کشف فرمول تولد سالم

محققان ایرانی این بار  قدم به قدم با تکنولوژی روز حرکت کرده و چه بسا در این جاده که با پستی و بلندی‌های زیادی همراه است پیشی نیز گرفته‌اند. این روزها شاید بیش از سال‌های پیش خبر دستاوردهای جدید محققان ایرانی را چه در داخل و چه خارج از کشور می‌شنویم، دستاوردهایی که نشان از اراده قوی ایرانی دارد.بدون شک یکی از مواردی که باعث می‌شود تا کشور را به رشد و توسعه برسانیم و مقدمات پیشرفت آن  را فراهم  کنیم حوزه پزشکی و فناوری است اما مسأله اصلی اینجاست که باید استعدادها را شکوفا کرد و فرصت رشد داد. نوشین رجب‌زاده دانشجوی دکترای رشته بیوشیمی بالینی دانشگاه یزد که برای نخستین بار توانسته زیست حسگر توانمند برای تعیین جنسیت جنین در هفته‌های اول بارداری را طراحی کند از یک جرقه ذهنی که این ایده را در ذهنش ساخته و پرداخته کرده می‌گوید.


ë دغدغه‌ای که ایده‌ای بزرگ شد
«بعد از آن‌که سال 69 دیپلم گرفتم همه تلاشم این بود که وارد شاخه پزشکی شوم اما آن زمان در دانشگاه یزد این رشته تدریس نمی‌شد و از طرفی همسرم می‌خواست در شهر خود ادامه تحصیل دهم به همین خاطر دوره لیسانس را با شیمی به پایان رساندم و همه کوششم این بود که بالاخره تحصیلاتم را با پزشکی مرتبط کنم، بیوشیمی بالینی گزینه‌ای بود که ادامه مسیر را برایم خوشایند می‌کرد همیشه دغدغه‌های زیادی در پس زمینه ذهنم داشتم اینکه چگونه می‌توان تعداد کودکانی را که با بیماری وابسته به جنسیت متولد می‌شوند کاهش داد و  ترس از اینکه مبادا یک روزی فرزندانم که حاصل ازدواج فامیلی بودند، با بیماری ژنتیکی به دنیا بیایند همیشه آزارم می‌داد. وقتی باردار بودم این ترس هر روز در وجودم ریشه می‌دواند و نگرانی‌ام که مبادا فرزندم مبتلا به بیماری هموفیلی یا تالاسمی شود صد چندان می‌شد تا اینکه این ایده در ذهنم جاری شد که چگونه می‌توان ابزاری  ساخت  تا بتوان با آن بیماری‌های وابسته به جنسیت را در همان هفته اول تا سوم بارداری تشخیص داد که مادر فرصت سقط را در هفته اول بارداری  داشته باشد. این ایده را که با پروفسور محمد مظلوم اردکانی مطرح کردم استقبال کردند و از آن به بعد دیگر همه زندگی‌ام شد تحقیقات آزمایشگاهی و ساعت‌ها کار و تحقیق و پژوهش برای رسیدن به اهدافی بلند.»
ë یک گام بزرگ درشناسایی  بیماری
این محقق برتر کشورمان درباره ساختار و عملکرد این زیست حسگر می‌گوید: «زیست حسگر علاوه بر این‌که جنسیت جنین و بیماری‌های وابسته به جنسیت را تشخیص می‌دهد، در بخش سرطان نیز کاربرد دارد.
با استفاده از DNA آمیلوژنین جنسیت جنین مشخص شده و از طرف دیگر توالی DNA جهش یافته از طریق زیست حسگر قابلیت شناسایی دارند. در روش تعیین جنسیت چنانچه توالی ژنی کروموزوم X یا Y باشد جنسیت تعیین می‌شود. البته تعیین توالی ژنوم و شناسایی  ژن‌های جهش یافته برای تشخیص سرطان و پیشگیری از آن کار پر هزینه‌ای است. اما این زیست حسگر در عین حال که دست ساز است هزینه زیادی نیز ندارد تنها به یک دستگاه بیوشیمی نیاز دارد تا سیگنال‌ها را شناسایی کند قصد داریم این ابزار نیز مانند دستگاه اندازه‌گیری قند خون یا حتی تست‌های حاملگی خانگی روانه بازار شود و مردم بتوانند به راحتی آن را تهیه کنند تا نیازی به استفاده از اشعه‌های خطرناک نداشته باشند. البته برای تهیه این کیت‌ها هزینه‌های زیادی لازم است.ضمن آن‌که این زیست حسگر با هدف تعیین بیماری وابسته به جنس ساخته شده است.به عنوان مثال بیماری هموفیلی وابسته به جنس که در پسران شیوع بیشتری دارد و احتمال تولد نوزاد پسر مبتلا به هموفیلی زیاد است می‌توان با تشخیص زودهنگام در هفته اول تا دوم بارداری جنین دچار نقص ژنتیکی را سقط کرد.»
