در شرایط امروز، بررسی برخی آسیبهای فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی توسط کارشناسان امر به مسئله‌ای ضروری و غیرقابل انکار تبدیل شده است چرا که استفاده ناصحیح از فضای مجازی و اعتیاد به شبکه‌های اجتماعی باعث بروز و ظهور مشکلات عدیده‌ای برای خانوداه‌ها، جوانان و زوجین شده است و غرق شدن در فضایی «فانتزی» طیف گسترده‌ای از مردم را دچار سردرگمی و تشویش کرده است.
فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی می‌توانند پیامدهایی همچون ایجاد هویت دوگانه، آسیبهای جبران‌ناپذیر در روابط زوجین، سردرگمی، استرس، ناامیدی و یأس را در پی داشته باشد اما در عین حال کنترل و پیشگیری از بروز این آسیبها نیز امکان‌پذیر است.
به همین منظور برای بررسی علل و زمینه‌های گرایش خانواده‌ها و جوانان به فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی، مسئله ایجاد بحران هویت در نوجوانان، آسیبهای اجتماعی نشأت گرفته از فضای مجازی، خط قرمزهای آسیب‌شناسی در فضای مجازی و تأثیر شبکه‌های اجتماعی بر ایجاد انحرافات جنسی در جامعه و ... میزبان برگزاری نشستی تخصصی با عنوان «بررسی آسیبهای اجتماعی در بستر فضای مجازی» بودیم.
یکی از میهمانان این نشست دکتر امیرمحمود حریرچی؛ دکترای سلامت عمومی از دانشکده گلاسکو انگلیس بود که وی از فعالان حوزه مددکاری اجتماعی با نگرش جامعه شناختی نسبت به جامعه است و هشت سال فعالیت به عنوان مدیر‌کل پژوهش وزارت بهداشت و درمان پزشکی و دو سال به‌عنوان معاون دانشجویی فرهنگی وزارت بهداشت را در کارنامه خود دارد همچنین وی عضو شورای عالی برنامه‌ریزی آموزش پزشکی بوده است.
دکتر یاسر مدنی؛ دکترای تربیت مشاور و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران از دیگر میهمانان این نشست تخصصی بود که در حال حاضر به عنوان سرپرست کلینیک مشاوره و بهداشت روان دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران مشغول به کار است؛ دکتر مدنی از دوره متوسطه در امریکا مشغول به تحصیل بوده و پس از اخذ مدرک دکتری خود از امریکا در سال 91 به ایران بازگشته است.
سید حسین نبوی؛ فوق‌لیسانس علوم تربیتی، دانشجوی دوره دکتری مدیریت آموزشی و مدیر سابق کلینیک مشاوره و بهداشت روان دانشکده روانشناسی و عضو کمیسیون عالی جوانان در وزارت ورزش و جوانان دیگر میهمان این نشست بود؛ در ادامه مشروح بخش نخست این نشست تقدیم مخاطبان ارجمند می‌شود:
تا به امروز در حوزه‌های مختلف همچون بلوغ زودرس، آسیبهای فضای مجازی و آسیبهای اجتماعی در خدمت اساتید مختلف بوده است؛ امروز نیز قصد داریم در این نشست بر مسئله آسیبهای اجتماعی در بستر فضای مجازی متمرکز شویم؛ به عنوان سؤال نخست، آیا شما قائل به این مسئله هستید که ماهیت فضای مجازی همراه و عجین با تولید و ایجاد آسیبهای مختلف اجتماعی است؟
دکتر حریرچی:مشکل اساسی اینجاست که باید باور داشته باشیم که جامعه صنعتی نسبت به جامعه سنتی نیازمندیهای جدیدتری دارد که این نیازها بسیار متفاوت است، یکی از نیازهایی که در جامعه صنعتی بیشتر معنا پیدا می‌کند نیاز به «سرگرمی و تفریح» است؛ در جامعه سنتی تفریح و سرگرمی در ابعاد مشخص و محدودتری وجود داشت و همه افراد در این دایره مشغول تفریح و سرگرمی بودند اما در حال حاضر با توجه به رده‌های سنی مختلف، نیازهای مختلفی نیز وجود دارد که به همین دلیل می‌توان گفت در فضاهای مجازی مخاطبان تحت بمباران اطلاعاتی هستند و آمار نشان می‌دهد که 35 تا 40 درصد از استفاده‌کنندگان از فضای مجازی، جوانان هستند.
