روزگار ناخوش خالقان بوی خوش

شفاآنلاین>سلامت>کسب‌وکار کمتر شناخته‌شده‌ای به نام «طراحی رایحه» در ایران با چه فرازوفرودهایی همراه است؟

به گزارش شفاآنلاین:با اینکه عطاری در ایران سابقه‌ای طولانی دارد و بسیاری از تاریخ‌شناسان ریشه‌های صنعت عطرسازی را علاوه بر روم باستان، مصر، چین و هند در ایران نیز یافته‌اند و گواه آن آثار برجا مانده‌ای مانند سنگ‌نگاره، کتیبه‌نوشته و نقاشی‌هایی از «عنبر»، «عبیر» و «شمامه» و بسیاری دیگر است، اما با این حال کسب‌وکار «طراحی عطر» یا «رایحه‌آفرینی» در ایران، کسب‌وکار تقریبا نوپایی ا‌ست که البته هنوز هم بعد از گذشت کمتر از یک‌دهه، آنچنان که باید، شناخته نشده است؛ کسب‌وکاری خوش‌رایحه که شاید بشر آن را از بوییدن نخستین گل‌ها الهام گرفته و برای ترقی و شکوفایی در مسیر خود با چالش‌های فراوانی مواجه است که بخشی از آنها را در گفت‌وگو با افراد مرتبط بررسی کرده‌ایم.

مروری بر تاریخ رفته بر صنعت عطرسازی
عطر یا «پرفیوم» که به‌معنای «دود گرفته» است درواقع به آتش زدن انواع گیاهان با هدف ایجاد خوشبویی و از بین بردن آلودگی‌های هوای اطراف اشاره دارد که در گذشته‌های دور بسیار مورد استفاده قرار می‌گرفت. یکی از عناصر اصلی در تولید و ساخت عطرها، گیاهان هستند که قدمت استفاده از آنها به دوران نخستین تاریخ بشر بازمی‌گردد که در آن دوران علاوه بر کاربرد درمانی و دارویی، رایحه و عطر آنها نیز مورد استفاده قرار می‌گرفت. به مرور زمان، ویژگی خوش‌عطر بودن گیاهان مورد استقبال افراد در دوران‌های مختلف قرار گرفت و گسترش یافت؛ تا جایی که با شکل‌گیری «عطاری»ها به‌عنوان نخستین داروخانه‌های سنتی، جنبه درمانی یا به‌عبارتی اثرگذاری روایح روی بیماری‌ها، احساسات و عواطف انسان نیز مورد توجه قرار گرفت و عطاران دست به‌کار شدند تا عطرهای تازه خلق کنند. تاریخ‌شناسان زمان استفاده از عطر در ایران را به حدود 3هزار سال پیش (ابن‌سینا و زکریای رازی) نسبت می‌دهند. به زمانی که عصاره گل‌ها و گیاهان معطر گرفته می‌شد یا گلبرگ‌ها را ویژه شاهان و ملکه‌هایشان در روغن‌های مخصوص می‌خیساندند یا در ضیافت‌ها و مهمانی‌ها، عطرافشانی می‌کردند و اغلب به یار و همسر، تنگ‌های کوچک مرمری حاوی ناب‌ترین و گران‌ترین عصاره‌های روغنی معطر، هدیه می‌دادند. در جهان نیز برای بررسی قدمت تاریخ عطرسازی باید در روم و یونان باستان سرک کشید؛ جایی که استفاده از عطر گل‌هایی مانند رزماری، گل‌سرخ، اسطوخودوس، انگور و ریحان در انحصار اشراف و نجیب‌زادگان سلطنتی بود و معمولا خالص‌ترین عصاره‌ها و روغن‌های معطر از طریق کیمیاگران چاکر در اختیار آنها قرار می‌گرفت؛ تا اینکه دوران عطرسازی نوین ابتدا از ایتالیا و کمی بعد، از فرانسه آغاز شد؛ دورانی که فرمول ترکیب مواد خام و عصاره‌های معطر ویژه پادشاهان در حکم رازی سر به مهر بود و عمارت‌هایشان با حاصل همان فرمول، عطرآگین می‌شد. بعد از وقوع رنسانس و انقلاب کبیر فرانسه، نامِ شهر «گراس» در فرانسه به‌عنوان بزرگ‌ترین شهر تولیدکننده عطر (پایتخت عطر جهان) و همچنین نام افرادی مانند «جان رادولف» آلمانی به عنوان پایه‌گذار شیمی اسانس‌ها و «آنتوان لاووازیه» در تاریخ عطرسازی بسیار شنیده و خوانده ‌شد.

