درمان مالاریا پس از یک قرن دوباره به نوبل رسید

در دهه ٧٠ میلادی، پروفسور «ساتوشی آمورا»، شیمی‌دان و فارماکولوژیست دانشگاه کیتاساتو، در توکیو، پایتخت ژاپن، توانست با ابداع روش‌های آزمایشگاهی نوین انواع جدیدی از باکتری «استرپتومایسس» را کشت داده و شناسایی کند. تا قبل از آن، کشت این باکتری بسیار سخت و مشقت‌بار بود. وی در مرحله بعد با بررسی چندین‌هزار باکتری کشت داده‌شده، ٥٠ ایزوله را که به‌نظر دارای خواص ضدمیکروبی قوی‌تری بودند، جداسازی کرد.

بعدها از یک سویه از این باکتری‌ها که مجاور یک زمین گلف جمع‌آوری شده بود و «استرپتومایسس اورمیتیلیس» نام گرفت، ترکیب دارویی آیورمکتین به دست آمد. پروفسور «ویلیام کمپل»، محقق دانشگاه نیوجرسی آمریکا، با موافقت دانشگاه کیتاساتو این سویه باکتری را از نظر خواص ضدمیکروبی بررسی کرده و متوجه خواص ضدانگلی قوی آن شد.

اما به‌دلیل برخی اثرات سمی آن بر حیوان آزمایشگاهی، با ایجاد تغییرات شیمیایی بر آیورمکتین ترکیب دارویی جدید به نام آیورمکتین را تولید کرد که روی حیوانات اهلی با موفقیت استفاده شد. با توجه به تأثیر فوق‌العاده آیورمکتین در درمان عفونت‌های نماتودی حیوانات اهلی و با توجه به نیازی که برای درمان بیماری کوری رودخانه‌ای حس می‌شد، آیورمکتین در سال ١٩٨١ با پشتوانه مالی کمپانی مرک آلمان روی بیماران در سنگال آزمایش شد (عامل بیماری لارونماتودی به نام اونکوسرکا ولولوس).

نتایج آن‌قدر امیدوارکننده بود که کمپانی مرک توانست از سال بعد حمایت سازمان بهداشت جهانی را برای کاربرد گسترده دارو جلب کند. در سال‌١٩٨٧ این دارو در اقدامی بشردوستانه توسط کمپانی مرک به رایگان در اختیار بسیاری از مردم محروم مناطق آلوده قرار گرفت و درنهایت نه‌تنها بیماری کوری رودخانه‌ای را تا مرز محو کامل پیش برد، بلکه سبب کنترل وسیع فیلارزیازیس و کاهش شدید پافیلی ناشی از آن شد.

اما این تنها موارد استفاده از آیورمکتین نبود. درواقع این دارو علیه طیف وسیعی از نماتودها و حشرات انگلی مؤثر است. برای مثال، داروی خط مقدم علیه عفونت استرونژیلوییدس استرکورالیس که یکی از کشنده‌ترین و خطرناک‌ترین کرم‌های انگلی در انسان به‌شمار می‌رود، همین آیورمکتین است.

نرخ همه‌گیری و موارد مرگ‌ومیر ناشی از مالاریا، مهم‌ترین بیماری عفونی انسان، در چند سال اخیر کاهش محسوسی داشته که این کاهش تا حد زیادی مدیون به‌کارگیری داروهای خانواده آرتمیزینین است. در سال‌١٩٦٧ و در خلال جنگ ویتنام، جنگی که در آن‌ هزاران سرباز چینی تنها به‌دلیل ابتلا به مالاریا جان خود را از دست دادند، به دستور «مائوتسه تونگ»، رهبر چین کمونیست کمیته تحقیقاتی سری با عنوان ٥٧٣ با هدف کشف داروی جدید علیه مالاریا تشکیل شد.

واقعیت آن است از همان زمان بروز مقاومت دارویی علیه «کلروکین» و «کینین» آنها را تا حد زیادی در درمان مالاریا بی‌اثر کرده بود. برای کشف داروی جدید علیه مالاریا، پروفسور «یویو تو» که در کمیته تحقیقات ذکرشده فعالیت می‌کرد بسیاری از کتاب‌های طب سنتی چین را مطالعه کرده و با کار طاقت‌فرسا بیش از دوهزار ترکیب گیاهی مختلف که علیه مالاریا توصیه شده بودند را تهیه و روی حیوانات آزمایش کرد.

سرانجام سرنخ کشف داروی مؤثر در یک دست‌نوشته چینی مربوط به ٣٤٠ سال قبل از میلاد مسیح یافت شد که براساس آن عصاره گیاه «آرتمزیا آنولا» را استخراج کرده و علیه انگل مالاریا به‌کار بردند. آرتمیزینین ماده مؤثره‌ای بود که پس از روش‌های متعدد استخراج عصاره گیاه به‌دست آمد و نتایج آزمایشات حاکی از اثرات فوق‌العاده آن در کاهش سریع انگل در خون حیوانات و انسان‌های مبتلا به مالاریا بود.

امروزه از مشتقات این ماده همراه با چند داروی دیگر به‌عنوان رژیم درمانی استاندارد در مناطق مالاریاخیز استفاده می‌شود، سالانه چیزی حدود ٣٥٠ میلیون دوز. آرتمیزین در بین داروهای مؤثر علیه مالاریا سریع‌تر از همه، انگل را در خون بیمار کاهش داده و بنابراین در درمان مالاریای حاد ناشی از پلاسمودیوم فالسیپاروم مؤثرترین دارو به شمار می‌رود.

آمار همه‌گیری مالاریا نشان می‌دهد در چند سال اخیر با کاربرد آرتمیزینین، موارد مرگ‌ومیر مالاریا که عمدتا در کودکان آفریقایی بود از یک تا دو ‌میلیون مورد در سال به حدود ٤٥٠ هزار مورد کاهش پیدا کرده است. به گفته «پیتر سیبرگر»، مدیر مؤسسه ماکس‌پلانک و از محققان بنام مالاریا: «کشف آرتمیزینین اتفاقی غیرقابل‌باور و معجزه‌آسا بود، چراکه این کشف درست زمانی به وقوع پیوست که مقاومت دارویی روبه‌گسترش نسبت به کلروکین و کینین داروهای اصلی درمان مالاریا، سرنوشت دهشتناکی را برای مبتلایان به مالاریا ترسیم می‌کرد. در آن زمان اصلا کسی فکر نمی‌کرد این دارو بتواند جان ‌میلیون‌ها انسان را از مرگ حتمی نجات دهد».شرق
* عضو هیأت‌علمی دانشگاه علوم‌پزشکی بیرجند