به گزارش شفا آنلاین،
آن‌طور که «علی مصطفی نژاد» مدیر سابق تنها پایگاه پل‌های تاریخی می‌گوید: «از سال 88 تا امروز از 6 پلی که پرونده ثبت جهانی آنها
کامل شده بود، یک پل(پل زال) به طور کامل فروریخت»، تا عکس‌های باقی مانده
آن تنها نشان از وجود پلی باشد که به همراه 5 پل کشکان، کلهر، پلدختر،
گاومیشان و پل شکسته(شاپوری) سودای ثبت در فهرست جهانی یونسکو را داشتند.
از سویی دیگر پل زال و طاق الحاقی پل کشکان تنها قربانی بی‌توجهی به تاریخ
پل‌سازی در کشور نیست. هرچند «محمد حسن طالبیان» معاون میراث فرهنگی، صنایع
دستی و گردشگری کشور درباره چرایی این اتفاق توضیحی
نمی‌دهد اما از سفر قریب الوقوع خود به لرستان و
بررسی وضعیت پل‌های تاریخی این استان خبر می‌دهد.
تشکیل پایگاه پل‌های تاریخی کشور
پل‌های لرستان پیش از آن که سیلاب، طاق قاجاری پل کشکان را فرو بریزد هم
خبرساز شده بودند. سیلاب به جان خرم‌آباد که افتاد این تخریب پل‌های معاصر و
پل‌هایی که بیش از چند سال عمر نداشتند در صدر اخبار خسارت‌های سیلاب
نشستند. واکنش فضای مجازی به این ماجرا تا چند روز ادامه داشت. اوج اعتراض
آنها آنجا بود که عکس فروریخته پل 9 دی را در کنار پل ساسانی(1700 ساله)
دزفول قرار دادند. البته شهردار خرم آباد تخریب این پل را به دلیل سیل سال
94 دانست و نتیجه قصور پیمانکار، تا سیلاب اردیبهشت ماه سال‌جاری که لرستان
تا خوزستان و ایلام تا کرمانشاه را درنوردید و خسارات زیادی به جا گذاشت.
اما تنها یک هفته بعد بود که طاق قاجاری پل کشکان ریخت تا قصه تلخ پل‌های
تاریخی لرستان در صدر اخبار بنشیند. سیلاب بخشی از طاق را با خود برد اما
گرد فراموشی را هم از روی پل‌های تاریخی برداشت تا بسیاری بپرسند چرا وضعیت
پل‌هایی که قرار بود بر پیشانی سایت یونسکو بنشینند، چنین رقم خورد؟
به گفته «علی مصطفی نژاد» کارشناس میراث فرهنگی اواخر دولت اصلاحات، سید
محمد بهشتی که آن سال‌ها کسوت معاونت میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی،
صنایع دستی وگردشگری وقت را به تن داشت، دستور تشکیل نخستین پایگاه پل‌های
تاریخی کشور را داد.
به گفته او زمانی که این پایگاه تشکیل شد تنها 12-10
پل در فهرست ملی ثبت شده بود اما آن برهه از زمان تعداد پل‌های تاریخی ثبت
ملی شده به 80 پل رسید. امروز لرستان نزدیک به 100 پل در حافظه میراث ملی
خود دارد اما این به معنای حال خوب این آثار نیست.
همان زمان است که پیشنهاد ثبت جهانی پل‌های بزرگ لرستان روی میز مذاکره
می‌آید و موافقت مسئولان وقت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری را
می‌گیرد. به گفته مصطفی‌نژاد، مستندنگاری از جمله اسکن لیرزهای پل انجام و
ناظرینی از دانشگاه تهران و خواجه نصیرالدین طوسی هم وارد ماجرا می‌شوند.
