این که انجام سزارین آخرین مرحله استفاده از رحم اجاره‌ای است، تصریح می‌کند: پس از سزارین امور حقوقی مربوطه انجام خواهد گرفت و جنین به پدر و مادر ژنتیکی تحویل داده می‌شود.
آیا دین اسلام اجازه استفاده از روش رحم جایگزین را می‌دهد؟

دکترای جنین‌شناسی در خصوص حکم شرعی رحم اجاره‌ای، ادامه می‌دهد: مراجع تقلید، نظریات مختلفی درباره استفاده از رحم جایگزین دارند، بنابراین حکم شرعی بر اساس مرجع تقلید هر فرد متفاوت خواهد بود، اگرچه مشاوران حقوقی در مراکز ناباروری اطلاعات کافی در این زمینه را در اختیار زوجین قرار می‌دهند و فتوای برخی از مراجع تقلید از جمله حضرت آیت الله خامنه‌ای این است که استفاده از رحم اجاره‌ای فی نفسه ایرادی ندارد، اما باید از انجام اعمال حرام از قبیل نگاه کردن و لمس کردن اجتناب شود و آیت الله مکارم شیرازی نیز معتقد است، اگر نطفه زن و شوهری در خارج از رحم تشکیل شود و در رحم فرد دیگری قرار داده شود، فی نفسه اشکالی ندارد، از آنجایی که ممکن است لمس یا نگاه به نامحرم به وجود آید، در شرایط ضروری استفاده از رحم جایگزین امکان پذیر خواهد بود.

میکرواینجکشن، روشی پیشرفته برای درمان ناباروری

سیدمهدی احمدی، متخصص زنان و نازایی و رئیس هیئت مدیره مرکز باروری و ناباروری اصفهان در خصوص درمان ناباروری زوجین، می‌گوید: هدف درمان ناباروری این است که میزان موفقیت برای درمان افزایش یابد و نوزادانی که با روش‌های درمانی به دنیا می‌آیند از سلامت بیشتری برخوردار باشند همچنین حفظ باروری به این معناست که قبل از آنکه باروری زن یا مرد در خطر قرار گیرد، برای حفظ باروری آن‌ها اقدامات لازم انجام شود.

وی ادامه می‌دهد: بسیاری از زوجین تنها با ویزیت پزشکان و گرفتن مشاوره مشکل‌شان حل می‌شود و ممکن است تنها به مداخله در سطح توصیه‌های بهداشتی نیاز باشد که قدم اول در درمان محسوب می‌شود و البته هزینه‌های پایینی دارد و مداخلات دارویی از جمله تنظیم سیکل قاعدگی و برطرف کردن عامل عفونی و مداخلات مختصر از جمله سایر درمان‌ها است و گاهی جراحی‌های ساده سرپایی انجام می‌شود تا موانع باروری مردان و زنان برداشته شود.
روش‌های درمان ناباروری با هزینه‌های منطقی

این متخصص زنان و نازایی خاطرنشان می‌کند: گاهی لازم است یک قدم به جلو برداشته شود و قدرت باروری زنان و مردان تقویت شود، در این صورت زنان تحت درمان قرار می‌گیرند تا تخمک آن‌ها مناسب باروری شود و بعد از آن اسپرم مرد گرفته می‌شود و در محیط‌های آزمایشگاهی شست‌وشو و تقویت می‌شود و در نهایت با عمل ساده‌ای به نام IUI اسپرم‌های مرد توسط لوله‌ای وارد رحم همسرش می‌شود که در این حالت نیز بدون نیاز به هزینه‌های سرسام‌آور مشکل ناباروری زوجین حل می‌شود.

وی می‌گوید: گاهی پزشک معالج با توجه به شرایط زوجین می‌تواند از فرایند لقاح خارج رحمی و سیکل درمان استفاده کند که در این صورت نیاز است زنان در دو سیکل قاعدگی تحت درمان قرار گیرند تا تحریک تخمک گذاری انجام شده و تعداد بیشتری تخمک تولید شود و پس از خارج کردن آن‌ها به روش جراحی و نیز گرفتن اسپرم از مردان و انتخاب اسپرم خوب و در نهایت تزریق اسپرم در تخمک، جنین، تشکیل و انتقال آن به رحم زنان انجام خواهد شد.

