واکسیناسیون در ایران از صفر تا صد

صیانت از جان مردم نیاز به گره‌گشایی در تأمین واکسن داشت چرا که یکه‌تازی کرونا در مردادماه به اوجش رسید. روزانه 50 هزار نفر به بیماری مبتلا می‌شدند و بازی دلتا با اعداد مرگ ادامه داشت تا اینکه اول شهریورماه رکورد بی سابقه رقم فوتی‌های کرونا ثبت شد. 704 جان عزیز. خانواده‌های داغداری که به عزای پدر، مادر، خواهر و فرزندشان نشستند. رئیس جمهور در ادامه مأموریت ویژه‌اش برای عبور از دل بحران نفسگیر  با اختصاص ارز برای واردات واکسن به وزرای بهداشت، خارجه، هلال احمر و بانک مرکزی دستور داد تا ضمن توجه به تولید داخل با تمام توان مسیر واردات واکسن کرونا را باز کنند.  تنها در یک ماه نخست دولت سیزدهم 30 میلیون دوز واکسن وارد کشور شد، یعنی هر هفته به طور معمول 5 میلیون دوز واکسن وارد کشور می‌شد. با سرعت گرفتن حجم بالای واردات واکسن و حذف شرط سنی تزریق واکسن از 20 تا 27 شهریور 7 میلیون و 900 هزار دوز واکسن در ایران تزریق شد به عبارتی آمار تزریق واکسن به 6 برابر 5 ماه ابتدای سال 1400 رسید به طوری که تزریق واکسن به سرعت برق و باد پیش می‌رفت و برای نخستین بار سد رکورد جهانی واکسیناسیون هفتگی در دنیا شکسته شد. 

فقط در یک ماه و نیم  از آغاز به کار دولت سیزدهم 40 میلیون دوز واکسن تزریق شد و حدود 30 میلیون دوز در انبارهای وزارت بهداشت ذخیره بود. به مرور بعد از آنکه محموله‌های واکسن سینوفارم، آسترازنکا و اسپوتنیک از راه رسید و خط تولید واکسن‌های تولید داخل نیز با حمایت دولت و مجوز مصرف اضطراری واکسن برکت و پاستوکووک راه افتاد، این بار کاربران شبکه‌های اجتماعی با هشتگ «سریع، فوری، انقلابی» در فضای مجازی پیام‌های تقدیرشان را از دولت سیزدهم منتشر کردند.
دولت سیزدهم در 100 روز نخست، خرید 156 میلیون دوز واکسن را ثبت سفارش کرد و در این میان مأموریت جمعیت هلال احمر تأمین 150 میلیون دوز واکسن تا آبان ماه بود. پیگیری واردات واکسن یکی از اصلی‌ترین مأموریت‌هایی بود که دکتر رئیسی به معاون اول و وزیر بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی  داد. طولی نکشید که قول و قرارها محقق شد و با دیپلماسی فعال و تدابیر راهبردی محموله‌های اهدایی واکسن از برخی کشورها و سبد کوواکس نیز به  مجموع  تعداد دوزهای واکسن اضافه شد. بر اساس آخرین گزارشی که وزارت بهداشت در اختیار ما قرار داده است؛ تا قبل از تاریخ ۱۴ مرداد ۱۴۰۰ دولت پیشین برای خرید واکسن‌های اسپوتنیک، سینوفارم، بهارات و سبد کوواکس ۳۶۵.۵۸۹ میلیون دلار هزینه کرده است. این رقم مربوط به واردات ۲۶و نیم میلیون دوز واکسن بوده که تنها 5 میلیون دوز آن وارد سبد تزریق شد. رقم اعتباری دولت سیزدهم برای واردات
۱۰۲ میلیون و ۷۰۰ هزار دوز ۹۸۸.۹۶۵ میلیون دلار بوده است. بر اساس اعلام وزارت بهداشت تا روز جمعه ۱۵ مردادماه ، مجموعاً ۱۱ میلیون و ۷۶۵ هزار و ۵۲۸ نفر دوز اول واکسن کرونا را دریافت کردند و نزدیک به سه میلیون نفر نیز دوز دوم واکسن را زدند.