از شبکه‌های اجتماعی سوءاستفاده می‌کنیم
تلگرام یکی از اپلیکیشن‌های موبایلی است که امروزه در کشورمان، بیشترین تعداد مخاطب را به خود اختصاص داده است و حدود 100 هزار کانال دارد و مخاطبان آن نزدیک به 20 هزار مرتبه به این کانالها مراجعه می‌کنند؛ در ایران بدون اینکه متوجه باشیم از شبکه‌های اجتماعی سوءاستفاده می‌کنیم در صورتی که می‌توان از آن استفاده بهینه کرد؛ استفاده بهینه از شبکه‌های اجتماعی نیازمند آموزش به خانواده است که در این مسئله رسانه ملی باید کمک کند و موارد سوءاستفاده‌های صورت گرفته و دارای تاثیر منفی را بیان کند؛ در فضای مجازی مخاطب مشخص و قابل رویت نیست و در این فضا جمعیتِ جوان که به دنبال شکل‌دهی هویت خود هستند می‌توانند هویت خود را برخلاف هویتی که دارند و در شرایط گوناگون خانوادگی شکل گرفته است، پرورش داده و در معرض نمایش بگذارند و خود را به آن شکلی که از او می‌خواهند معرفی کند.
کاربران فضای مجازی با ایجاد «هویت مجازی»، هویت واقعی خود را در پشت آن مخفی می‌کند و زمانی این شخصیت برملا می‌شود که دچار سرخوردگی، آسیب و مشکلات شود؛ ما در جامعه‌ای زندگی می‌کنیم که از نظر جنسی بیمار است و افراد این جامعه دچار کمبودهای جنسی هستند چون آموزشهای لازم به‌دلیل وجود خط قرمزهای فراوان داده نشده است.
جامعه مجازی یک جامعه بسیار پویا است اما در مقابل کسانی که باید آموزشهای لازم برای بهره‌گیری از این فضا را بدهند به شیوه آزمون و خطا عمل می‌کنند و پویا و فعال نیستند و روی اقدامات کارشناسانه تاکید نمی‌کنند.
آسیب‌پذیر بودن جامعه صنعتی نسبت به جامعه سنتی
بزرگترین تبعیض در تمام دنیا نسبت به زنان این است که شرایطی برای این زنان ایجاد نمی‌شود تا از زندگی سالم برخوردار باشند و مورد حمایت قرار گیرند البته منظورم افراد لاابالی نیست چون فرد لاابالی می‌تواند هم مرد و هم زن باشد، اگر بخواهیم واژه روسپی را استفاده کنیم آن شخصی که به این زن مراجعه می‌کند نیز روسپی است؛ دلیل اینکه جامعه ایران دچار بیماری جنسی شده به این خاطر است که دیگر جامعه سنتی نیست، در جامعه سنتی محدودیت‌ها و نیازها مشخص و تعریف شده بود و افراد که به یک سنی می‌رسیدند، دارای شرایط لازم برای ازدواج بودند و خانواده نیز از آنها حمایت می‌کرد و به‌همین دلیل آسیب‌پذیری این جامعه بسیار کم بود.
توسعه انحرافات جنسی در بستر فضای مجازی
در جامعه صنعتی و شهری امروز نیازهایی مطرح می‌شود که خود می‌تواند عامل ایجاد برخی انحرافات شود و همانطور که گفتم امٌ‌الفساد تمام آسیبها «فقر» است که بخشی از آن فقرِ دانش و اطلاعات است؛ در این جامعه بیمار، شبکه‌های اجتماعی و مجازی باعث توسعه انحرافات جنسی شده‌اند؛ شبکه‌های مجازی نوعی از اطلاعات را در اختیار افراد قرار می‌دهند که باعث ایجاد توقعات کاذب می‌شود.
بحث طلاق عاطفی از همین نمونه است، خانواده‌ها به این فضا وارد شده و درگیر روابطی می‌شوند که با جامعه ما به هیچ عنوان سازگاری ندارد؛ پدر و مادری که خود درگیر فضاهای مجازی است چگونه می‌تواند توقع داشته باشد که فرزندش وارد این فضا نشود و از آن استفاده نکند؛ پدر و مادری که در خانه هنگامی که تلفن همراهش زنگ می‌زند و با لبخندی اتاق را ترک می‌کند چگونه می‌تواند پاسخگوی سؤالات و ابهامات ذهنی فرزند خود باشد؟
دکتر مدنی:فضای مجازی پتانسیل استفاده درست و سوءاستفاده را دارد و هم‌اکنون من نمی‌دانم که کدام طرفِ ترازو سنگین‌تر است و دوست دارم بدانم که در ایران مزیت فضای مجازی بیشتر است یا مضرات آن؟!
