جبران عقبگرد چند ساله در دانش پزشکی

به گزارش شفاآنلاین ،پژوهشگاهی که به تازگی به موفقیت‌های چشمگیری دست یافته است. بازدید دکتر روحانی از این مرکز نشان دهنده جایگاه ویژه تولید علم و راهکاری برای مقابله با تحریم‌ها و خودکفایی است.

 نقش علم و استفاده تجاری از آن هم‌اکنون جزو سیاست‌های کلان اقتصادی بسیاری از کشورها شده است. دولتمردان ما هم از آن غافل نبوده‌اند تا جایی که بنابر اهمیت آن رئیس جمهوری در این مورد عقیده دارد: «دولت چه در زمینه تحقیقات کاربردی مورد نیاز کشور و چه در زمینه تحقیقات در مرز دانش که برای کشور ضروری است، برای حمایت مالی از تحقیقات محدودیتی ندارد.

 لذا پژوهش باید از نظر نقد آزاد باشد و از نظر حمایت مالی نیز قید و بند زیادی نداشته باشد، البته تأکید دارم که باید جلوی پژوهش‌های گران‌قیمت و بی‌دلیل گرفته شود و باید با کمترین هزینه، بهترین محصول را ارائه دهیم.»

محدودیت‌ها و عدم پذیرش مقالات دانشمندان ایرانی و اعمال سلیقه‌ها و نفوذها در چند سال گذشته ازسوی آن ور مرزی‌ها، قطع شدن ارتباطات علمی با سایر کشورها، کاهش دسترسی به مجلات و مقالات معتبر دانشمندان جهان مانع بزرگی برای پیشرفت‌های علمی ما بشمار می‌آمد وتحریم علمی تا جایی پیش رفته بود که گاهی موجب بی‌انگیزگی پژوهشگران می‌شد ولی این پایان کار نبود ومحققان جوان و متعهد کشور از این کارشکنی‌ها و موانع غیرانسانی نا‌امید نشدند و با جدیت و قاطع‌تر از گذشته نتایج تحقیقات علمی خود را به منصه ظهور گذاشتند.

 پیشرفت در نانو و مهندسی بافت، سلول‌های بنیادی، شبیه سازی، بای پس قلبی و دانش پزشکی هسته‌ای تنها چند مورد از فعالیت‌های محققان ایران است که نشان از عزم ملی دانشمندان کشور دارد.


البته باید به نقش دولت یازدهم در تقویت و حمایت از بنگاه‌های دانش بنیان دولتی و غیردولتی هم اشاره کرد حمایت‌هایی که برخی از منتقدان دولت آن را نادیده می‌گیرند و با سنگ‌اندازی قصد دارند تلاش‌های دولتمردان را دنده عقب شتاب علمی بشمار آورند اما کسب رتبه 16تولید علم در دنیا حکایت از چیز دیگری دارد.


جهش علمی در رشته‌های پزشکی
دکترعلی جعفریان، رئیس دانشگاه علوم پزشکی تهران در رابطه با روند موفقیت‌های علمی کشور می‌گوید: «در 30 سال گذشته متوسط رشد علمی در دانش پزشکی از نظر تولید مقاله به عنوان محصول پژوهشی حدود 10تا 11برابر رشد جهانی بوده است. به همین دلیل چند سالی می‌شود که ایران در رشد مقالات علمی رتبه شایسته‌ای را در دنیا به خود اختصاص داده و این رتبه از 17به رتبه شانزدهم جهانی رسیده است.
نتایج حاصل از تحقیقات رشد علم در ایران نشان می‌دهد، در سال 2011آهنگ رشد علم در ایران کاهش یافته است. مشکلات متعددی از قبیل تحریم و محدودیت اعتباری برای انجام تحقیق به روند نزولی رشد علم در ایران دامن زده است. باید گفت، تحقیق و پژوهشی که در مرز دانش اثر‌گذار باشد، هزینه بر است، با این حال عددها و رقم‌هایی که در ایران برای تحقیق و پژوهش اختصاص می‌یابد، قابل مقایسه با دنیا نیست. نکته قابل تأمل آن‌که، در تولید علم هر کار پژوهشی به نتیجه قابل انتظاری نمی‌رسد به عبارتی از هر 100 ایده و پژوهش، 10ایده به نتیجه می‌رسد و از این تعداد تنها یک ایده به فناوری تبدیل می‌شود.»