در حال حاضر تاکنون بیش از ۶۰ میلیون نفر دوز اول، نزدیک به 53 میلیون نفر دوز دوم و حدود 10 میلیون نفر نیز دوز سوم واکسن کرونا را تزریق کرده‌اند و مجموع واکسن‌های تزریق شده در کشور به 122 میلیون دوز رسیده است. طبق آخرین گزارش‌ها 71 درصد افراد دوز اول، 62 درصد دوز دوم و 15 درصد نیز دوز سوم را تزریق کرده‌اند (درصد واکسیناسیون بر‌اساس جمعیت 85 میلیونی محاسبه شده است) این در حالی است که با تزریق سلامت در رگ‌های ایرانیان عدد فوتی‌ها نزدیک‌تر از همیشه در مرز یک رقمی شدن قرار دارد. (با شیوع سویه اُمیکرون در دنیا، کشورهایی که ادعای ساخت واکسن‌هایی با اثربخشی بالا را داشتند در میانه شعله‌های سویه اُمیکرون قرار دارند. اُمیکرون در امریکا می‌تازد و بحران کمبود تخت بستری و مبتلایان زیاد این کشور را با بحران جدی مواجه کرده است.) با یک حساب سرانگشتی می‌توان پی برد که در دولت فعلی در 98 روز نخست  بیش از 83 میلیون دوز واکسن تزریق شده که برابر است با افزایش 6 برابری سرعت واکسیناسیون نسبت به رقم قبلی. (در دولت پیشین در مدت ۷ ماه در مجموع ۱۴ میلیون دوز واکسن تزریق شد.) مجموع واکسن‌های تزریق‌شده از نیمه اول آذرماه از مرز 100 میلیون دوز گذشت.
چرا واردات واکسن در دولت سیزدهم شدت گرفت؟ پاسخ  کارشناسان نظام سلامت به این سؤال این است؛ هماهنگی‌های درون و برون بخشی بین مهره‌های مختلف دولت و تخصیص بیشترین ارز برای واردات واکسن که البته با کل ارز  اختصاص یافته در ماه‌های گذشته از سوی بانک مرکزی مساوی بود. طبق آخرین گزارش گمرک ایران تا تاریخ 26 آذرماه 150 میلیون دوز واکسن از 11 کشور طی 87 مرحله وارد شده است که در این میان سهم واکسن سینوفارم 87.6 درصد برآورد می‌شود. بر اساس گزارشی که از سوی ارونقی- معاون فنی گمرک ایران- به دارایی-رئیس سازمان غذا و دارو - در رابطه با آخرین وضعیت واردات واکسن اعلام شده است، از نیمه بهمن سال گذشته تا ۲۶ آذرماه امسال در مجموع ۱۵۰ میلیون و ۱۰۸ هزار و ۳۰۸ دوز واکسن کرونا طی ۸۷ مرحله و از طریق فرودگاه امام خمینی (ره) وارد ایران شده که پس از انجام فوری تشریفات گمرکی به صورت حمل یکسره، شبانه‌روزی و از پای پرواز به صورت مستقیم تحویل وزارت بهداشت شده است. واکسن‌های وارداتی شامل سینوفارم چینی، آسترازنکا چندملیتی، اسپوتنیک روسی و بهارات هند است که از کشورهای چین، ژاپن، ایتالیا، آلمان، هلند، اتریش، لهستان، کره جنوبی، یونان، روسیه و هندوستان وارد شده است. گزارش معاون فنی گمرک ایران در رابطه با جزئیات واردات واکسن از این حکایت دارد که از ۱۵۰ میلیون و ۱۰۸ هزار و ۳۰۸ دوز واکسن وارداتی، عمدتاً مربوط به سینوفارم چین با ۸۷.۶ درصد است؛ به طوری‌که طی ۵۱ مرحله حدود ۱۳۱ میلیون و ۶۰۴ هزار و ۴۹۸ دوز از این واکسن وارد ایران شده است. همچنین چهار میلیون و ۹۱ هزار و ۲۰۰ دوز اسپوتنیک روسیه، دو میلیون و ۹۱۱ هزار و ۸۱۰ هزار دوز آسترازنکا از چین، دو میلیون و ۵۲۹ هزار و ۴۰۰ دوز آسترازنکا از هلند، یک میلیون و ۷۰۰ هزار و ۸۰۰ دوز آسترازنکا از کره جنوبی دیگر محموله‌های وارداتی واکسن است.در سایر واردات صورت گرفته یک میلیون و ۴۵۲ هزار دوز آسترازنکا از ایتالیا، یک میلیون و ۴۴۹ هزار و ۶۰۰ دوز آسترازنکا از چین، یک میلیون و ۱۲۵ هزار دوز بهارات از هندوستان، یک میلیون دوز آسترازنکا از اتریش و یک میلیون دوز آسترازنکا از لهستان ثبت شده است.

