افزایش اختلالات سلامت روان درمیان ایرانیان

شفاآنلاین>سلامت> در دومین سال از ورود کرونا به ایران گزارش‌ جدید سازمان بهزیستی کشور از افزایش مشکلات روانی و اجتماعی ناشی از این بیماری حکایت دارد، چنان که ۶۸درصد از مراجعه کنندگان به سامانه خود ارزیابی این سازمان، دارای افسردگی خفیف، ۱۶ درصد دارای افسردگی متوسط و ۱۶ درصد هم دارای افسردگی شدید بوده‌اند.

به گزارش شفاآنلاین: همزمان با این موضوع اخبار نگران کننده‌ای از افزایش میزان خودکشی منتشر شده است، پیش از این نیز نگرانی‌هایی در مورد افزایش میل به خودکشی در میان کادر درمان وجود داشت. هشدارها در مورد افزایش مشکلات سلامت روان در پی پاندمی کرونا دیر زمانی است که از سوی روانشناسان و جامعه شناسان مختلف تکرار می‌شود. تا پیش از کرونا عمدتا وضعیت سلامت روان ایرانیان بر پایه آمارهای به دست آمده از پیمایش ملی سلامت روان که در سال 1390 وزارت بهداشت آن را انجام داده بود، مورد بررسی قرار می‌گرفت.

بر پایه آمارهای حاصل از پیمایش ملی سلامت روان سال 90، شیوع اختلالات سلامت روان در گروه سنی 15 تا 64 ساله، 23.6 درصد بود، ۱۲.۷ درصد از این اختلالات روانپزشکی به اختلال افسردگی و ۱۵.۶ درصد به مجموعه اختلالات اضطراب اختصاص داشت. به گفته علی اسدی معاون اجرایی دفتر سلامت روان و اعتیاد وزارت بهداشت، شایع‌‌ترین بیماری در کشور اختلالات روانپزشکی است و شایع‌ترین اختلال روانپزشکی نیز، افسردگی است. پیمایش‌های ملی سلامت روان هر هفت سال یکبار انجام می‌شوند با این حال قرار بود که این پیمایش در سال 98 اجرا و نتایج آن در سال 99 یا 1400 اعلام شود اما این پیمایش اجرا نشد. پس از دو سال تاخیر، پیمایش جدیدی در دی‌ماه امسال با هدف تعیین شیوع اختلالات روانی 12 ماه گذشته، تعیین میزان شدت اختلالات روانی، تعیین میزان استفاده از خدمات سلامت روان و انواع آن‌ها و تعیین هزینه‌های مصیبت بار ابتلا به اختلالات روانی، از سوی دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور آغاز شد. علی‌رغم این موضوع مدت‌هاست که روانشناسان از سونامی یا اپیدمی اختلالات سلامت روان در ایران و جهان می‌گویند و شواهدی هم برای آن ارائه می‌دهند.
مطالعات ایرانی تاثیر کرونا بر سلامت روان
در ایران نیز مطالعات گوناگونی در رابطه با ارزیابی سلامت روان و وضعیت اجتماعی ایرانیان در دوران کرونا انجام شده است. در مطالعه‌ای کیفی با عنوان «پیامدهای روانی- اجتماعی مبتلایان به بیماری کرونا ویروس جدید» که در مجله روانشناسی منتشر شده است، نویسندگان مقاله افراد مبتلا به کرونا در استان بوشهر را با روش نمونه‌گیری هدفمند انتخاب کردند و از طریق مصاحبه با سوالات نیمه ساختاریافته به استخراج اطلاعات پرداختند. یافته‌های این مطالعه حاکی از این بود که ترس از مرگ، افسردگی و اضطراب شایع‌ترین پیامدهای روانی کرونا هستند. همچنین کاهش فعالیت‌های اجتماعی، احساس طرد از سوی جامعه، کاهش ارتباط موثر با خانواده و اطرافیان و تجربه انگ توسط بیمار و خانواده‌اش از جمله پیامدهای اجتماعی دیگر این بیماری محسوب می‌شد. پژوهشگران این مطالعه نتیجه گرفتند که مبتلایان به بیماری کرونا پیامدهای روانی-اجتماعی بسیاری را تجربه می‌کنند که همین امر موجب کاهش هرچه بیشتر کیفیت زندگی آنان می‌شود، لذا، بهره‌گیری از روانشناسان و مشاوران در محیط‌های درمانی می‌تواند در جهت کاهش این پیامدها موثر واقع شود.