طبق آمارهای بانک‌های اطلاعاتی ISI و اسکوپوس، ایران با تولید 41هزار مقاله رتبه خوبی را درجهان از آن خود کرده که از این میان 35تا 40گروه پزشکی در تولید این تعداد مقاله سهیم هستند. به عبارتی از تعداد کل مقالاتی که در کشور تولید می‌شود، تعداد محصولات دانشگاه علوم پزشکی بیش از یک سوم است که این بررسی گویای رشد چشمگیر علم در بخش پزشکی است.

 باید اشاره‌ای هم به جایگاه علمی کشور درخاورمیانه داشته باشیم، ایران از نظر تعداد مقالات در منطقه خاورمیانه رتبه نخست را دارد و در سال 2014 توانسته درمرز تولید مقاله از کشور ترکیه عبور کند ولی از نظر استنادات هنوز رتبه دوم را در منطقه دارد. منظور از استنادات آن است که وقتی مقاله‌ای توسط پژوهشگر ایرانی منتشر می‌شود از نظر کیفیت مورد توجه پژوهشگران قرار گیرد و محقق دیگر به آن مراجعه کند، هرچه استفاده از مقالات از سوی محققان دیگر بیشتر شود اهمیت علمی آن هم بیشتر می‌شود.

 در علوم بالینی پزشکی هر مقاله‌ای که توسط محققان ایرانی تولید می‌شود 5بار توسط محققان دنیا به آن ارجاع می‌شود و این عدد در رشته‌هایی مثل ایمونولوژی، فارماکولوژی و سم شناسی به 6تا 7 نیز می‌رسد. برای افزایش تعداد مراجعه محققان به مقاله‌های ایرانی بودجه نقش تعیین‌کننده‌ای دارد و بدون صرف هزینه این امر امکانپذیر نیست.


دکتر جعفریان در ادامه می‌افزاید: «پژوهش و فناوری هر دو به یک اندازه مهم هستند یعنی نمی‌توان بدون پژوهش به فناوری رسید و این دو باید موازی هم پیش بروند اما اگر تنها به تولید مقاله توجه شود وعلم به فناوری تبدیل نشود این ضعف بزرگی است.

در حال حاضر بیشترین میزان فناوری از پژوهش را در حوزه علوم دارویی شاهد هستیم، 5 داروی مهمی که تا چندی پیش با قیمت زیاد عرضه می‌شد، حالا به تولیدانبوه و قیمتی مناسب رسیده است. همچنین در مراکز رشد و توسعه تجهیزات پزشکی وسایل قابل توجهی مانند روبات جراحی با همکاری دانشگاه صنعتی شریف رونمایی شده است. در بخش پژوهش همه شاخه‌های دانش پزشکی بویژه داروسازی، سم شناسی، ایمونولوژی، طب بالینی و جراحی کودکان به ترتیب از رشد علمی بالایی برخوردارند.»

گزارش‌های منتشر شده از مؤسسهISI  نشان می‌دهد، از جمع دانشمندان برتر دنیا، 28 نفر ایرانی هستند که از این تعداد 14 دانشمند از دانشگاه علوم پزشکی تهران معرفی شده‌اند که نشان دهنده تولیدات قابل توجه علم در کشور است. اسامی 3 داروساز در رشته فارماکولوژی، 3 متخصص غدد و گوارش و همچنین از رشته‌های ایمنولوژی و اپیدمیولوژی در بین دانشمندان موفق در عرصه‌های جهانی به چشم می‌خورد.