علاوه بر اینها؛ ۹۶۳ هزار دوز آسترازنکا از روسیه، ۱۵۰ هزار دوز آسترازنکا از یونان و ۱۳۱ هزار دوز دیگر از این واکسن، دیگر محموله‌های وارداتی به ایران است.

در هفته اول دی ماه نیز دو میلیون و ۴۰۰ هزار دوز دیگر واکسن سینوفارم وارد ایران شده است. همچنین 14 دی ماه لطیفی-سخنگوی گمرک ایران- اعلام کرد  مرحله ۸۸ و ۸۹ واکسن با مجموع حدود دو میلیون و ۴۰۰ هزار دوز وارد ایران شده است که مجموع واکسن‌های وارداتی را به ۱۵۲ میلیون و ۵۰۸ هزار و ۳۰۸ دوز می‌رساند. بر اساس این گزارش، در مجموع ۸۹ مرحله، ‌میزان واردات واکسن سینوفارم به ۱۳۴ میلیون و ۴۴۹۸ دوز رسیده است و بعد از آن ۱۳ میلیون و ۲۸۷ هزار و ۶۱۰ دوز آسترازنکا، چهار میلیون و ۹۱ هزار و ۲۰۰ دوز اسپوتنیک و یک میلیون و ۱۲۵ هزار دوز بهارات وارد ایران شده است.
در مجموع بیش از ۱۷۵ میلیون دوز واکسن خارجی و داخلی به سردخانه مرکزی واکسن کشور تحویل داده شده است و طبق اعلام محسن زهرایی رئیس اداره بیماری‌های قابل پیشگیری با واکسن وزارت بهداشت حدود
۸ میلیون دوز دیگر هم بزودی از منابع داخلی تحویل وزارت بهداشت می‌شود. از  حدود 25 میلیون دوز واکسن تولید داخل حدود
۶ میلیون دوز واکسن اسپایکوژن، ۱۳.۵ میلیون دوز واکسن برکت و ۸ میلیون دوز واکسن پاستوکووک، ۵ میلیون دوز واکسن کووپارس و حدود ۲ میلیون‌ دوز واکسن فخرا آماده تحویل است و مراحل نهایی را طی می‌کنند.  نتیجه این میزان واردات  تزریق بیش از  122 میلیون دوز واکسن و دپوی 45 میلیون واکسن دیگر برای دوز دومی‌ها و دوز سومی‌ها است.
طبق آخرین گزارش‌های وزارت بهداشت ،۹۰ درصد ایرانیان بالای ۱۲ سال و در اولویت تزریق واکسن، یک دوز واکسن را دریافت کرده‌اند و نزدیک به ۷۵ درصدشان نیز واکسینه کامل شده‌اند. در این میان تنها حدود ۱۵ درصد جمعیت بالای ۱۲ سال مشمول دریافت واکسن هنوز واکسن دریافت نکرده‌اند. (درصد واکسیناسیون با احتساب 67 میلیون جمعیت بالای 12 سال و اتباع محاسبه شده است). با این همه این روزها به دلیل شیوع سویه اُمیکرون مهم‌ترین هدفگذاری وزارت بهداشت تزریق دوز اول و دوز سوم واکسن با ایجاد سهولت دسترسی به  واکسن و افزایش پایگاه‌های واکسیناسیون و همچنین بررسی چرایی عدم پذیرش واکسن از سوی 9 میلیون جمعیت هدف است. گرچه با همکاری بسیج و نهادهای مردمی واکسیناسیون افراد سالمند و معلول‌ به شکل خانه به خانه انجام می‌گیرد.