او حضور ناظرینی از دانشگاه را به دلیل نوبودن و جدید بودن مستندنگاری
پل‌ها می‌داند. نتیجه مستندنگاری‌ها، مهر تأیید از سوی سازمان میراث فرهنگی
کشور می‌گیرد. مصطفی‌نژاد در زمان مدیریت «حمید بقایی» بر سازمان میراث
فرهنگی در دولت دهم آن‌طورکه خود می‌گوید به دلیل اختلاف نظر با سازمان
میراث فرهنگی برکنار می‌شود. هرچند دوست ندارد از لفظ «برکنار شدم» استفاده
کند: «به من برمی خورد.» اما هنوز هم به سازمان میراث فرهنگی بازنگشته
است. آن‌طور که مصطفی‌نژاد می‌گوید: «پرونده ثبت جهانی پل‌های تاریخی
لرستان هم درهمان حد ماند.» پرونده در همان حد ماند اما پل‌ها از باد و
باران و همچنین مرمت‌های غیر اصولی جان سالم به در نبردند. «محمدحسن
طالبیان» هم در پاسخ به پاسخگویی به چرایی وضعیت پل‌های
لرستان را به بعد از دیدار از این آثار و بازگشت از لرستان موکول می‌کند.
تنها پل منتسب به دوران هخامنشی
مصطفی‌نژاد پل کشکان را که برخی طولانی‌ترین پل تاریخی کشور
می‌دانند منسوب به دوران هخامنشی یعنی 2500 سال پیش می‌داند اما آن
طاقی که سیلاب برد در دوران قاجاریه به کشکان الحاق می‌شود. کشکان روی
رودخانه کشکان قرار دارد. کشکان را مادر پل‌های تاریخی می‌دانند.
این پل و رودخانه هم نام، یک حال مشترک دارند. حال هیچ کدام خوب نیست. پل کشکان سال هاست که غرق در «گازوئیل» و «مازوت» است. هرساله با تصادف تانکر‌هایی که از سمت عراق به ایران می‌آیند چند هزار تن گازوئیل و مازوت به درون کشکان ریخته می‌شود اما تا امروز اقدامی که بتواند پایانی بر این تلخی بنویسد، روی میز تصمیم‌گیری نیامده است. کشکان به گفته مصطفی‌نژاد در سال 78-77 به ثبت ملی رسید. وضعیت طاق الحاقی آنقدر سست بود که داربست‌هایی برای حفاظت از وضعیت شکننده آنها نصب می‌کنند اما به یکباره تصمیم می‌گیرند تا آن را بردارند. هرچند مسئولان استانی هم پاسخ واضحی درباره چرایی برداشتن داربست‌ها به رسانه‌ها نمی‌دهند.
«محمدرضا اسدی» معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان لرستان در پاسخ به اعتراض‌های مطرح شده در فضای مجازی درباره چرایی برداشتن داربست‌ها پیش از مرمت حفاظتی گفته است: «نمی‌شود۱۰۰ درصد پذیرفت که اگر داربست‌ها وجود داشتند می‌توانستند از پل حفاظت کنند.» این پل در مرز لرستان و خوزستان قرار دارد؛ در نهایت این گلایه‌های فضای مجازی واعتراض فعالان بود که باعث شد تا اداره کل لرستان برنامه حفاظت و ساماندهی آن را روی میز مذاکره ببرد. جمعی از زنان و مردان فعال حوزه فرهنگی هم در هفته گذشته مراسم سوگواری پل کشکان را برگزار و چمرنوازی (موسیقی که در مراسم سوگ لرستانی‌ها نواخته می‌شود) کردند. اما سوگواری‌ها برای دیگر پل‌ها ادامه دارد. پل زال هم دهه 80 فرو می‌ریزد و رؤیای جهانی شدن را به گور می‌برد.
