پزشکان بیشتر از بقیه در معرض بیماری‌های جسمی و روانی قرار دارند

 امروزه در درک مفهوم سلامتی به وجوه متفاوتی از حفظ سلامت روانی و فیزیکی توجه می‌شود. پزشکان به‌واسطه نوع کار، کم‌خوابی و حضور در شیفت‌های بالینی، از جمله افرادی هستند که به‌طور شایع در معرض اختلال در سلامت جسم و روان قرار دارند.

       در همه تخصص‌های پزشکی این مساله به درجات مختلف دیده می‌شود. پزشکان به دلیل شغل پرمخاطره و مسئولیت سنگینی که در جوامع بشری دارند، از اقشار آسیب‌پذیری هستند که با تهدید سلامتی و کاهش سلامت روح و روان در آنها، تاثیرات مخربی در سطح سیستم بهداشت و درمان به وجود خواهد آمد.

فاکتورهای دخیل: عوامل اضطراری
عوامل اضطراری متعددی مسئول به خطر انداختن تندرستی در پزشکان هستند. به‌طور کلی این عوامل را به 4 دسته کلی تقسیم می‌کنند:
برخورد با بیماران سختگیر (Difficulpatient) و عدم موفقیت در برقراری ارتباط مناسب پزشک و بیمار
تنوع در اجزای مختلف درمان و مراقبت از بیماران و نیاز به توجه به وجوه مختلف درمانی در آن واحد
کاستی در امکانات درمانی
نیاز به تصمیم‌گیری‌های حیاتی و سخت در شرایط خاص و نامطمئن.

       پزشکان وظیفه دارند در مراکز درمانی با امکانات گاهی محدود، در شرایط خاص به مداوای بیمارانی بپردازند که به علت بیماری آنها را تنها امین و تسکین‌دهنده آلام خود می‌دانند. وجود این شرایط پیش‌زمینه‌ای، خود وظیفه این سپیدپوشان زحمت‌کش را سخت‌تر خواهد کرد. پزشکان با بیمارانی مواجه هستند که از سطوح اجتماعی متفاوت، شخصیت‌های گوناگون و حتی با زبان و گویش‌های متفاوت در جست‌و‌جوی درمان خود نزد آنها مراجعه کرده‌اند. تطبیق با امکانات محدود در سیستم بهداشت و درمانی وابسته به هر منطقه، زمان کم، کنار آمدن با شرایط تنش‌زا و پراسترس و در عین حال توجه، دقت و تمرکز زیاد از جمله ملزوماتی است که پزشکان مجبور و متعهد به رعایت آنها هستند. همه این موارد دست به دست هم می‌دهند تا پزشکان احساس خستگی، ناتوانی و ناکارآمدی روحی روانی یا Burnouکنند.

       بعضی بیماری‌های زمینه‌ای روان شناختی در پزشک، سوء‌مصرف مواد و داروها، نخوابیدن به‌طور مناسب، کار طاقت‌فرسا و عدم تفریح و استراحت مناسب، وجود برخی بیماری‌های خاص تهدید کننده حیات یا صعب‌العلاج در بیماران، شخصیت‌های اجتماعی خاص در بیماران مانند شخصیت اجتماعی وابسته، ضداجتماعی یا بدبین، انتظارات و توقعات ناصحیح و نابجا از پزشکان و سیستم درمانی و عدم آگاهی بیماران از جمله مواردی هستند که در همه دنیا در مطالعات گوناگون سبب‌ساز تهدید سلامت روان و جسم در پزشکان مطرح شده‌اند.