واکسیناسیون 75درصد افراد بالای 12 سال
حرکت انقلابی و مدیریت جهادی دولت سیزدهم برای تأمین واکسن در نهایت در نیمه دوم آبان ماه شیب منحنی ابتلا و فوتی‌ها را به سمت نزولی شدن هدایت کرد. همه این اتفاقات در کمتر از 3 ماه رقم خورد، بعد از آن بود که کنترل بیماری کووید19 در دست دولت بود و حالا زمان برای برداشتن محدودیت‌ها، بازگشایی مشاغل، بازگشایی دانشگاه‌ها و برنامه‌ریزی برای بازگشت دانش‌آموزان به مدارس فرا رسیده بود. امید و نشاط به خانواده‌های ایرانی بازگشته بود و با افزایش اعتماد اجتماعی مردم در کوچه و بازار همدیگر را برای تزریق واکسن تشویق می‌کردند. از طرفی ستاد ملی مقابله با کرونا، برخی مقررات دست و پاگیر و بی حاصل از جمله منع تردد شبانه را به رغم برخی مخالفت‌ها از سر راه برداشت.

گرچه با واکسینه شدن کامل  75 درصد افراد بالای 12 سال، جامعه به ایمنی جمعی نزدیک می‌شد اما از چند هفته گذشته ورود سویه اُمیکرون به کشور به نگرانی مسئولان نظام سلامت دامن زده است. گمانه‌زنی‌ها بر این است به دلیل زمان تزریق واکسن و ابتلای بالای افراد در پیک پنجم، ایران از اُمیکرون در امان می‌ماند اما  استراتژی وزارت بهداشت برای مقابله با این واریانت جدید، تزریق دوز سوم واکسن و رفع نگرانی و ترس گروه‌هایی است که از تزریق واکسن امتناع می‌کنند. در همین حال گزارش‌ها حکایت از این دارد که حدود 45 میلیون دوز واکسن برای تزریق 9 میلیون افراد غیر واکسینه، دوز دومی‌ها و دوز سوم در انبارهای وزارت بهداشت موجود است اما طبق اعلام مدیران ارشد وزارت بهداشت، واردات واکسن‌های خارجی متوقف نخواهد شد و از طرفی سبد کوواکس نیز میلیاردها دلار برای تأمین واکسن به ایران بدهکار است یعنی محموله‌های پیش خرید نیز به مرور به ایران فرستاده می‌شود. از طرفی خط تولید واکسن‌های داخلی نیز سرعت قابل توجهی گرفته است. در این میان شائبه توقف واردات واکسن از سوی دولت در هفته گذشته در برخی رسانه‌ها به برخی نگرانی‌ها دامن زد. داستان توقف واردات واکسن چه بود؟  اوایل آذرماه و پیش از شناسایی سویه اُمیکرون، وزیر بهداشت از ممنوعیت واردات واکسن به دلیل موجودی واکسن‌ها و جلوگیری از تمام شدن تاریخ انقضای واکسن‌هایی سخن گفته بود اما پس از ظهور سویه جدید رویکرد ستاد ملی مقابله با کرونا تأمین واکسن است. وعده اعضای ستاد ملی مقابله با کرونا بر این نکته تأکید دارد؛ از هر دو مسیر واردات و تولید داخل جوابگوی نیازهای واکسن دوز سومی‌ها و افراد واکسینه نشده خواهند بود.