مرهم‌هایی که زخم زدند
هویت تاریخی پل شاپوری (شکسته) هم با مرمت‌های غیر اصولی و بازسازی غلط
کاملاً از بین رفته است وهیچ سنخیتی بین آن پل خشتی اواخر ساسانی و اوایل
اسلام دیده نمی‌شود. این پل هم به گفته مصطفی‌نژاد در دولت دهم مرمت
می‌شود. مصطفی‌نژاد پل شاپوری را یک پل «بزک» کرده امروزی می‌داند که هیچ
تصویری از گذشته شهر شاپورخواست(خرم‌آباد) به بیننده نمی‌دهد. او وضعیت این
پل را غیرقابل جبران می‌داند: «مرمت‌های انجام گرفته فرم وشکل آن را تغییر
داده ومصالح به کار رفته در آن هیچ سنخیتی با تاریخ ساسانی – اسلامی آن
ندارد.» طالبیان هم صحبت درباره آن را به آینده موکول می‌کند.
مرمت‌های غیراصولی به گفته مصطفی‌نژاد به پل کلهر هم زخمی کاری می‌زند. این پل هم بعد از سال 88 مرمت شد. بازسازی هم هیچ سنخیتی با تاریخ کلهر ندارد. کلهر در دوره ساسانی یعنی 1700 سال پیش روی پایه‌های هخامنشی زده شد اما آنچه زیر مرمت‌های غیراصولی مدفون شد متعلق به قرن چهارم هجری است. مصطفی‌نژاد این قرن(چهارم هجری) را قرنی که باشکوه‌ترین پل‌های ایران در آن ساخته شده‌اند، می‌داند.
زخمی که پل کشکان از مرمت‌ها خورد هم «ناسور» است. این مرمت‌ها روی پایه‌های عظیم این پل انجام گرفت و تا جایی پیش رفت که به گفته مصطفی‌نژاد هویت آن را باید از دست رفته دانست. به گفته مصطفی‌نژاد پل کشکان تنها پلی بود که در میان پل‌های لرستان نشانه‌هایی از دوره قاجاریه در خود داشت، بنابراین حفظ و نگهداری آن به اندازه تمام پل کشکان اهمیت داشت. این مرمت‌ها هم بعد از سال 88 اتفاق می‌افتد.
پل دختر هم رنجی عمیق از مرمت‌های غیر اصولی در دل خود دارد. این پل به گفته کارشناسان میراث فرهنگی روی پایه‌های ساسانی ساخته شده اما شاکله اصلی آن متعلق به قرن چهارم هجری است. مصطفی‌نژاد مشکل پل‌های تاریخی لرستان را کمبود اعتبار و پول نمی‌داند. او اعتقاد دارد: «همین اعتبار بود که با بزک پل شاهپوری خرم آباد، هویت را از آن گرفت.»
او مشکل پل‌های تاریخی لرستان را توجه نکردن، نگاه کارشناسی، علاقه و توانایی در مدیریت و برنامه‌ریزی برای آنها می‌داند. گاومیشان پلی است که بین لرستان و ایلام قرار دارد. این پل هم متعلق به دوره ساسانی و اسلامی است.
واکنش مجازی به فروریختن طاق قاجاری
نخستین واکنش‌ها به فروریختن پل کشکان در فضای مجازی خود را نشان داد.
واکنش‌ها تا آنجا پیش رفت که «محمدرضا اسدی» معاون اداره کل میراث فرهنگی،
صنایع‌دستی و گردشگری استان لرستان در گفت‌و‌گو با رسانه‌ها از آغاز عملیات
«باز زنده سازی» طاق قاجاری پل کشکان به صورت اضطراری خبر دهد.
او با بیان اینکه طاق فروریخته شده بخش باقیمانده‌ای از طاق احداث‌شده در
تعمیرات دوره قاجار بوده که به شکلی نامتناسب و با مصالح نامرغوب روی دهانه
سوم ضلع جنوبی پل زده‌شده بود، به «مهر» می‌گوید: در سنوات گذشته یکی از
لنگه طاق‌های آن شکسته و «کل کن» شده بود و از لحاظ سازه‌ای دیگر قدرت
باربری نداشت.
معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان
لرستان با تأکید بر اینکه باید به‌جای مرمت، این پل باز زنده‌سازی سبکی و
تاریخی می‌شد، می‌گوید: «طرح مرمت جامع، مستند نگاری و لیزر اسکن پل کشکان،
باز زنده‌سازی بخش میانی طاق فروریخته، در دستور کار اضطراری قرارگرفته
است. اما اینجا یک مسأله نگران‌کننده وجود دارد.»