اگر از نظر کمیت هم تعداد مضرات این فضا از مزیتهای آن کمتر باشد، برای من به‌عنوان کسی که مشاوره می‌دهم و هر روز با افرادی که لطمه خورده‌اند در ارتباط هستم، این تلقین به من منتقل می‌شود که عمق لطمه‌هایی که افراد از طریق فضای مجازی خورده‌اند بسیار بیشتر از منفعت آن بوده است چرا که درصد بسیاری از شکایتهایی که مشاور خانواده دریافت می‌کند، شبکه‌های مجازی در آن دخیل هستند.
در موارد نخست با حُسن نیت به قضیه نگاه می‌کردم که این به دلیل بدشانسی ما است ولی هنگامی که موارد بیشتری را بررسی کردم و با مشاوران دیگر مشورت کردم، متوجه شدم که علت بسیاری از دردسرهای خانوادگی، شبکه‌های مجازی هستند؛ معمولاً در جلسات مشاوره با افراد اگر در جلسه اول صحبتی از شبکه‌های مجازی نکنند در جلسه دوم حتماً ذکر شبکه‌های مجازی توسط یکی از زوجین یا هر دو مطرح می‌شود.
ایجاد دنیای فانتزی در فضای مجازی برای کاربران
شبکه‌های مجازی به دلیل اینکه محیطی بسیار گسترده هستند و «دنیایی فانتزی» برای افراد مهیا می‌کنند لذا کار مشاور یا روانشناس در این دنیای عجیب و غریب نیز برای ارائه راهکار بسیار سخت‌تر می‌شود؛ در شبکه‌های مجازی هر چند ظاهراً همه چیز را در دسترس می‌گذارند اما مداخله را از مشاوران و روانشناسان دور می‌کنند؛ ما نمی‌توانیم وارد دنیای مجازی افراد شویم و در آنجا دخالت و نصیحت کنیم.
در ایران میزان رشد در موضوعات مختلف را افتخار می‌دانیم مثلاً می‌گوییم ایران شتاب خوبی در بهره‌برداری و مقاله‌نویسی داشته است اما در زمینه شبکه‌های مجازی، رشد خیلی سریع صورت گرفته است به طوری که قبل از اینکه نیروی متخصصی بتوانیم تربیت کنیم تا توانایی مواجهه با عوامل و پیامدها را داشته باشد، این ابزار در اختیار افراد قرار گرفت.
قراردادن ابزار استفاده از فضای مجازی در اختیار فرزندان
اخیراً تلگرام را همانند یوتیوب، فیس‌بوک و سایر شبکه‌های مجازی قصد داشتند، مسدود کنند یا اقدام دیگری انجام دهند و باعث ایجاد بلاتکلیفی شده بود که در نهایت، مجاز شناخته شد؛ جنگی میان مدرنیته و سنت بود که تصمیم‌گیران قادر به تصمیم‌گیری نبودند زیرا خواسته یا ناخواسته این اتفاق خواهد افتاد؛ این مسئله بنده را به یاد مراکزی در آمریکا می‌اندازد ـ البته شنیدم در ایران نیز چنین مراکزی وجود دارد ـ که سوزن پاک در اختیار افراد معتاد قرار می‌دهند؛ آقای دکتر حریرچی اشاره کردند که پدر و مادر از روی یأس، ناامیدی و وجهه وسوسه‌انگیز شبکه‌های مجازی، تبلت را برای فرزندان خود مهیا می‌کنند تا لااقل سوزن اعتیاد را خودشان در اختیار آنها گذاشته باشند.
آیا شما این مسئله که والدین تبلت در اختیار فرزندان خردسال خود قرار دهند را نوعی آسیب می‌دانید؟
دکتر مدنی: بله؛ حتما آسیب است اما راه‌حلی است که والدین از روی ناچاری انجام می‌دهند.
خانواده‌هایی که با شیوه‌های مختلف ایجابی و به‌صورت اغنایی توانسته‌اند برخی از ابزارهای ارتباطی در فضای مجازی مانند تبلت را در اختیار فرزندان خردسال خود قرار ندهند، آیا از نگاه شما کار صحیحی انجام داده‌اند؟
دکتر مدنی: تنها می‌توان گفت «خوش به حال آنها» و باید به حال آنها غبطه خورد زیرا توانسته‌اند زمینه‌های اجتماعی، مذهبی، معنوی و بیولوژیک را از قبل برای فرزندان آماده کنند؛ در حال حاضر مضرات شبکه‌های اجتماعی آنقدر قوی است که بنده به‌عنوان متخصص می‌گویم خوشا به حال کسانی که توانستند عوامل مختلف را به نحوی در کنار هم قرار دهند تا مقاومتی حتی موقت در برابر این فضا داشته باشند.