رجب‌زاده با اشاره به این‌که سایر روش‌های تعیین جنسیت معمولاً در پایان  سه یا چهارماهه بارداری صورت می‌گیرد و اشعه‌های خطرناکی متوجه مادر می‌شود، افزود:  «این زیست حسگر امکان تعیین جنسیت جنین را در همان ماه نخست می‌دهد و چنانچه جنسیت مشخص شد می‌توان بیماری وابسته به جنس ژنتیکی را نیز تشخیص داد.مطالعات نشان داده اسیدی یا بازی بودن PH خون مادر در تعیین جنسیت جنین تأثیر دارد در واقع مواد غذایی که والدین در هنگام بارداری تغذیه می‌کنند با تنظیم PH خون در دختر یا پسر بودن جنین نقش دارد. اما روش‌های آناتومیکی که برای تعیین جنسیت استفاده می‌شد بویژه در هفته‌های اول  با درصد خطای بالایی همراه بود خوشبختانه این دستگاه یک الکترود دست‌ساز بوده و از یک میله شیشه‌ای محتوی  خمیر کربن پر شده و درصد خطای آن صفر گزارش شده است. هزینه پایین، درصد خطای پایین و تشخیص زودهنگام و بموقع مزیت‌های بزرگی است که به سایر روش‌های پزشکی در این زمینه می‌چربد. از آنجا که حساسیت دستگاه بالا است با غلظت پایین ماده ژنتیکی آزمایش صورت می‌گیرد و تنها یک حسگر مجهز به ذرات نانو طلا حساسیت این ابزار پزشکی را بالا می‌برد. در فرایند تعیین جنسیت جنین ابتدا DNA مادر را در هفته اول تا دوم بارداری استخراج می‌کنیم DNA  توسط زیست حسگر سیگنال‌هایی را ایجاد می‌کند چنانچه سیگنال‌ها موافق  باشند الکترودها تغییر جریان می‌دهند ولی اگر رشته DNA مخالف جریان الکترود نباشد تغییر جریان نداریم و بیماری وابسته به جنسیت صفر گزارش می‌شود. همچنین اگر رشته‌های DNA با هم جفت شوند جنسیت جنین دختر و اگر این رشته‌ها با هم جفت نشوند یعنی یکی از کروموزوم‌ها Y بوده و جنین پسر است.این ابزار که حالا در  مجله‌های معتبر بیوشیمی بالینی دنیا از آن رونمایی شده محدوده استفاده از آن تنها از هفته اول تا پایان هفته دوم بارداری بوده و به خاطر اینکه از هفته سوم به بعد غلظت مایع آمیلوژنین و ماده ژنتیکی بالا می‌رود قابلیت تشخیص را سخت می‌کند. به همین خاطر زوجینی که علاقه‌مند به تعیین جنسیت فرزندشان هستند از همان اوایل هفته بارداری می‌توانند جنسیت را تعیین کنند ضمن این‌که یکی از مزیت‌های بزرگ آن پیشگیری از پیشرفت سلول‌های سرطانی است زیرا به محض تشخیص DNA جهش یافته اقدام‌های پیشگیرانه صورت می‌گیرد. کار پژوهشی به زمان، پشتکار، هزینه زیاد و البته علاقه‌مندی نیاز دارد بنابراین باید در جهت پیشرفت این پژوهش‌ها و به نتیجه رسیدن نتایج آنها سرمایه‌گذاری کرد زیرا محققان ایرانی قابلیت و توانمندی فوق‌العاده‌ای دارند.»
ë حمایت‌های همسر
وی تشویق و حمایت‌های همسرش را دلگرمی و چراغ راهش توصیف کرده و می‌گوید: کارهای پژوهشی و آزمایشگاهی گاهی نیاز دارد تا آخر شب را در آزمایشگاه مشغول به کار باشی اگر حمایت‌های همسرم نبود قطعاً خسته می‌شدم. او هر روز من را به ادامه این مسیر پر پیچ و خم امیدوار می‌کرد و با نگاه مهربانش غبار خستگی و ناامیدی را از تنم دور می‌ساخت. همچنین اظهار علاقه‌مندی دانشجویان به طرح مورد نظر دلگرمی بزرگی بود که نشان می‌داد نور علم هر روز در کشور شعله‌ور‌تر می‌شود. البته بی‌تردید اگر زحمت‌های استاد نبود این طرح با موفقیت به پایان نمی‌رسید. او نخستین کسی بود که بعد از موفقیتم روی صورتش لبخند شادی نشست.
در پایان باید بگویم ایرانی‌ها استعدادهای بالایی دارند ولی نداشتن  انگیزه و پشتکار مسیر پیشرفت‌شان را سد می‌کند همان‌طور که ابوعلی سینا و ابوریحان بیرونی و دانشمندان بزرگ عرصه علم از دل این خاک رشد کرده‌اند بی‌شک با ایجاد انگیزه و پشتکاری جدی می‌توان شاهد درخشش کشورمان در حوزه‌های علمی در دنیا  شد. آرزو می‌کنم  نام  ایران و ایرانی با دستاوردهای علمی بالا در دنیا بدرخشد.


 فریبا خان احمدی