تولد اولین نوزاد سالم با روش تشخیص ژنتیکی قبل از لانه‌گزینی

از سوی دیگر میانگین نرخ ناباروری در دنیا بین 12 تا 14 درصد است که کشور انگلستان با 7 درصد کمترین نرخ و آفریقا با 30 درصد بیشترین نرخ ناباروری را در دنیا دارند. آمارهای رسمی که از سوی مسؤولان کشور اعلام شده، حاکی از آن است که 20.2 درصد زوج‌های ایرانی نابارور هستند که از میانگین جهانی بالاتر است، ضمن آن که این آمارها نرخ ناباروری در مناطق شهری را ۱۹.۹ و در مناطق روستایی ۲۲ درصد نشان می‌دهد.

اختلال در تخمک‌گذاری، اختلال در لوله‌های رحمی، آندومتریوز، اختلال درگردن رحم یا رحم، مشکلات دستگاه ایمنی بدن، اختلالات مربوط به اسپرم،‌ اختلالات هورمونی و بیماری‌های عفونی و ژنتیکی از مهمترین دلایل ناباروی در کشور اعلام شده است.

ناباروری هر چند بیماری نیست؛ ولی بررسی‌های صورت گرفته بر روی زوج‌های نابارور نشان می‌دهد که ناباروری منجر به بروز بحران روحی فردی و استرس در آنها، اختلال در کیفیت روابط زناشویی، جدایی و طلاق، کاهش اعتماد به نفس، احساس طرد شدن و درماندگی و افسردگی می‌شود.

برای رفع این بحران، طی 3 دهه اخیر از سوی محققان کشور گام‌های بلندی در رابطه با تشخیص و درمان ناباروری برداشته شده است؛ به گونه‌ای که حدود 65 درصد از زوج‌های نابارور با استفاده از روش‌های درمانی ارائه شده، صاحب فرزند شدند.

پژوهشگاه فناوری‌های نوین علوم زیستی جهاددانشگاهی "ابن سینا" نیز از سال 1377 با ایجاد پژوهشکده‌هایی همچون «بیوتکنولوژی تولید مثل»، «آنتی بادی منوکلونال» و «نانوبیوتکنولوژی زیستی» تلاش کرده است تا با تحقیقات خود راهکارهایی برای درمان بیماری‌های مرتبط با ناباروری ارائه دهد.

از جمله مهمترین پروژه‌های تحقیقاتی این پژوهشگاه می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

درمان‌های خاص در حوزه ناباروری با راه‌اندازی کلینیک‌های فوق تخصصی

بررسی سوابق درمانی زوج‌های نابارور نشان می‌دهد که در برخی موارد این افراد 15 تا 25 سال به صورت متفرقه و بدون کسب نتیجه مطلوب در درمان ناباروری، تلاش کرده‌ و اکثر آنها نیز سن باروری خود را از دست داده‌اند.

به منظور کسب حداکثری شانس باردار شدن، مرکز فوق تخصصی درمان ناباروری و سقط مکرر ابن‌سینا تحت نظر پژوهشگاه فناوری‌های نوین علوم زیستی جهاد دانشگاهی _ابن سینا با همکاری مشترک مرکز ART دانشگاه USHCL آلمان از سال 1382 فعالیت خود را آغاز کرد.

به گفته دکتر آخوندی، رییس پژوهشگاه ابن سینا، کلینیک ناباروری این پژوهشگاه در زمان شروع به فعالیت خود، بیست و پنجمین مرکز خدمات ناباروری در کشور بوده و اکنون این مرکز درمانی بعنوان یکی از مراکز درمان ناباروری در کشور خدمات تشخیص و درمان ناباروری را ارائه می‌دهد.

این مرکز با 7 کلینیک «درمان ناباروری و سقط مکرر»، «درمان‌های جایگزین (اهدا)»، «سلامت جنسی»، «کلینیک اندومتریوز»، «کلینیک سلامت مادر»، «جنین و نوزاد»، «کلینیک پستان» و «خدمات پاراکلینیکی» به صورت اختصاصی به درمان سقط مکرر و عدم موفقیت مکرر در درمان ناباروری می‌پردازد.