«شبکه‌های فضای مجازی» طوفانی در حال آمدن نیست بلکه این طوفان آمده
شبکه‌های فضای مجازی، طوفانی در حال آمدن نیست بلکه این سیل یا طوفان آمده است و هر کسی که هنوز غرق نشده باشد، جای شکر دارد و باید به بعد مذهبی و معنوی آن توجه شود؛ در کشور ما به دلیل اینکه سیاست با مذهب در هم تنیده است، هر دوی این عوامل در جایگاهی که افراد دارند، اثر می‌گذارد.
آقای نبوی شما به فضای مجازی چطور نگاه می‌کنید؟ آیا صحبت آقایان مدنی و حریرچی را تأیید می‌کنید یا نظر دیگری دارید؟
سید حسین نبوی: آیه‌ای در قرآن آمده که من را از نوجوانی به فکر واداشته است، «الاسلام یعلو و لا یعلی علیه»؛ لازم است تا مقدمه‌ای را خدمت شما خاطرنشان کنم؛ تمام مصنوعات دست بشر دارای کاتالوگ است شما هنگامی که موبایل، تلفن و ... خریداری می‌کنید، همگی دارای کاتالوگ هستند؛ محتوای کاتالوگ نشان‌دهنده این است که فردی که دستگاه مورد نظر را ساخته است نسبت به مصرف‌کننده از جزئیات این دستگاه آگاه‌تر است.
خدا هنگامی که ما را آفرید به خود «فتبارک الله أحسن الخالقین» گفت، خداوند متعال که دارای عظمت بسیاری است و آگاه به علم غیب است به این معنی که اگر چیزی به ذهنمان خطور کند خدا نسبت به آن آگاهی دارد، در این حال به خود احسنت گفت و امانت خاص خود را بر دوش ما گذاشت.
امام علی(ع) می‌گویند: اگر کسی خودش را بشناسد خدا را می‌شناسد، به نظر بنده از این زاویه باید به این مسئله نگاه کنیم؛ برای اینکه خودمان را بهتر بشناسیم مثالی را عرض می‌کنم؛ اندازه کلیه انسان کوچک است اما 16 کار انجام می‌دهد که یکی از آن کارها، دفع سموم بدن است و دستگاهی که بشر برای دفع سموم بدن ساخته است دستگاه دیالیز است که در مقایسه با حجم کلیه، بسیار بزرگ است؛ دانشمندان بررسی کردند که اگر دستگاهی با کارایی مغز را بسازند باید 240 کیلومتر در 240 کیلومتر ابَر رایانه‌هایی را قرار دهند که بتوانند کار مغز را نجام دهند، که این کار نشدنی است؛ حال ببینید که انسان چقدر بزرگ و با‌عظمت است.
آنهایی که پدر شده‌اند علاقه زیادی به فرزندانشان دارند که حاضر هستند جانشان را نیز فدای آنها کنند حال میزان عشق و علاقه خداوند متعادل به انسان از میزان عشق پدر به فرزند بیشتر است؛ خدا برای اینکه انسان را به سعادت برساند آئین‌نامه و کاتولوگ که دین ما است را قرار داد؛ دین همان مسیری است که بشر باید در آن راستا حرکت کند؛ یکی از دستورات اسلام این است که مردها از نقره به جای طلا استفاده کنند؛ علت علمی آن این است که کروموزوم خانمها xx است و کروموزوم آقایان xy است، کروموزوم y اندازه و ساختار کوچکتری نسبت به x دارد و آسیب‌پذیرتر است.
دستگاه‌های فلزیاب که برای تشخیص اشیای موجود در زمین است، براساس فرکانسی که هر فلز از خود متصاعد می‌کند به طور مثال آهن 10 مگاهرتز و مس 20 مگاهرتز سپس این میزان را جذب و نمایش می‌دهد؛ فرکانسی که طلا از خود متصاعد می‌کند آنقدر زیاد است که باعث از بین رفتن کروموزوم Y می‌شود؛ از بین رفتن کروموزوم Y باعث ناقص‌الخلقه شدن یا مقطوع‌النسل شدن فرزند می‌شود، در دستورات دینی هم داریم که یکی از کارهای مکروه برای مرد طلاسازی است.