بدون اغراق باید گفت، ایران در زمینه ارائه خدمت پزشکی جزو 3کشور اول در منطقه است به عنوان مثال پیوند کبد که درمان پیچیده‌ای است در حال حاضر به شکل روتین در ایران انجام می‌شود. توسعه روش‌های درمانی پیشرفته و ارائه خدمات پزشکی در ایران موجب شده تعداد زیادی بیمار از کشورهای مختلف دنیا برای انجام جراحی های قلب،بیماری های چشم و نیز خدمات رادیولوژی به ایران سفر کنند با این حال هنوز تولید فناوری به خاطرضعف در زیرساخت‌ها وضعیت خوبی در کشور ندارد.
قابلیت استفاده تجاری از علم و پژوهش
شاید با بیماری «پی‌سی» آشنا نباشیم، بیماری که در آن بخشی از پوست رنگدانه ندارد. کسانی که به این بیماری دچار بودند برای درمان مجبور می‌شدند، به کشورهای اروپایی سفر کنند وهزینه‌های    بسیاری روی دست آنها می‌ماند و دست آخرمعالجات نتیجه‌ای در بهبودی بیمار نداشت ولی هم‌اکنون امکان درمانی 60درصد از کسانی که از درمان خود نتیجه نگرفته‌اند، درداخل کشور وجود دارد. این نشان می‌دهد، تحقیق و پژوهش در کشور کارآمد بوده و مردم از آن سودی برده‌اند، اینجاست که می‌توان گفت که جامعه از نتایج حاصل از پژوهش استقبال و احساس رفاه می‌کند اما زمانی که تحقیق تنها روزمه‌ای برای استادان می‌شود هیچ کس احساس خوشایندی نخواهد داشت.
دکتر مصطفی قانعی معاون سابق تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و دبیر ستاد توسعه زیست فناوری نبر می‌گوید: «بر اساس نتایج، آهنگ رشد علم پزشکی در ایران از سال 2000 شروع شده و این شتاب سال به سال افزایش یافته است به طوری که ایران موفق شده در مدت یک دهه از رتبه ‌بندی پایین جدول به رتبه 26 جهانی جای خود را تغییر دهد. از سال 2010آهنگ رشد علم شتاب تندی گرفت و ایران در منطقه به رتبه دوم صعود کرد و جایگاه 19 را در دنیا به خود اختصاص داد. در دو سال اخیر هم توانست آنچه را که در سند چشم‌انداز پیش‌بینی شده بود در پایان برنامه پنج ساله محقق کند و رتبه اول منطقه را کسب کند.»

اما کدام بخش از دانش پزشکی این دستاورد را برای ایران به ارمغان آورده؟ علوم پایه یا علوم بالینی؟
بیش از 50 درصد تولیدات علمی، ماحصل تلاش متخصصانی است که در بیمارستان‌ها مشغول درمان بیماران هستند و خروجی کارشان در قالب مقالات منتشر می‌شود. این فعالیت‌ها چند ویژگی دارد. نخست آنکه پژوهش‌های متخصص بالینی قابلیت ثبت اختراع ندارد و ویژگی دوم، قابلیت تجاری‌سازی آن به مفهومی که برای سایر رشته‌های علوم پایه وجود دارد در اینجا معنی نخواهد داشت. در واقع حاصل کار پژوهشی در بخش بالینی به تجربیات پزشک اضافه می‌کند و پزشک از این تجربه برای درمان بیمار استفاده می‌کند. دستاورد مهم دیگر در حوزه بالینی کتاب‌هایی است که به زبان فارسی در حوزه پزشکی توسط متخصص بالینی تهیه شده است. از آنجا که در کتب پزشکی دنیا از بیماری‌هایی که در کشور وجود دارد بحث نمی‌شود لذا خروجی این توانمندی در آینده، کتب علمی خواهد بود که می‌تواند مواد درسی دانشجویان رشته طب باشد.
دکتر قانعی با اشاره به اینکه علوم پایه کمتر از 50درصد سهم تولید علم را بر عهده دارد، می‌افزاید: «رتبه ایران در دانش علوم پایه پزشکی عمدتاً در حوزه دارو است و تقریباً هیچ کشوری در منطقه به قدرت ایران نیست، از این رو داروسازی و داروشناسی مقام نخست را در تولید علم دارد. به عنوان مثال محققان داروساز توانسته‌اند با استفاده از تبدیل دانش به فناوری و تجاری‌سازی، داروهایی که ارزش افزوده بالایی دارند، به تولید داخلی برسانند.