عواقب و عوارض خستگی مفرط در پزشکان
       واژه Burnouاولین‌بار توسط Freudenberger در سال 1975 استفاده شد که به معنای احساس عدم رضایت در شغل به علت وجود استرس‌های کاری است. Burnouشامل خستگی مفرط جسمی و روانی بلندمدت است که باعث کاهش علاقه و انگیزه در انجام بیشتر فعالیت‌های مربوط به آن حرفه می‌شود. مطالعه‌ای که توسط انجمن پزشکان اورژانس آمریکا انجام شد، نشان می‌دهد که خستگی روحی به تنهایی بهترین پیش‌گویی کننده Burnouاست و در پزشکان متخصص اورژانس بطور شایع دیده می‌شود.

       با افزایش خستگی روانی ـ جسمی به تدریج پزشکان احساس Depersonalization، سرخوردگی و پوچی می‌کنند. دید منفی نسبت به بیمار و درمان وی پیدا کرده و رفته‌رفته در صورت تداوم خستگی، رابطه بیمار ـ پزشک خدشه‌دار می‌شود. بیماران در صورت بازخورد منفی از پزشک مایوس شده و به نوبه‌خود شروع به ابراز واکنش‌های منفی و بیان احساس عدم رضایت از پزشک می‌کنند. بدین ترتیب سیکل معیوب شروع شده و ناکارآمدی در سیستم درمانی ایجاد می‌شود. بیماران احساس می‌کنند پزشک به آنها توجه لازم را ندارد و درمان آنها به درستی انجام نمی‌شود. پزشک احساس تشدید خستگی روحی و عدم رضایت از حرفه دارد. نهایتا ممکن است رفتارهای پرخاشگرایانه از هر دو سو دیده شود.

راهکارهای درمانی: استراتژی‌های تطبیقی
       خصیصه‌های اصلی پزشکان موفق و توانمند، مانند انگیزه قوی برای موفقیت، جاه‌طلبی و تلاش برای رسیدن به بهترین موقعیت، تمایل به کار طولانی‌مدت و سخت کوشیدن، همت عالی و ایده‌آل خواهی، وقف کردن زندگی و وقت برای رسیدن به علاقه و عطوفت وحس هم‌دردی با بیماران، باعث می‌شود که پزشکان به نیازهای روانی و جسمی خود بی‌توجه باشند.

پایه و اساس راهکار درمانی در موارد بروز خستگی، بر ایجاد تعادل در مدل زندگی و توجه به خود و سلامتی استوار است که در زیر به آنها اشاره می‌شود:

تلاش در جهت ارتقا سلامتی در محیط کاری
       همه پزشکان باید توانایی مدیریت و کنترل میزان کار و استراحت را در محیط کاری خود داشته باشند. باید توانایی خود را در انجام امور محوله بشناسند و بیش از حد از خود توقع نداشته باشند. مسئولیت‌های زیاد را هم‌زمان نپذیرند. از دیگران برای انجام امور درخواست کمک کنند. از پرسنل و همکاران حمایت کنند. روابط گرم و صمیمانه را در محیط کار جاری و ترغیب کنند. از موسیقی در حد امکان، از نور مناسب و محیط آرام ومطبوع در محیط کار استفاده کنند. محیط کار شخصی را به دلخواه خود تغییر دهند تا انگیزه بیشتری ایجاد کرده و از روزمرگی جلوگیری کنند. زمان‌بندی و برنامه کاری دقیق را رعایت کنند. بی‌نظمی در خواب و کشیک‌ها را با تنظیم برنامه مرتب کاهش دهند. مثلا پزشکان اورژانس که بار کاری زیادی را در همه ساعات شبانه‌روز در محیطی پراسترس دارند، بهتر است به‌صورت کشیک‌های 8 تا 12 ساعته با سیکل‌های چند شیفت روزانه یا شبانه به‌صورت محدود اما پشت سر هم انجام وظیفه کنند. بدین ترتیب سیستم بیولوژیک بدن خود را با شرایط سازگار کرده و زودتر تطبیق می‌یابد.