تمام امر و نهی‌های اسلام براساس اصول و قاعده است زیرا بعضی از افراد که روشنفکر هستند، بیان می‌کنند این دین برای یک هزار و 400 سال پیش است و پیامبران یک چیزی در آن زمان برای خودشان گفته‌اند و در حال حاضر علم در حال پیشرفت است و مطالب باید علمی باشد؛ تمام مطالب و احادیث و آیات قرآن علمی و ناب هستند و بنده همواره به دانشجویان توصیه می‌کنم که اگر می‌خواهید فعالیت و کار علمی و پژوهشی انجام دهید، مبنای خود را یک آیه قرآن بگذارید زیرا شما هنگامی که بر روی مطلبی علمی کار می‌کنید و بر روی مبحث آزمون و خطا آزمایش می‌کنید تا به نتیجه علمی برسید، پس از مرور زمان آن مبحث رد می‌شود اما مطالب علمی که مبنا و اساس آن آیه قرآن باشد، به هیچ وجه رد شدنی نیست بلکه توسعه پیدا می‌کند.
گستردگی ارتباطات در فضای مجازی
باید با مطالعه، ظرفیت موجود در قرآن و احادیث را پیدا کنیم؛ همانطور که آقایان حریرچی و مدنی گفتند عرصه فضای مجازی عرصه فرصتها و تهدیدها است؛ به نظر بنده فرصتهای این فضا با توجه به ضرورتهای امروز جامعه خیلی بیشتر از تهدیدهای آن است و با کار آموزشی می‌توان از تهدیدهای این فضا کم کرد؛ در حال حاضر فضای مجازی گستردگی ارتباطات را بسیار آسان کرده است، در دهه 60 اگر شما می‌خواستید پیامی را به شخصی برسانید از طریق نامه ارتباط برقرار می‌کردید اما امروزه از یک نقطه دنیا به نقطه دیگر با یک کلیک به راحتی کل پیامها را مخابره و اطلاع‌رسانی می‌کنید که این اتفاق خیلی مهم و پراهمیت است.
مدیریت استفاده فرزندان از فضای مجازی
فضای مجازی همانند تیغ دو دم است؛ همه این ابزارها و تکنولوژی‌ها استفاده خوب یا بد دارند؛ باید آموزش لازم صورت بگیرد، ما به بچه دو یا سه ساله چاقو نمی‌دهیم اما از چهار سالگی نحوه در دست گرفتن چاقو را به وی آموزش می‌دهید تا استفاده کند؛ من یک بچه هشت ساله و دو ساله دارم، دخترم در دست هم سن و سالان خود تبلت می‌بیند و از من تقاضای تبلت می‌کند، من برای او بهترین تبلت را خریداری کردم و عهدی با او بستم که هر روز خاطرات خود را برایم تایپ کند؛ عهد من به چند علت بود که تایپ کردن را به خوبی یاد می‌گیرد و بخش اعظمی از وقتش با تایپ کردن سپری می‌شود.
به گفته دکتر حریرچی که این فضا آسیب‌هایی را دارد و جامعه ما یک باره از سنتی به مدرنیته تغییر کرد، بدون اینکه ما شرایط مدرنیته را برای خود فراهم کنیم، در این محیط قرار گرفتیم؛ ما نباید تسلیم شویم و باید فکر کنیم تا بهترین فرصتها را از این شرایط به وجود آمده به دست آوریم؛ بهترین کار و اقدام آموزش است، خداوند هنگامی که می‌‌گوید «نون والقلم و ما یسطرون»، به این قلم قسم می‌خورد، باید تأمل کرد که چرا خداوند به قلم قسم خورده است؛ من با تفکر در این آیه به بحث آموزش رسیدم که اگر قلم نبود علم دیگر گسترش پیدا نمی‌کرد و به نسلهای آتی انتقال نمی‌یافت.
آموزش، تنها راه‌حل موجود در این حوزه
در روانشناسی بحثی است باعنوان "فرامن" به این معنی که هنگامی که شما در جمعی حاضر می‌شوید خیلی از کارها را نمی‌توانید انجام دهید و محدود می‌شوید، به‌عنوان مثال بدون پیراهن در یک جمع رسمی نمی‌توانید حضور پیدا کنید اما در خانه این امکان فراهم است و "فرامن" همان عملی است که شما آدابی را در جمعی رعایت می‌کنید اما در خلوت ممکن است رعایت نکنید؛ در فضای مجازی فرامن به کنار می‌رود و ما باید به فرزرندان خود آموزش دهیم زیرا سیلی است که آمده و تنها راه حل آن آموزش است.تسنیم