 ایران در چند سال گذشته در تولید داروهای نوترکیب مقام نخست و داروهای «بیوسیمیلار» رتبه 3 را کسب کرده است. هدف گذاری‌های دولت یازدهم به گونه‌ای است که در کمتر از یک دهه میزان ارز حاصل از صادرات دارو بیش از ارز واردات آن باشد و این چشم‌انداز روشنی است. بخش‌های دیگر پزشکی مانند علوم مربوط به فیزیولوژی، آناتومی و میکروبیولوژی بیشتر به انتشار علم کمک کرده‌اند و در حوزه تجاری‌سازی کار جدی صورت نگرفته است.

در حوزه علوم جدید در طب مانند سلول‌های بنیادی ایران موفقیت بسیار خوبی داشته است. استفاده از سلول‌های بنیادی برای درمان بیماری‌ها نشان دهنده رقابت ایران در سطح جهانی است. ایران در زمینه دانش سلول‌های بنیادی و تکثیر سلول جزو 10کشور نخست دنیا است. همچنین در سایر بخش‌ها مانند لیزرهای پزشکی، مهندسی مواد مصرفی، تجهیزات و ملزومات پزشکی دستاوردهایی داشته‌ایم از جمله اینکه تعداد قابل توجهی از تجهیزات پزشکی ساخت ایران استاندارد اروپا را دریافت کردند و حتی صادراتی نیز در این زمینه داشته‌ایم.»


زمانی بای پس قلبی در کشور انجام نمی‌شد ولی با پیشرفت‌های روزافزون پژوهشگران، این عمل درداخل صورت می‌گیرد و دیگر نیازی نیست بیمار برای این عمل به خارج از کشور سفر کند و از سویی ارز را هدر دهد و می‌تواند با قیمتی بسیار پایین‌تر همینجا درمان شود. بای پس قلبی یک تحول خوب و امیدوار‌کننده است. از سویی اگر بتوانیم فناوری سلول درمانی را به اجرا در بیاوریم و مردم از آن استفاده کنند بیماران صعب‌العلاج از این شیوه بهره می‌برند و وابستگی ایران به کشورهای پیشرفته دنیا کمتر و کمتر خواهد شد.



نیاز به تأمین بودجه برای رشد علم
دانشگاه علوم پزشکی تهران از لحاظ رتبه ‌بندی جزو 10 دانشگاه اول در منطقه است. در سال 2014رتبه جهانی دانشگاه علوم پزشکی تهران علی رغم محدودیت‌ها 306گزارش شده که رتبه قابل توجهی است. این رتبه‌بندی در حالی است که دانشگاه علوم پزشکی تهران با دانشگاه‌های جامع دنیا که همه رشته‌ها را دارند، رقابت می‌کند. چنانچه منابع فراهم شود و مسیر علم و فناوری درست طی شود دانشگاه علوم پزشکی تهران می‌تواند در آینده به رتبه 200جهانی نیز دست یابد.
باید مثالی روشن در این زمینه زد. کشور امریکا به خاطر وجود زیر ساخت‌های لازم و صرف هزینه در زمینه کارهای پژوهشی موفق شده علم را به فناوری تبدیل کند و از این امتیاز به نحو عالی بهره ببرد و با صادرات داروها و تجهیزات پزشکی و حتی علم به سایر کشورها استفاده تجاری از طرح‌های تحقیقاتی‌اش سود بسیاری ببرد. ما هم می‌توانیم علم را به فناوری و در نهایت آن را به ثروت و تجارت تبدیل کنیم. محققان باهوش و با استعداد کشور نشان داده‌اند می‌توانند دست به کارهای بزرگی بزنند وپیشرفت پزشکی هسته‌ای و تولید داروهای تخصصی با استفاده از همین علم گویای این است که اگر بودجه برای تحقیق باشد ما هم می‌توانیم.