هر چند که سهم واکسن سینوفارم در سبد واکسیناسیون بیش از 80 درصد است اما با ظهور سویه جدید، مردم برای دوز سوم اصرار به تزریق واکسن آسترازنکا دارند این در حالی است که به دلیل تقاضای زیاد موجودی این واکسن در بسیاری از پایگاه‌های واکسیناسیون به صفر رسیده است؛ موضوعی که البته در روزهای گذشته بازتاب‌های زیادی در فضای مجازی داشته و موجی از نگرانی‌ها را در میان مردم ایجاد کرده است. گلایه‌های مطرح شده از سوی علاقه‌مندان به دریافت واکسن آسترازنکا در حالی است که طبق دستورالعمل وزارت بهداشت علاوه بر آسترازنکا برای تمامی واکسن‌ها می‌توان از واکسن پاستوکووک پلاس هم استفاده کرد، هر چند که شیوع اُمیکرون در کشورهای اروپایی موجب شده اقبال ایرانی‌ها برای تزریق آسترازنکا نیز بیشتر شود. با توجه به اینکه استراتژی اصلی وزارت بهداشت برای مقابله با اُمیکرون، تزریق دوز سوم واکسن 3 ماه پس از تزریق دوز دوم است از این رو طبق اعلام وزارت بهداشت؛ بزودی محموله‌های جدید واکسن آسترازنکا وارد کشور می‌شود، البته کسانی که دوز اول و دوم واکسن‌شان را آسترازنکا دریافت کرده‌اند می‌توانند برای نوبت سوم از واکسن جایگزین یعنی پاستوکووک پلاس یا اسپوتنیک استفاده کنند.
در این میان باید از پیگیری‌های دولت برای واکسیناسیون دانش‌آموزان و گروه‌های سنی 12 تا 18 سال  نیز بگوییم. رئیس ستاد ملی مقابله با کرونا از همان روزهای اول تمامی اعضای کمیته‌های علمی و کمیته واکسیناسیون کشور را بر خط کرد تا نتایج کارآزمایی‌های بالینی تزریق واکسن‌های سینوفارم و پاستوکووک را به طور دقیق بررسی  و نتایج آن را برای تصمیم‌گیری این گروه سنی به ستاد اعلام کنند. با اجرای طرح ضربتی واکسیناسیون دانش آموزان، 90 درصد این گروه سنی نوبت اول واکسن را دریافت کرده‌اند. در کنار عدد و رقم‌های مربوط به واردات و تزریق واکسن که باعث دلگرمی شد باید از همکاری مردم و پای کار آمدن بسیج و نهادهایی همچون سپاه و هلال احمر نیز بگوییم که به واکسیناسیون عمومی جان تازه‌ای دادند. 16 شهریورماه قرارگاه شدت بخشی واکسیناسیون در تهران و دوشیفته شدن مراکز واکسیناسیون شکل گرفت و با افزایش مراکز تجمیعی واکسیناسیون با استفاده از ظرفیت سوله‌های بحران، ورزشگاه‌ها، مدارس، مساجد و پایگاه‌های اورژانس صف‌های شلوغ واکسیناسیون پایان یافت.
در حالی که این روزها دعوا بر سر سهم‌خواهی واردات واکسن بالا گرفته است اما همگان به این گزاره که دولت سیزدهم برای تأمین واکسن کرونا سنگ تمام گذاشت، آگاه هستند. از این جهت بود که وزیر بهداشت در آبان‌ماه وعده داده بود قبل از 22 بهمن ماه جشن تزریق 80 درصدی دو دوز کامل واکسن را برگزار می‌کنیم و این وعده حتی زودتر از روز موعود عملی می‌شود اما ظهور سویه اُمیکرون و رسیدن به ایمنی جمعی با تزریق 80 درصدی واکسن همه معادله‌ها را به هم زد. دولت سیزدهم  در حالی در کارنامه چند ماهه‌اش موفقیت تزریق 122 میلیون دوز واکسن را دارد که کاهش رعایت پروتکل‌های بهداشتی و ساده‌انگاری‌ها با وجود سویه اُمیکرون برای تغییر رنگ نقشه کرونایی آبی به نارنجی و سپس قرمز به تهدید جدی بدل  شده است.

یادداشت
واکسینه‌نشده‌ها واکسن‌گریز نیستند، تردید دارند

احمد مهری
اپیدمیولوژیست و کارشناس بهداشت عمومی
یکی از چالش‌های جدی این روزهای کشورهای درگیر با پیک کرونا، عدم انجام واکسیناسیون کامل برای قطع زنجیره انتقال ویروس است. از سویی بسیاری از کشورها به پوشش 85 درصدی و سریع واکسیناسیون نرسیدند و از سویی دیگر بسیاری از کشورهای کم‌درآمد دسترسی کافی به واکسن ندارند. کشورهایی که به پوشش حدود 70 درصد رسیدند هم تا ماه‌ها از گزند فوت و بستری درامان بودند اما با گذشت بیش از 4 ماه از دوز دوم و تأخیر در تزریق دوز سوم در جامعه به عنوان عاملی در کنار واکسینه نشدن گروهی از جمعیت پیک جدیدی را رقم زده است.