حسین ایمانی جاجرمی جامعه‌شناس و استاد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران نیز مطالعه‌ای با عنوان «پیامدهای اجتماعی شیوع ویروس کرونا در جامعه ایران» انجام داد. یافته‌های این مطالعه که در مجله ارزیابی تاثیرات اجتماعی منتشر شده است نیز از بحران بر حوزه‌هایی چون خانواده و آموزش، روابط کار و برخی گروه‌های اجتماعی مانند زنان، کودکان، صاحبان مشاغل خرد و مهاجران حکایت دارد.
سلامت روان در کادر درمان
علاوه بر جامعه موضوع تاثیر این پاندمی بر سلامت روان کادرهای درمانی که بیشترین تماس‌ها را با بیماران داشته و در بطن بحران حضور دارند از جمله نگرانی‌های سیستم‌های بهداشتی و درمانی از ابتدای کرونا تا به امروز است. بر همین اساس پژوهشی با عنوان «تاثیر پاندمی کرونا بر سلامت روان پرستاران» از سوی پژوهشگران دو دانشگاه علوم پزشکی ارتش و دانشگاه علوم پزشکی بقیه‌الله انجام شده است. یافته‌های پژوهشگران حاکی از این است که پرستاران در شرایط مواجهه با پاندمی کرونا و مشاهده رنج و مرگ بیماران و تحمل استرس‌های مداوم درجات مختلفی از اختلالات روانی و عاطفی را تجربه کرده‌اند. عدم قطعیت در تشخیص و پروتکل‌های درمانی، پوشیدن تجهیزات محافظتی سنگین برای مدت طولانی و دشواری در ارائه مراقبت، شیوع سریع ویروس، عدم امکان دیدن خانواده‌ها و ترس از آلودگی خانواده، ناکارآمدی زیرساخت‌ها و تجهیزات از جمله دلایل افزایش اختلالات روانشناختی در میان پرستاران است. همچنین پژوهشگران این مطالعه نتیجه گرفته‌اند که کرونا تاثیر مستقیمی بر سلامت روان پرستاران داشته است. نویسندگان مقاله حاصل از این پژوهش پیشنهاد داده‌اند، مدیران بهداشت با برگزاری مداوم جلسات و گفتگوهای گروهی با پرستاران، خواسته‌های آنان را در نظر بگیرند. همچنین ایجاد انگیزه، رعایت عدالت در چینش شیفت‌ها و انعطاف‌پذیری در آنها و از بین بردن کمبودهایی مانند وسایل حفاظت شخصی و تجهیزات بیمارستانی نیز بی تاثیر نخواهد بود.
این‌ها سه نمونه از مطالعات روانشناختی و اجتماعی انجام شده در فضای آکادمیک ایران است که بر تاثیر پاندمی کرونا بر سلامت روان ایرانیان و به ویژه برخی گروه‌های شغلی مانند کادرهای درمانی حکایت دارد. پژوهش‌های زیادی نیز در سراسر جهان در مورد تاثیر این پاندمی انجام شده است و همه آنها بر این موضوع که پاندمی کرونا تاثیر مخربی را بر سلامت روان افراد بر جای گذاشته است اتفاق نظر دارند.
یافته‌های جدید از تاثیر پاندمی کرونا بر سلامت روان ایرانیان
تازه‌ترین یافته‌ها در مورد پیامدهای پاندمی کرونا در کشور از رشد برخی از اختلالات در سلامت روان ایرانیان حکایت دارد.
مهری امیری جانشین معاون دفتر مشاوره و امور شناختی سازمان بهزیستی کشور در وبیناری گفت: «بر اساس دقیق‌ترین مطالعه اپیدمیولوژیک جهانی، ناتوانی‌های ناشی از بیماری سلامت روان در ایران، نسبت به کل ناتوانی‌های ناشی از سایر بیماری‌ها ۹.۲۵ درصد است و این وضعیت در سطح جهانی ۴.۸۲ درصد گزارش شده است. بر اساس آخرین پیمایشی که در کشور انجام گرفته(سال 1390) ۲۳.۴ درصد از مردم از انواع اختلالات روانی رنج می برند.»
وی افزود: «سامانه ارزیابی وضعیت روانشناختی ناشی از همه‌گیری کرونا را برای بررسی سه محور استرس، اضطراب و افسردگی ایجاد کرده‌ایم که این سامانه از ابتدای همه‌گیری کرونا از سال ۹۸ استقرار یافته است تا طراحی برنامه نظام ارجاع سیستمی و هدفمند و خدمات روانشناختی در بحران کرونا را داشته باشیم. علاوه بر این سامانه، خدمات مشاوره تلفنی ۱۴۸۰ و مراکز مشاوره خدمات روانشناختی نیز از قبل وجود داشته است.»