بررسی‌ها نشان می‌دهد اگر رشد علم در کشور یک سال صعود و سال بعد نزول می‌کند مانند آنچه در سال‌های اخیر به خاطر مشکلات تأمین اعتبار اتفاق افتاد، در سال‌های آتی به روند رشد علم آسیب می‌رساند. اگر روند رشد علم در حوزه پزشکی از سه سال پیش کاهش پیدا نمی‌کرد، می‌توانستیم در سال 1404 در بین 5کشور برتر جهان باشیم.


شرکت‌های دانش بنیان راه حلی برای عبور از دره مرگ
دکتر حمید گورابی رئیس پژوهشگاه رویان نیز در گفت‌و‌گو با «ایران» معتقد است باید در کار پژوهشی مسائل و مشکلات کشور مورد توجه قرار گیرد و موضوع و سؤال پژوهشی، مشکلات کشور را در صنعت و پزشکی استخراج کند. طبق این دیدگاه محقق توجهی به اینکه آیا پاسخ این سؤال در مجله‌های معتبر علمی چاپ می‌شود یا خیر، ندارد بلکه به حل معضلات کشور توجه می‌کند.


اما تا همین چند سال پیش اگر محققی تا پنج سال مقاله‌ای ارائه نمی‌داد و پس از سال‌ها پژوهش به سؤالی مهم در حوزه صنعت یا پزشکی پاسخ می‌داد که کاربرد داشت ، توجهی نمی‌شد.


توجه معاونت علمی و فناوری در دولت گذشته به پژوهش، هزینه‌ها را در چاه طرح نامه‌های پژوهشی ریخت بی‌آن‌که به فناوری و بهره‌وری از علم بها داده شود. در حال حاضر این نگرش تغییر کرده و دولت اعلام کرده است نباید تنها به پژوهش تکیه کنیم بلکه باید در قبل شرکت‌های دانش بنیان به فناوری برسیم. به اعتقاد رئیس پژوهشگاه رویان برای انجام تحقیقات فناوری باید زیر ساخت‌ها نیز فراهم باشد یعنی علاوه بر اینکه باید بتوانیم در ISI مقاله چاپ کنیم همچنین کار پژوهشی باید در جهتی باشد که بتواند به سؤالات بهداشت، درمان و صنعت پاسخ دهد. لازمه این کار کمک به شرکت‌های دانش بنیان و مراکز تحقیقاتی است.

 هم اینک این نگرش از سوی ISI نیز تغییر کرده و ارزیابی رشد علمی کشورها تنها بر اساس مقاله شماری انجام نمی‌گیرد به همین خاطر عناوین تحقیقاتی در کشور‌ها زیر سؤال است که آیا عناوین تحقیقاتی که مورد پژوهش قرار می‌گیرند برای پیشرفت کشور مطلوب بوده یا اینکه پژوهش‌ها صرفاً به سؤالاتی پاسخ داده که محققان دیگر به آن نیاز داشتند. واضح است وقتی محقق، ایده جدیدی را دنبال و موضوعی نوآورانه را طرح می‌کند با چاپ مقاله در مجلات علمی یک قدم به جلو بر می‌دارد اما این بدان معنا نیست که حتماً ایده محقق به مسائل و مشکلات کشور پاسخ داده است. ابلاغ سیاست‌های علم و فناوری از سوی رهبر معظم انقلاب گویای آن است که باید یک بینش کامل در زمینه رشد علم در کشور وجود داشته باشد و با یک برنامه‌ریزی چند ساله از پژوهش‌ها بهره برد.