برخی از خدمات این مرکز شامل موارد ذیل است:‌

راه‌اندازی بانک اهدا و اسپرم و انجماد بافت تخمک سه راهکار باردار شدن

هر چند که امروزه همه چیز از شکل طبیعی و تازه خارج شده و به صورت منجمد و فریز شده در آمده است؛ ولی در روزگارانی تصور این که روزی نوزاد خانواده‌ای هم از فریزر درآید، تصور محالی به نظر می‌رسید؛ ولی این اتفاق نادر در سال 91 در اصفهان رخ داد. در این رویداد خواهر دو قلوی نوزادی، 11 سال پیش از طریق انجماد جنین در اصفهان به دنیا آمد و برادر دو قلوی این خواهر با 11 سال اختلاف سن متولد شد.

بیماران مبتلا به سرطان تخمدان، سینه و رحم و یا کسانی که می‌خواهند بچه دار شدن خود را بنا به عللی به تعویق بیندازند، می‌توانند از این روش برای حفظ قدرت باروری خود استفاده کنند. علاوه بر آن با بالا رفتن سن در خانم‌ها، شانس باردار شدن آنها کمتر می‌شود؛ ولی در این روش دیگر عنصر «سن» در باردار شدن تاثیری ندارد.

بر این اساس پژوهشگاه ابن سینا اقدام به راه‌اندازی بانک اهدا کرده است که به گفته دکتر محمد مهدی آخوندی، رییس این پژوهشگاه بیش از 10 هزار جنین در بانک‌های اهدای این مرکز ذخیره شده‌اند.

راهکار دیگر این پژوهشگاه برای افزایش شانس باردار شدن به ویژه در افراد مبتلا به سرطان، راه‌اندازی بانک اسپرم بوده است. اسپرم، سلول جنسی مرد است که تولید آن همزمان با بلوغ از تکثیر و تمایز سلول‌های زایا آغاز و طی مراحل متعددی (حدود سه ماه) به اسپرم بالغ تبدیل می‌شود. تعداد، حرکت و شکل اسپرم در توانمندی مردان برای باروری نقش بسزایی دارد.

سلول‌های زایای مرد در مقابل ابتلا به عفونت‌ها، ضربه، تأثیر عوامل محیطی همانند آلودگی‌های شغلی و همچنین داروها به ویژه شیمی درمانی و اشعه درمانی بسیار حساس است و منجر به تخریب فرایند اسپرماتوژنز شده و تا مرحله توقف کامل روند تولید اسپرم، پیش می‌رود.

انجماد اسپرم و نگهداری از آن در بانک اسپرم از روش‌هایی است که امروزه در حفظ باروری مردان مبتلا به سرطان و یا افراد در معرض تخریب اسپرماتوژنز مورد استفاده قرار گرفته است که در این راستا پژوهشگاه ابن سینا در این زمینه نیز با انجام مطالعات گسترده‌ اقدام به راه‌اندازی بانک اسپرم کرده است.

این بانک با انجماد و نگهداری بافت بیضه کودکانی که تحت شیمی درمانی و اشعه درمانی قرار می‌گیرند، امکان فرزنددار شدن آنها را پس از بلوغ و ازدواج فراهم می‌آورد. انجماد نمونه‌های اسپرم در ظروف حاوی نیتروژن مایع با دمای منهای 196 درجه سانتیگراد و به‌کارگیری روش‌های پیشرفته لقاح خارجی رحمی پس از ذوب نمونه، اثرات مخرب ایجادشده بر روی سلول‌های زایای مرد را پس از شیمی درمانی و اشعه درمانی جبران می‌کند.

انجماد بافت تخمدان نیز به عنوان راهکاری برای حفظ بارداری زنانی است که با دلایل مختلف از جمله ابتلا به شیمی‌درمانی تخمدان خود را از دست می‌دهند و این موضوع نیز در این پژوهشگاه در دستور کار قرار گرفت.

در این روش بافت قشر تخمدان بدون تحریک هورمونی از طریق لاپاروسکوپی یا لاپاراتومی جمع‌آوری و در محیط پایه غنی شده با سرم به بخش جنین‌شناسی منتقل می‌شود. قبل از انجماد، بافت در قطعات مناسب برش داده شده و به ظروف حاوی ماده نگهدارنده منتقل خواهد شد. سپس توسط دستگاه انجماد قابل برنامه‌ریزی، روند انجماد صورت می‌گیرد.