آموزش‌های غیر علمی و  هزینه‌های میلیونی
 «محمد» یکی از افراد علاقه‌مند به صنعت عطر و عطرسازی است که دلش می‌خواست مهندس عطر شود. او در این درباره می‌گوید: «سال1397 بود که در یکی از آموزشگاه‌های برگزار‌کننده عطرسازی در مرکز شهر، با صرف 2میلیون تومان هزینه، دوره‌های مقدماتی و پیشرفته رایحه‌آفرینی را گذراندم. در تمام آن ٦ماهی که آموزش می‌دیدم، مدام از سوی استادان آموزشگاه وعده بازار فروش عالی و درآمدزایی‌های افسانه‌ای را می‌شنیدیم. ما هم که جویای نام و مال بودیم، با پشتکار و هیجان پیش می‌رفتیم! حتی به بعضی از ما که شهریه دوره‌ها را نقدی پرداخت می‌کردیم، وعده اشتغال در یکی از شرکت‌های معروف عطرسازی را هم می‌دادند. خلاصه، دوره‌های آموزشی‌مان تمام شد؛ بدون محقق شدن حتی یکی از آن وعده و وعیدها و تنها ماندیم با هزار مشکل؛ مشکلاتی مانند دسترسی نداشتن به مقدار دلخواه مواداولیه یا خام عطرسازی (سفارش واردات مواداولیه و خام عطرسازی به‌صورت عمده و با واسطه شرکت‌های بزرگ و نیز صرف هزینه‌های گزاف انجام می‌شود)، نبود سرمایه و خیلی مشکلات دیگر.» محمد به‌گفته‌هایش اضافه می‌کند: «البته یکی از اقوام دورمان در آموزشگاه‌ برگزار‌کننده دوره‌های عطرسازی دیگری ثبت‌نام کرد و خیلی هم راضی بود؛ چراکه به واسطه آن آموزش‌های هر چند غیرعلمی و شاید بیشتر تجربی، در یک شرکت عطرسازی داخلی شاغل شده است. می‌خواهم بگویم آموزشگاه خوب هم اگر باشد یا زیرمجموعه سازمان و نهاد معتبر نیست یا آموزش‌هایشان کاملا علمی نیست؛ طوری که هم عطرسازی را در ایران به مخاطره می‌اندازد و هم محصولات تولیدشده در پی این آموزه‌ها، خطرات انسانی و محیط‌زیستی به همراه خواهد داشت.»