پژوهشگاه رویان در عرصه سلول‌های بنیادی مثال تمام و کمال کاربردی شدن علم در کشور است. دانش سلول‌های بنیادی شانه به شانه با دنیا همگام شده است و در درمان بیماری‌ها تحولی خلق کرده است. حالا همه کشورهای منطقه می‌دانند ایران در دانش سلول‌های بنیادی حرف اول را می‌زند با این حال آنها این پیشرفت را بر‌نمی‌تابند. در عربستان، قطر، امارات و ترکیه سرمایه‌گذاری‌ها به سمت و سوی جذب دانشمندان غیر‌بومی سوق پیدا کرده است. این کشورها با خرج پول‌های کلان دانشمندان سایر کشورها را به استخدام خود در می‌آورند تا بتوانند گوی سبقت را از ایران بربایند.


دکتر گورابی با تأکید بر لزوم تأمین بسته‌های حمایتی از محققان می‌گوید: اگر امکانات در اختیار محقق نباشد او دچار مشکلات و سرخوردگی شده و از پژوهش و فناوری نا‌امید می‌شود. در دولت قبل شاهد بودیم تعداد انبوهی از محققان جوان ایرانی برای اینکه بتوانند تحقیقات‌شان را به سرانجام برسانند برای ادامه تحصیل در مقطع دکتری از کشور خارج شدند. بها دادن به پژوهش و فناوری و بحث اشتغال، جاذبه رفتن به غرب را برای تحصیل‌کنندگان ایرانی ترسیم کرد.

 صاحبنظران معتقدند، زمانی حنای خوش رنگ و لعاب کشورهای غرب بین دانش‌آموختگان و نخبه‌های ایرانی رنگی نخواهد داشت که تحقیقات کاربردی محدودیت اعتباری و بودجه‌ای نداشته باشند، یعنی همان چیزی که رئیس جمهوری نیز به آن تأکید می‌کنند. آنچه در سال‌های اخیر دوره دکتری را با ضعف جدی در کشور روبه‌رو ساخت، این بود که مراکز آموزشی و پژوهشی بودجه مناسب را برای هزینه طرح‌های دانشجویان دوره دکتری نداشتند. علاوه بر آن تغییرات ارزی در چند سال گذشته موجب شد دانشجویان دوره دکتری آن‌طور که باید نتوانند مواد آزمایشگاهی لازم برای انجام پایان نامه‌های‌شان را تهیه کنند.


 کاهش بودجه تحقیقات، تحریم و واردات محصولات بی‌کیفیت محققان را با مشکلات جدی مواجه ساخت و موجب شد طرح‌های تحقیقاتی نزول کنند. خروج دانش آموخته‌های رشته زیست شناسی از کشور تأیید‌کننده همین مسأله است. این دانشجویان چون احساس کردند، سلول درمانی از طریق سلول‌های بنیادی مباحثی نو و اغنا‌کننده در آینده خواهد بود و فرصت‌های شغلی زیادی ایجاد خواهد کرد، به خاطر جذب پایین نیروها در مراکز پژوهشی کشور به خارج از کشور رفتند. از منظر رئیس پژوهشگاه رویان ایجاد آینده شغلی روشن می‌تواند به جاذبه‌های دوره دکتری در ایران اضافه کند و مانع از خروج محققان جوان ایرانی شود.

 تحقیقات پایه بویژه در حوزه پزشکی در جایی که به محصول تبدیل می‌شود، هزینه هنگفتی را می‌طلبد. معمولاً دولت‌ها در بخش اول یعنی حوزه پژوهش هزینه می‌کنند و شرکت‌های دانش بنیان هم در مرحله گذر یعنی تبدیل پژوهش به محصول کمتر ریسک می‌کنند. دکتر گورابی فاصله بین پژوهش و محصول را «دره مرگ» عنوان می‌کند که اگر با حمایت و کمک‌های دولت و مردم این فاصله جبران نشود، رشد علم به مفهوم فعلی آن با شکست مواجه خواهد شد.ایران