کمبود آب، تغییر اقلیم، و مهاجرت

در زمانی که شاهد برخی از بزرگ‌ترین سیر مهاجران پس از جنگ جهانی دوم هستیم و مجمع جهانی اقتصاد در گزارش ریسک‌های جهانی ۲۰۱۶، بر کمبود آبی به عنوان مهم‌ترین نگرانی‌ها در دهه‌های آتی تاکید می‌کند، اهمیت تمرکز برای درک ارتباط بین آب و مهاجرت بیش از پیش خود را نشان می‌دهد. موضوعی که توجه بسیاری از محققان و سیاستگذاران جهانی را برای توضیح و درک ارتباط بین مهاجرت و کمبود آب معطوف خود کرده است و البته عامل تغییر اقلیم نیز چاشنی آن شده است.
از نظر تاریخی، مهاجرت و دسترسی به آب به طور خاص مربوط به عشایر و دامدارانی بوده که به دنبال آب و غذا برای خود و دام‌هایشان بوده‌اند. چرخه مهاجرت برای این قشر که بیشتر در قاره‌های آفریقا، آسیا، خاورمیانه و البته در ایران زندگی کرده و می‌کنند راهی برای بقا بود. ولی با پیشرفت علوم و گسترش تکنولوژی، جامعه جهانی تلاش می‌کند تا ارتباط بین کمبود آب (که شامل تنوع طبیعی است)، مهاجرت (و سیر مهاجران) و درگیری‌ها را نیز مورد بررسی و کنکاش قرار دهد. در این نوشتار سعی می‌شود تا این هشدار داده شود که شناسایی علت‌ها و تبعات این موضوع، هرچند بسیار مهم است لیکن از آن مهم‌تر درک پیچیدگی‌ها و پرهیز از اقدامات عجولانه و سخنان فاقد پشتوانه علمی در این رابطه است.
نظام مدیریت آب کشور تا کنون در تامین منابع آب شیرین چه از بعد کمی و چه کیفی، برای پاسخ به تقاضای روزافزون در بسیاری از نقاط کشور ناتوان و ناکارآمد بوده است که البته شواهد عیان آن هر روز در گوشه و کنار کشور دیده می‌شود و روزی نیست که در شهری یا روستایی که حتی ممکن است در نزدیک رودخانه‌های بزرگ کشور قرار گرفته باشد، نشانه‌های نارضایتی از دسترسی به آب بهداشتی به عنوان یک حق طبیعی دیده نشود. هر چند که این اتفاقات فقط محدود به کشور ما نیست و بر اساس گزارشات مراکز معتبر بین‌المللی حدود دو میلیارد نفر در کشورهای جهان که اغلب آن‌ها از ضعف نظام حکمرانی رنج می‌برند، به آب سالم دسترسی ندارند و بیش از این عدد نیز از امکانات و تاسیسات بهداشتی کافی برخوردار نیستند.
از بین رفتن معیشت مردم به دلیل کاهش دسترسی به آب از جمله عواملی است که می‌تواند افراد آسیب‌پذیر و جوامع فقیر را مجبور به مهاجرت کند. بنابراین گسترش فقر در کشور که رشد آن در حدود یک دهه اخیر، رتبه‌های جهانی را یکی پس از دیگری پشت سر گذاشته، عامل تشدیدکننده‌ای است که آثار بحران‌زای کمبود را پیچیده‌تر و خسارات بعدی آن را مضاعف می‌سازد. علاوه بر افزایش فقر و کمبود آب، تغییرات اقلیمی نیز می‌تواند عامل دیگری در تشدید و حتی اجبار به مهاجرت‌های جمعیتی باشد. ضمن اینکه، مهاجرت، خود باعث بروز کمبود آب و تاسیسات بهداشتی، و مهم‌تر از این دو کمبود مواد غذایی در مناطق هدف مهاجرت خواهد شد. لازم است متذکر شود که کمبود مواد غذایی در طول تاریخ، عامل اصلی جابجایی‌ها، تعرضات و بروز جنگ‌های داخلی و بین‌المللی و معضلات امنیتی بوده است. از جمله دلایل اصلی و موثر دیگر بر مهاجرت، مدیریت ناکارآمد و ضعیف در بخش آب و زمین، و دخالت‌های روزافزون دولت‌هایی است که نه تنها قادر به تشخیص مسائل کشور نیستند بلکه درآمدهای عمومی کشور را به سمت اقدامات و تصمیماتی منحرف می‌کنند که هدف هیچ دولت مدرنی نیست. با همین چند سطر دیده می‌شود که چگونه موضوع به ظاهر ساده مهاجرت، دارای دلایل مختلف و اثرات متقابل بر یکدیگر هستند. در مجموع، نیاز به شناسایی عوامل پنهان، و تجزیه و تحلیل علل پیدا در بررسی و حصول به نتایج موثر بسیار مهم بوده، و کمبود آب یا تغییرات اقلیمی هرچند بر مهاجرت موثر است، ولی نه آن چنان که به ساده‌ترین و ابتدایی‌ترین پاسخ در مواجهه با ناکارآمدی‌های متعدد دیگر از سوی اشخاص غیر متخصص و با سمت‌های نامرتبط تبدیل و
تعریف شود.
امروزه و در زمانی که شاهد امواج مهاجران از افغانستان و سوریه و عراق به کشورهای همسایه ازجمله ایران هستیم، سوالات بیشتری در مورد ارتباط بین جنگ‌های داخلی، درگیری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی، گسترش تروریسم، کمبود آب، و تغییرات اقلیمی قابل طرح است. بر اساس گزارش کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد، به‌علت خشکسالی و مهاجرت ۳/۴ میلیون نفر از سوریه خارج و ۶/۶ میلیون نفر دیگر در داخل کشور به دلیل جنگ داخلی آواره شدند.