       پزشکان در کشیک‌ها باید توجه مناسبی به تغذیه خود به‌خصوص مصرف معقول مایعات داشته باشند. بهتر است در شیفت‌های کاری از رژیم‌های غذایی پرپروتئین و قبل از زمان خواب از کربوهیدرات استفاده کنند. در محیط کار از ایستادن‌های طولانی‌مدت بپرهیزند. برنامه ورزشی مرتب داشته باشند.

       درگیری‌ها و مشکلات کاری نباید روی مسایل خانوادگی تاثیر بگذارد و باید حداکثر تلاش را در برقراری توازن در کار و زندگی برقرار کرد. استفاده از مسافرت‌های کوتاه کمک‌کننده است. حمایت‌های خانوادگی و دوستان و همکاران در افزایش تطبیق با شرایط کاری نقش بسزایی دارد.

تصحیح و بهبود روابط فامیلی و اجتماعی
       بعضی پزشکان بسیار وقف کار و کشیک‌های خود شده‌اند. این مساله باعث می‌شود آنها از مسایل خانوادگی غافل شده و به‌تدریج با دور شدن از محیط امن خانواده، بهره‌مندی از مهر و عطوفت خانوادگی‌های خود را از دست بدهند و مشکل در برقراری روابط صحیح اجتماعی و خانوادگی پیدا کنند. توانایی ایجاد و حفظ ارتباطات صمیمی و گرم مهم‌ترین رمز هر فرمول تندرستی است. مهارت‌های برقراری ارتباط به بهترین نحو در یک محیط گرم و صمیمی همچون خانواده آموخته می‌شود.

تناسب فیزیکی
       به منظور افزایش کارایی در کشیک‌ها، داشتن یک برنامه ورزشی متناسب با سن بسیار کمک کننده است. ورزش ارتباط مثبتی با سطح رضایت از زندگی دارد. رعایت یک رژیم غذایی سالم در کنار فعالیت ورزشی باعث آسودگی خاطر بیشتر و توان کنترل استرس بالاتری می‌شود و این اثر مثبت در بسیاری از مطالعات به اثبات رسیده است. مزایای داشتن یک برنامه ورزشی آیروبیک منظم، افزایش تحمل فعالیت، تناسب سیستم کاردیووسکولار، کاهش فشار خون، افزایش لیپوپروتئین HDL، کاهش تری‌گلیسیرید، کنترل وزن مناسب، کاهش اضطراب و افسردگی، بهبود کنترل قند خون و افزایش توان جسمانی هستند.

       در حال حاضر براساس آخرین راهنماهای بالینی انجمن قلب آمریکا AHA بهترین فعالیت ورزشی آیروبیک با ایجاد فعالیت در گروه‌های عضلانی بزرگ به مدت 30 دقیقه، به تعداد6-3 بار در هفته است. این فعالیت ورزشی باید موجب افزایش ضربان قلب در حد حداقل 50 درصد ضربان قلب ماکزیمم یک فرد شود.

برنامه‌های تجدید قوا و نوسازی
       پزشکان نیاز به مدیریت استرس در حرفه خود دارند. مشاوره مناسب با روانپزشک در شرایط بحران توصیه می‌شود. استفاده از برنامه‌ها و تمرینات مدیتیشن، یوگا و راز و نیاز با خداوند در قالب آداب مذهبی خاص به افراد کمک فراوانی می‌کند. ترتیب دادن برنامه‌های منظم و سالم تفریحی رفاهی مانند گذراندن اوقات با خانواده و دوستان یا مسافرت تاثیر زیادی دارند.

       در انتها باید خاطر نشان کرد در جهت ارتقا بهداشت و سلامت جسم ـ روان در یک سیستم سلامت مجموعه‌ای از افراد دخیل هستند که هریک به تنهایی نقش بسزایی را در این امر مهم ایفا می‌کنند. برگزاری جلسات گروهی در قالب جلسات بارش افکار Debriefing می‌تواند پزشکان را از تجارب دیگر همکاران بهره‌مند کند.