جانشین معاون دفتر مشاوره و امور شناختی سازمان بهزیستی کشور در رابطه با گزارش سامانه ارزیابی وضعیت روانشناختی گفت: «براساس ارزیابی‌های انجام شده، بیشترین تعداد مراجعه کنندگان به این سامانه، 62 درصد زنان و 38 درصد مردان بودند. بیشترین افرادی که به این سامانه مراجعه کرده‌اند مربوط به گروه شغلی «خانه‌دار» و افراد دارای مدرک لیسانس، بودند. بیشترین تعداد مشارکت هم در استان کرمان و کمترین در استان سیستان و بلوچستان گزارش شده است.»
امیری تصریح کرد: «بر اساس سامانه خود ارزیابی روانشناختی بهزیستی ۶۸درصد از مراجعه‌کنندگان دارای افسردگی خفیف، ۱۶ درصد دارای افسردگی متوسط و ۱۶ درصد دارای افسردگی شدید بوده‌اند، همچنین ۶۹ درصد دارای استرس خفیف، ۱۵ درصد دارای استرس متوسط و ۱۶ درصد دارای استرس شدید بوده و در مورد اضطراب نیز ۶۶ درصد دارای اضطراب خفیف، ۱۸ درصد متوسط و ۱۶ درصد شدید بوده‌اند.» امیری با اشاره به اینکه اضطراب و استرس بیشتر در میان سنین ۱۶ تا ۲۵ سال دیده شده است گفت: «زمینه اختلال افسردگی ناشی از کرونا نیز بیشتر در افراد بالاتر از ۷۰ سال بوده است.»
جانشین معاون دفتر مشاوره و امور شناختی سازمان بهزیستی کشور در رابطه با خط مشاوره ۱۴۸۰ نیز اظهار کرد: «در ابتدای شیوع کرونا میزان تماس‌های ناشی از اضطراب زیاد بود اما به مرور، بیشترین تماس مربوط به ناامیدی، بلاتکلیفی و مشکلات مربوط به کودکان و نوجوانان، بیکاری و مسائل اقتصادی و سوگ‌های ابراز نشده بوده است. با خط مشاوره ۱۴۸۰، یک میلیون و ۳۳۴ هزار نفر در دوران همه‌گیری کرونا تماس گرفته شده که ۷۴ درصد آنها زن بودند.»
امیری در تشریح تماس‌های انجام شده با خط مشاوره گفت: «از این میزان برای ۱۵ درصد جمعیت، یک اختلال ثبت شده که ۱۴ درصد مربوط به اختلال اضطراب، ۷۱ درصد افسردگی و ۴۳ درصد مشکلات خانوادگی گزارش شده است.» امیری درباره سایر آسیب‌های اجتماعی نیز گفت: «کودک آزاری و خودکشی نیز از جمله مواردی بوده که با شماره ۱۲۳ تماس گرفته و موارد به آنجا ارجاع شده است.»
رشد خودکشی در ایران
آمار سازمان بهزیستی در حالی است که محمد تقی رستموندی معاون وزیر کشور و رئیس سازمان امور اجتماعی هم در روزهای گذشته از نرخ بالای اقدام به خودکشی در کشور خبر داد و گفت: «سالیانه در کشور حدود ۱۰۰ هزار نفر اقدام به خودکشی می‌کنند که البته مرگ و میر ناشی از این اقدامات حدود 5 هزار نفر تا 5 هزار و 500 نفر است، با این حال اگر این سیر صعودی مدیریت نشود در آینده نه چندان دور در رده کشور‌هایی قرار خواهیم گرفت که میزان خودکشی در آن نگران کننده است.»
در همین حال مریم معصومی دبیر کمیته پیشگیری از خودکشی انجمن علمی روانپزشکان ایران نیز از افزایش 10 درصدی نرخ خودکشی در کشور خبر داد و گفت: «در ایران گزارش‌های رسمی سازمان پزشکی قانونی کشور، نشان می‌دهد که از سال ۱۳۸۴ تاکنون خودکشی روند صعودی داشته است. طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی در سال ۲۰۲۱ میزان آن ۵,۲ در صد هزار نفر جمعیت بوده است. آمار برگرفته از آخرین سالنامه آماری منتشر شده سازمان پزشکی قانونی نشان می‌دهد که به نظر طی سال‌های اخیر نرخ خودکشی حدود ۸ تا ۱۰ درصد افزایش داشته است. بیشترین میزان خودکشی‌ها در گروه افراد با مشاغل آزاد، بیکار و خانه‌دار است که تایید‌کننده نقش وضعیت نابسامان اقتصادی در اقدام به خودکشی است.»