شرط استفاده از رحم اجاره‌ای چیست؟

وی با تاکید بر این که استفاده از رحم جایگزین نیز یکی از راه‌های درمان ناباروری است، تصریح می‌کند: تا زمانی که زن قدرت باروری دارد، اما به هر دلیلی رحم خود را از دست داده یا مشکلات مادرزادی دارد یا رحم به دلیل بارداری‌های مکرر منجر به سقط ثابت شده که قابلیت نگهداری جنین تا ٩ ماه را ندارد، می‌تواند از رحم خانمی دیگر برای انتقال جنین استفاده کند که انتخاب این فرد گاهی توسط خود خانواده‌ها انجام می‌شود و گاهی نیز در مرکز ناباروری داوطلب‌ها به خانواده‌های کاندیدای استفاده روش رحم جایگزین معرفی می‌شوند.

احکام رحم اجاره‌ای در دین اسلام چیست؟

حجت‌الاسلام امیر صالحی، کارشناس فقه در خصوص احکام مربوط به رحم اجاره‌ای می‌گوید: از امور فطری در وجود انسان‌ها میل به داشتن فرزند و ادامه نسل است، اما برخی از زوج‌ها از این نعمت الهی برخوردار نبوده و از این مسئله رنج می‌برند و نبود فرزند باعث شده تا بسیاری از زندگی‌ها تلخ شده و حتی به جدایی برسد.

وی ادامه می‌دهد: از جمله مشکلاتی که در مردان باعث ناباروری آن‌ها می‌شود، این است که برخی از آن‌ها فاقد اسپرم هستند و یا اسپرم توان و خاصیت ترکیب با تخمک زن را ندارد، در ارتباط با زنان نیز باید گفت زنانی وجود دارند که فاقد تخمک بوده یا توان پذیرش اسپرم را ندارند، رحم برخی از زنان توان نگهداری و پرورش جنین را ندارد و یا زنانی وجود دارند که اصلاً رحم ندارند، این مشکلات از دیرباز وجود داشته با این حال میل به داشتن فرزند در این افراد همچنان ادامه دارد.

این کارشناس فقه با بیان این که انسان همواره در پی یافتن راه حلی برای رفع مشکلات ناباروری بوده است، می‌افزاید: روش‌های گوناگونی برای درمان ناباروری وجود دارد و علم پزشکی با پیشرفت‌هایی که داشته، توانسته است برای درمان بسیاری از این مشکلات راه حل‌هایی ارائه دهد یکی از آنها رحم اجاره‌ای است.

وی با تاکید بر این که در اینجا این مسئله مطرح می‌شود که آیا صاحب فرزند شدن از طریق رحم جایگزین مشروعیت دارد یا خیر، تصریح می‌کند: البته مباحث دیگری از جمله نفقه و ارث در مورد چنین فرزندی مطرح می‌شود، باید بدانیم درباره این که نطفه بارور شده زن و شوهری را در رحم زن دیگری قرار دهند، در بین برداشت‌های فقهی ۳ نظریه و حکم شرعی وجود دارد:

حرمت و عدم جواز: مراجع تقلیدی مانند امام خمینی، آیت الله بهجت، آیت الله تبریزی، آیت الله خویی و آیت الله فاضل لنکرانی این عمل را حرام دانسته و برخی مانند آیت الله تبریزی تصریح کرده‌اند که اجرت زن جانشین نیز باطل است. آیت الله وحید خراسانی در این باره فرموده‌اند: اگر در زمانی که نطفه را در رحم زن قرار می‌دهند، زن همسر دائمی یا موقت صاحب نطفه باشد، جایز است مگر این که متوقف بر انجام کار حرامی باشد که ارتکاب آن کار، حرام است

جواز: آیت الله خامنه‌ای، آیت الله شبیری زنجانی، آیت الله صافی گلپایگانی و آیت الله نوری همدانی این عمل را جایز دانسته، البته این عمل نباید همراه کار حرامی مانند نگاه حرام و لمس حرام باشد، اگر چه توسط پزشک هم جنس نیز باشد مگر اینکه ضرورتی وجود داشته باشد.

جواز در صورت نامحرم بودن زن جانشین با صاحب نطفه: آیت الله سیستانی قائل به تفصیل شده و می‌فرماید: قرار دادن جنین در رحم زن دیگر اگر آن زن با مرد صاحب اسپرم محرم باشد (مثل خواهر و…) بنابر احتیاط، جایز نیست و اگر محرم نباشد جایز است. ایمنا