فعالان حوزه میراث فرهنگی لرستان اما اعتقاد دارند که آن چیزی که به نام مرمت روی پل‌های مختلف استان انجام گرفته هویت آثار را کاملاً از بین برده است و دیگر نمی‌شود از آنها به عنوان یک پل تاریخی – باستانی یاد کرد. با وجود این اسدی کم بودن اعتبار را یکی از دلایل مرمت نکردن پل کشکان می‌داند.
به گفته اسدی پیش‌از این ۹۰ میلیون تومان اعتبار از محل اعتبارات ملی
اختصاص یافته بود که مقداری از آن هزینه شده است.
او از تخصیص 700 میلیون تومان برای 100 پل تاریخی خبر می‌دهد و می‌گوید: «میزان اعتبارات نسبت به تعدد، پراکندگی و گستردگی پل‌های تاریخی استان قابل‌ملاحظه نیست.» اما فعالان حوزه میراث فرهنگی تأیید می‌کنند که با توجه به تجربه بد مرمت پل‌ها در اواسط دهه 80 سازمان میراث فرهنگی در انتخاب مرمتگران و ناظران دقت کند و به دغدغه دوستداران میراث فرهنگی در این حوزه توجه کند. اسدی اعتقاد دارد اعتبار اختصاص یافته، کفاف ۱۰۰ پل تاریخی استان را نمی‌دهد و تقاضای ما برای تخصیص اعتبار بیش از این است. او می‌گوید: «آسیب‌های متعددی در طول قرن‌ها به این آثار واردشده و این آثار تاریخی دیگر فرسوده شده‌اند. این آثار کهنسال بوده و نیازمند نگهداری‌های مستمر هستند.»
یک داربست پرماجرا
زمانی که خبر فروریختن یکی از طاق‌های کشکان به فضای مجازی رسید بسیاری
انگشت اعتراض را به سمت کسانی کشیده‌اند که داربست فلزی اطراف طاق را باز
کرده بودند اما کارشناسان میراث فرهنگی استان از جمله «عطا حسنپور»،
کارشناس میراث فرهنگی و یکی از باستان‌شناسان لرستانی داربست را یکی از
عوامل تخریب طاق قاجاری این پل می‌داند و می‌گوید: «متأسفانه داربست‌های
پایینی به سرقت رفته بودند و از بالا نیز حداقل نیم متر قوس طاق با نوک
داربست فاصله داشت. این داربست‌ها نه تنها نگهدارنده نبودند، بلکه خود
باری آویزان بر دوش آن بودند که فشاری در حد چندین تن بار را بر طاق وارد
میکردند که همین باعث ترک برداشتن آن شده بود.»
به گفته او گاهی برخی افراد از این داربست‌ها به‌عنوان نردبان استفاده کرده و از طاق‌ها جدا شده بودند.
همین عامل انسانی یک بار اضافی را بر پل وارد می‌کند. افکارعمومی استان
اعتقاد دارند همین مسأله دلیل کافی برای تقویت پایگاه‌های پل تاریخی و
تأمین مأمور یگان حفاظت برای پاسداری از پل‌های تاریخی است. طالبیان معاون
میراث فرهنگی در این رابطه می‌گوید: «پایگاه‌ها بسیار ضعیف
شده‌اند و باید وضعیت این پایگاه بررسی شود.»
اسدی در نهایت می‌گوید: «عملاً داربست‌های موجود کارکردش را ازدست‌داده و این امر خود یک آسیب ثانویه را به وجود آورده بود.» او یک مسأله جدید را هم مطرح می‌کند اما باز نمی‌کند. او می‌گوید: «یک روز قبل از اینکه این تخریب صورت بگیرد در محل پل کشکان بودیم و تعداد زیادی عکسبرداری از این دهانه صورت گرفت و مشکل خاصی نداشت و احتمالات زیادی در زمینه تخریب آن وجود دارد.»