معصومی همچنین در مورد توزیع جغرفیایی خودکشی در استان‌های ایران نیز اظهار کرد: «توزیع جغرافیایی موارد خودکشی در سطح استان‌های کشور ناهمگن است. استان‌های مختلف در طول زمان میزان‌های متفاوتی از خودکشی را ثبت کرده‌اند. در این بین بعضی از استا‌ن‌ها مانند ایلام، کرمانشاه، لرستان، همدان، گیلان و کهگیلویه‌و‌بویراحمد همواره میزان بالاتری از میانگین کشوری را گزارش کرده‌اند.»
افزایش میل به خودکشی در میان کادر درمان
اگرچه هنوز گزارشی آماری از تاثیر شیوع کرونا در دو سال گذشته بر افزایش خود‌کشی ارائه نشده است با این حال چندی قبل فریبرز تاج عضو شورای مرکزی سازمان نظام روانشناسی و مشاوره نسبت به افزایش میل به خودکشی در میان کادر درمان هشدار داد و گفت: «افراد در برابر بسیاری از رویدادهای استرس‌زا قرار دارند که می‌تواند در آنان منجر به بروز اختلالات روانشناختی جدی و شایع مانند اضطراب، افسردگی، اختلالات استرس پس از سانحه (پی‌تی‌اس‌دی) و میل به خودکشی شود. این اختلالات در میان کارکنان مراقبت‌های بهداشتی متاسفانه پدیده جدیدی نیست اما همه‌گیری کرونا و بالطبع تقاضا و فشار اعمال شده بر این افراد، نرخ ابتلا به این اختلالات را افزایش داده است که جای نگرانی دارد.» وی افزود: «در طول همه‌گیری کووید ۱۹ افزایش قابل توجهی در میزان خودکشی، به ویژه در جامعه مراقبت‌های بهداشتی به وجود آمده است و مطالعات اخیر در چین، ایتالیا و کانادا در مورد افرادی که با بیماران مبتلا به کرونا کار می‌کنند، نشان از افزایش میزان افسردگی، بی‌خوابی، اضطراب و پی‌تی‌اس‌دی می‌دهد که تمامی آنها می‌توانند بر سلامت روانی افراد تاثیر منفی گذاشته و احتمالاً به بحران خودکشی کمک کنند.»
رئیس انجمن روانشناسی تربیتی ایران با اشاره به یک بررسی سیستماتیک در سالِ ۲۰۲۰ از تمامی مطالعاتِ چاپ شده به زبان انگلیسی در پایگاه‌های PubMed, EMBASE, Scopus, and Web of Science )WoS) که میزان شیوع مشکلات روانی در کارکنان مراقبت‌های بهداشتی را از دسامبر ۲۰۱۹ تا ۱۲ آوریل ۲۰۲۰ بررسی کرده است، یادآور شد: «این بررسی‌ها نشان می‌دهد در بین کارکنان مراقبت‌های بهداشتی شیوع اضطراب ۲۴.۱ تا ۶۷.۵ درصد، افسردگی ۱۲.۱ تا ۵۵.۹ درصد و استرس ۲۹.۸ تا ۶۲.۹ درصد است و بالاترین میزان فشار روانی مشخص شده در این مرور سیستماتیک در بین پرستاران، کارکنان مراقبت‌های بهداشتی در خط مقدم، کادر پزشکی جوان‌تر و کادر درمان در مناطق با میزان بیشتر عفونت بوده است. روی هم رفته، این یافته‌ها نشان می‌دهد که روند خودکشی در میان پرستاران بیشتر از جمعیت عمومی است و به طور بالقوه در همه‌گیری جهانیِ کووید۱۹ در حال افزایش است.»
سخنان تاج در پژوهشی که سعید آریاپوران و مرضیه امیری منش با عنوان «افسردگی، اضطراب و افکار خودکشی پرستاران در زمان شیوع کوید-19: نقش متغیرهای جمعیت‌شناختی» انجام داده و در مجله دانشگاه علوم پزشکی اراک منتشر شده است، همخوانی دارد.
از میان 312 پرستار مورد بررسی در این پژوهش، 15.38درصد پرستاران از افسردگی متوسط تا شدید و 46.47 درصد از اضطراب متوسط تا شدید برخوردار بودند. همچنین 27.56 درصد دارای افکار خودکشی بوده و 9.94 درصد پرستاران مورد مطالعه آمادگی برای خودکشی داشتند. به گفته پژوهشگران این تحقیق، نتایج این مطالعه از میزان شیوع بالای افسردگی، اضطراب و افکار خودکشی پرستاران در دوره کووید 19 حمایت کرد و بالا بودن میزان اضطراب پرستاران زن، بالا بودن میزان افکار خودکشی و اضطراب در پرستاران مجرد و بالا بودن اضطراب پرستاران بخش اورژانس و بخش سی‌سی‌یو و آی‌سی‌یو را برجسته کرد.