در ایران نیز پوشش واکسیناسیون براساس بررسی‌های اپیدمیولوژیک بایستی به عدد حدود 80 تا 85 درصد آن هم به‌صورت سریع برسد اما آنچه نگران‌کننده است علی‌رغم کاهشی شدن شدید مبتلایان، بستری‌ها و فوتی‌های ناشی از کرونا، پوشش واکسیناسیون کافی محقق نشد و سرعت تزریق دوز سوم بسیار پایین است.

در چرایی عدم پوشش کامل واکسن و عدم تزریق در گروه‌های جمعیتی ایران، دو مسأله وجود دارد. یک آنکه مطالعات نشان داده است اکثر افرادی که هنوز واکسن تزریق نکرده‌اند واکسن‌گریز نیستند بلکه نسبت به مسأله واکسیناسیون نیاز به اقناع عمومی دارند. یک مطالعه ملی نشان داده است اکثر افرادی که هنوز واکسن تزریق نکرده‌اند در بحث واکسن‌ها سؤالات و تردیدهایی دارند. این نتایج نشان می‌دهد در تحلیل و بررسی چرایی عدم تزریق واکسن در جمعیت‌ها این امیدواری وجود دارد در صورت شفافیت علمی، پاسخ اقناع‌کننده و تشخیص درست مسائل می‌توان واکسیناسیون را به بالاترین سطح پوشش رساند. البته هرچند گروه‌های واکسن‌ستیز که به‌دلیل اهدافی خاص به انتشار محتوای فاقد وجاهت علمی در فضای مجازی می‌پردازند، سعی و تلاش کردند تا مردم را از واکسن زدن منع کنند اما خوشبختانه استقبال نسبت به سایر کشورها در ایران مطلوب بود. با این اوضاع هنوز به سطح مطلوب واکسیناسیون نرسیدیم و تحقق این هدف با چند رویکرد مهم جامعه‌محور امکانپذیر است.
اولاً: واکسن‌سازان داخلی هرچه سریعتر نسبت به انتشار مقالات علمی از اثربخشی واکسن‌هایشان و عوارض نادر آن اقدام کنند. این رویکرد هنوز در واکسن‌های داخلی مشاهده نمی‌شود و یا به کندی انجام می‌شود. دوم آنکه تیمی متشکل از فعالان رسانه‌ای، محققان و افراد ذیصلاح سخنور مدام نسبت به شایعات و دغدغه‌های افراد واکسینه نشده پاسخ مبتنی بر شواهد، درست و جذاب بدهند تا افراد قانع شوند. سوم آنکه محققان به‌طور مدام، اثربخشی واکسن‌ها را در قالب داده‌های واقعی از جامعه بررسی کنند و به مردم گزارش دهند. نکته مهمتر آنکه از بیان احساسی برخی مطالب فاقد وجاهت علمی باید به‌طور جد خودداری شود. از سویی دیگر با گروه‌هایی که به‌طور عمد، به انتشار مطالب کذب، فاقد شواهد و با هدف تخریب سلامت عمومی اقدام می‌کنند برخورد قانونی شود. متنوع بودن سبد واکسیناسیون در ایران از مهمترین اقدامات عملی برای حل مشکل عدم تزریق واکسن در برخی گروه‌های خاص نیز است.
مطالعات متعدد با داده‌های واقعی از کشورهای متعدد درگیر با پیک کرونا و اُمیکرون نشان می‌دهد که بروز بستری، فوت، ابتلا و بدحالی به‌دلیل کرونا در گروه واکسینه نشده به‌طور معنی‌داری بیشتر از گروه‌های واکسینه شده است. با توجه به اینکه کشور در معرض گرفتاری پیک ششم کرونا قرار دارد، هرچه سریعتر نگاه اقناعی به ماجرای واکسیناسیون در ایران باید به‌طور جدی مدنظر قرار گیرد و به‌طور درست شفاف‌سازی انجام شودروزنامه ایران