افکارعمومی هم می‌پرسند چرا آن زمان که داربست‌ها برداشته‌شد، مرمت پل
آغاز نشد تا جلوی تخریب طاق گرفته شود. هرچند آنها با توجه به مرمت‌های غیر
اصولی و اشتباهی که روی پل‌های دیگر قرار گرفته، این نکته را هم یادآور
می‌شوند که با توجه به هویت زدایی از پل‌های مرمت شده، پل کشکان شانس آورد
که با مصالح امروزی مرمت نشد و هویت خود را به طور کامل از دست نداد.
پل‌های تاریخی لرستان در یک نگاه
پل شاپوری خرم‌آباد را یکی از شاهکارهای دوره ساسانی می‌دانند.
خرم‌آبادی‌ها به آن «طاق پیل اشکه سه» (پل شکسته) می‌گویند. این پل در ضلع
جنوبی قلعه معروف فلک الافلاک است. این قلعه هم متعلق به دوره ساسانی است.
پل شاپوری غرب لرستان را به خوزستان و تیسفون (مرکز ساسانیان) وصل می‌کرد.
اگر پل شاپوری را از خرم‌آباد به سمت کوهدشت بکشانید، به پل عظیم کشکان
می‌رسید. این پل به زبان لری «کشکو» نامیده می‌شود. کشکو راه باستانی شهر
«شاپورخواست» (خرم‌آباد در زمان ساسانی) را به منطقه غرب لرستان و از آنجا
به کرمانشاه متصل می‌کرد. کشکان هزار و 984 متر طول دارد.
ارتفاع پل در
بالاترین نقطه ۲۶ متر و در کوتاه‌ترین قسمت آن ۱۰ متر است. در کنار این پل
بقایای سه پل دیگر از دوره‌های گذشته به جای مانده است که مشخصات پل‌های
ساسانی را دارند و احتمالاً متعلق به همان دوره هستند. کشکان به شماره ۳۵۵
در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
پل کلهر (ممولان) هم روی رودخانه کشکان قرار دارد. این پل در 50 کیلومتری خرم‌آباد به سمت شهرستان پلدختر قرار دارد. ساخت پل کلهر به قرن 4 هجری- قمری می‌رسد. این پل در سال ۱۳۷۸ با شماره ثبت ۲۵۸۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت ملی رسید. پل عظیم پلدختر هم در همین مسیر و در ابتدای ورودی شهرستان پلدختر قرار دارد. احتمال می‌دهند این پل هم متعلق به ساسانیان باشد.
برخی دلیل نامگذاری آن
را منتسب دانستن پل به نام ایزدبانو آناهیتا می‌دانند. پل در قرن چهارم
هجری قمری مرمت می‌شود اما هم‌اکنون تنها یک دهانه از طاق‌های آن برجا
مانده و جاده شماره ۳۷ از زیر آن عبور می‌کند. این پل بی تردید در مسیر
ارتباطی بین شهرهای شاپورخواست و جندی شاپور (یکی از مهم‌ترین شهرهای دوره
ساسانی بود که توسط شاهپور یکم ساخته می‌شود) قرار داشته و از اهمیت
راهبردی برخوردار بوده است. پلدختر به شماره ۱۶۷۸ در فهرست آثار ملی ایران
به ثبت رسیده است.
پل گاومیشان هم یک پل باستانی متعلق به ساسانیان است. 30
کیلومتر با پلدختر فاصله دارد و در مرز بین دو استان لرستان و ایلام روی
رودخانه سیمره کشیده شده است. این پل با شماره ثبت ۲۲۲۲ به‌عنوان یکی از
آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. یک پل دیگر هم در این مسیر وجود داشت که
دیگر نیست؛ پل زال. از این پل که آن را شاهکار راهسازی می‌دانستند، تنها یک
پایه باقی مانده بود که البته آن هم در سال‌های گذشته تخریب شد و به جهانی
شدن نرسید! جای این پل بین لرستان و خوزستان قرار داشت.ایران