«مستر پرفیومر» نداریم
بررسی‌های میدانی نشان می‌دهد که هم‌اکنون تعداد محدودی از آموزشگاه‌ها و آکادمی‌های عطرسازی و طراحی رایحه در شهرها فعال هستند. «مریم اسدی» در یکی از شرکت‌های پخش عطرهای برند، فعال است. او نیز می‌گوید: «تعداد آموزشگاه‌هایی که عطاری را آموزش می‌دادند این روزها کم شده و یکی از مهم‌ترین دلایلش این است که هنرجوها متوجه غیرعلمی بودن آموزش‌های آنها یا فراهم نبودن بستر مناسب کار در ایران و در این صنعت شده‌اند. عطرسازی، فرایندی علمی و تخصصی است که برای پیشرفت و شهرت به سرمایه و نیروی کار متخصص نیاز است. این نیروی کار متخصص در اغلب کشورهای جهان، آموزش‌های علمی و دانشگاهی را گذرانده‌اند و درواقع مدرک‌شان ضامنِ تخصص‌شان می‌شود؛ طوری که به واسطه آن می‌توانند در بسیاری از شرکت‌های بین‌المللی فعالیت‌های حرفه‌ای داشته باشند. بالاترین مدرک در این صنعت «مستر پرفیومر» است. در ایران اما نه‌تنها خبری از آموزش‌های تخصصی نیست، بلکه بر آن آموزش‌های محدود هم نظارتی دقیق از سوی متولی واحد و مشخصی صورت نمی‌گیرد تا از بیراهه رفتن این صنعت قدیمی جلوگیری کند. هم‌اکنون، اقدام مؤثری که ممکن است از جانب بعضی شرکت‌های مرتبط با این موضوع انجام گیرد، برگزاری دوره‌های آموزشی فشرده یا ورکشاپ‌های تخصصی با حضور استادان بین‌المللی و صاحب برند ویژه طراحان عطر است. درست است که مدرکی در این دوره‌ها اعطا نمی‌شود، اما در علمی و استاندارد بودن آموزش‌های آنها، جای شک و شبه نمی‌ماند. به‌نظرم برای تقویت صنعت عطرسازی در ایران، آن هم به پشتوانه غنی ایران در همین زمینه، نیاز به برنامه‌ریزی، سرمایه‌گذاری و حضور بخش خصوصی داریم.» این کارشناس صنعت عطر می‌افزاید: «البته طی سال‌های اخیر منابع مکتوب خوبی، جمع‌آوری شده و به چاپ رسیده‌اند که آنها نیز تا حدودی در رونق این صنعت مؤثر هستند.» مواداولیه و خام عطرسازی از طریق ثبت سفارش شرکت‌های فعال در این صنعت به کشور وارد می‌شوند؛ دسترسی به مواداولیه‌ای که بر کیفیت فرمول و ترکیب عصاره‌ها اثر می‌گذارد، منجر به خلق یک رایحه ماندگار و انحصاری می‌شود. یکی دیگر از طراحان عطر در شرکتی بزرگ و فعال در صنعت عطرسازی که از بردن نامش اجتناب می‌کند در این‌باره توضیح می‌دهد: «عطرسازی بعد از دسترسی به مواداولیه و دریافت آموزش‌های تخصصی به هنر نیاز دارد. هنر ترکیب نت‌های (به ترکیبات اصلی که ساختار عطر را تشکیل می‌دهند نت عطر گفته می‌شود. هر عطر از چندین نت تشکیل شده که بوی عطر را به‌وجود می‌آورند) عطر و ساختن آکوردی خوش‌رایحه (منظر هنری در کنار منظر علمی و فنی) است که موضوع «رایحه درمانی» را معنایی دقیق می‌بخشد. رایحه‌درمانی نه بدان معنا که اگر کسی دیابت دارد، مثلا رایحه گل سرخ را استشمام کند، دیابتش رفع می‌شود؛ نه! رایحه‌درمانی به‌معنای دقیق یعنی القای حس رایحه به مجموعه احساسات و عواطف افراد. از سوی دیگر حس بویایی توسعه‌یافته و ذهنیت خلاق یک عطرساز به حداقل دانش شیمی و گیاه‌شناسی نیاز دارد تا رایحه‌ای را ماندگار کند. این صنعت برای کارآفرینی و راه‌اندازی کسب‌وکار نیاز به سرمایه مادی و معنوی بسیار دارد که باید با علم به آن وارد شد.»

باز هم پای لاکچری‌پسندان در میان است
حتی در صنعت عطرسازی هم پای لاکچری‌پسندان در میان است؛ لاکچری‌پسندانی که با سلایق و علایق خاص خود، کسب‌وکار طراحی عطر را حسابی رونق داده‌اند. «دانیال» یکی از مشتری‌های عطرفروشی‌ در مناطق شمالی شهر است که می‌گوید: «شنیده‌ام بعضی‌ها که دنبال عطر خاص و شخصی هستند به دیزاینرهای عطر، سفارش ساخت عطری با ویژگی‌های مدنظرشان را می‌دهند و بابتش از یک‌میلیون تا 10میلیون تومان هم پرداخت می‌کنند. البته این رویه در شرکت‌های برند و جهانی عطر نیز متداول است و هزینه‌های آنها سر به فلک هم می‌کشد.» با پرس‌و‌جوی فراوان، به یکی از طراحان عطر با نام مستعار «هانیه» می‌رسیم. او که به قول خودش شامه‌ای قوی دارد و به‌خوبی هر بو و رایحه‌ای را از هم تفکیک می‌کند، چند سالی‌ است عطرهای سفارشی، دست‌ساز یا به‌اصطلاح «نیش» می‌سازد. هانیه می‌گوید: «فرمول ساخت عطر نیش و ترکیب نت‌های آن کاملا اختصاصی فرد سفارش‌دهنده و محرمانه است. معمولا افرادی که سلیقه خاص دارند یا به‌دنبال هدیه دادن‌های لاکچری هستند از این نوع عطر استقبال می‌کنند؛ کسانی که به‌طور مثال رایحه اولیه عطر از رایحه پایانی آن برایشان مهم‌تر است یا برعکس یا حتی کسانی که هرم عطر را به شکلی ویژه تغییر می‌دهند. به هر حال هر یک از این سفارش‌ها هزینه‌های افزوده‌ای دارد که به‌نظرم کم‌کاری صنف ما طی سال را تا حدودی جبران می‌کند.» او  می‌خندد و ادامه می‌دهد: «البته که صنفی به‌طور مشخص نداریم. بعضی امورمان در مدیریت اتحادیه خرازی و بخش اعظم امور در مدیریت و نظارت سازمان غذا و داروست.»نکته: برای دریافت پاسخ‌های تکمیلی این گزارش، تلاشمان از سوی سازمان غذا و دارو تا زمان انتشار بی‌نتیجه
 ماند.

نکته
عطرسازی غیرتخصصی و خطرات ناشی از آن
ارتباط مواد معطر با محیط‌زیست یکی دیگر از چالش‌های اساسی صنعت عطرسازی است. تا چند سال اخیر، مفهوم تأثیر اکولوژیک روغن عطر، موضوعی بود که تعداد اندکی از فعالان و متخصصان محیط‌زیست با آن آشنا بودند؛ «صادق محمدی»، فعال محیط‌زیست در این‌باره می‌گوید: «درخواست اساسی حامیان محیط‌زیست این است که در تولید انرژی و مواداولیه، از منابعی که در طول زمان متعارف، به‌صورت طبیعی تجدیدپذیر نیستند، خودداری شود. آن دسته از مواد معطری که با شیوه «تقطیر» یا «عصاره‌گیری» به‌طور مستقیم از گل و گیاه به‌دست می‌آیند با این خواسته حامیان محیط‌زیست مطابقت دارند؛ بنابراین بهتر آن است که مواداولیه عطرسازی از مواد تجدیدپذیر باشند؛ نه از مشتقات نفت خام و گاز طبیعی یا حتی عطرینه‌های صنعتی که این روزها بسیار رواج یافته است.» محمدی ادامه می‌دهد: «صنعت عطرسازی اگر هم‌سو با اصول طبیعت‌دوستی نباشد هوا، آب، خاک و نیز لایه ازن را در بلندمدت تهدید می‌کند و در کوتاه‌مدت همچنین دفع زباله‌های فیزیکی ناشی از آن مطرح است.» همشهری