استفاده مجدد از بافت تخمدان منجمد شده پس از بهبود و سلامت صاحب تخمدان ممکن است به صورت پیوند مجدد بافت در تخمدان و یا بلوغ خارج از رحمی تخمک برای فرد انجام شود.

هم اکنون تعداد زیادی از افراد مبتلا به سرطان پس از بهبود با انجام پیوند مجدد بافت‌های منجمد شده و استفاده از روش‌های کمک باروری صاحب فرزند شده‌اند.

ادامه فاز حیوانی تحقیقات با ایجاد مرکز پرورش حیوانات آزمایشگاهی

دسترسی به تسهیلات مناسب کار با حیوانات آزمایشگاهی سالم از جمله اهدافی بوده که پژوهشگاه ابن سینا بر اساس آن مرکز نگهداری و پرورش برخی از حیوانات آزمایشگاهی را ایجاد کرده است.

نگهداری و پرورش حیوانات آزمایشگاهی مختلف همچون موش صحرایی و خرگوش، اخذ انواع نمونه‌های بیولوژیک مانند خون، سرم، پلاسما از حیوانات آزمایشگاهی و انجام انواع جراحی‌های ماکروسکوپی و میکروسکوپی در حیوانات آزمایشگاهی از مهمترین وظایف و محورهای فعالیت بخش حیوانات آزمایشگاهی پژوهشگاه ابن سینا تعریف شده است.

تولد اولین نوزاد حاصل از تشخیص بیماری ژنتیکی قبل از لانه‌گزینی

بیماری سیستیک فیبروزیس یک اختلال ارثی است که می‌تواند بسیاری از ارگان‌ها از جمله ریه‌ها و دستگاه گوارش را تحت تاثیر قرار دهد. علت بروز این بیماری اختلالاتی است که در ارگان‌های ترشح کننده موکوس بوجود می‌آید. به عبارت دیگر سیستیک فیبروزیس و یا CF  یک بیماری ارثی مادرزادی در کودکان است که به صورت عفونت و درگیری سیستم‌های مختلف بدن خود را نشان می‌دهد.

شایع‌ترین عضو درگیر در این بیماری سیستم تنفسی است که بصورت سرفه‌های اولیه خود را نشان می‌دهد و به مرور سرفه‌های بیمار شدیدتر شده و حالت عفونی و چرکی پیدا می‌کند. گروهی از بیماران به تناوب دچار عفونت‌های حاد تنفسی می‌شوند. در کودکان تکرار این عفونت‌ها باعث تنگی نفس، اختلال رشد و ناتوانی در وزن گرفتن می‌شود.

سیستم گوارشی یکی دیگر از محل‌های درگیر این بیماری است که در گروهی از نوزادان به صورت علامت اولیه یبوست خود را نشان می‌دهد. در گروه زیادی از کودکان بیمار ، به علت اشکالات ترشحی غده لوزالمعده علائم سوءجذب و سوءتغذیه به صورت مدفوع زیاد و بدبو و چرب دیده می‌شود. این امر موجب اختلال در وزن‌گیری کودک و کاهش وزن خواهد شد٬ همچنین نفخ شکم و برخی از انواع کم خونی‌ها بوجود می‌آید.

اولین نوزاد سالم حاصل از تشخیص ژنتیکی قبل از لانه‌گزینی (PGD) بیماری «سیستیک فیبروزیس» در کشور در حالی متولد شد که تمام اقدامات تشخیصی و درمانی مرتبط با این موفقیت در مرکز درمان ناباروری پژوهشگاه ابن سینا انجام شده است.

تست‌های تشخیصی قبل از تولد بر روی این نوزاد که در روز 27 اردیبهشت ماه امسال متولد شده است، مؤید عدم ابتلای جنین به این بیماری بوده و در حال حاضر این نوزاد دو ماهه در سلامتی کامل به سر می‌برد.

این موفقیت حاصل تلاش و همکاری نزدیک گروه‌های مختلف تخصصی و بالینی اعم از دپارتمان‌های زنان، مردان، جنین شناسی و ژنتیک و فراهم شدن زیر ساخت‌های مناسب برای بکارگیری فناوری پیشرفته مورد نیاز این روش در مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا است. 

ارائه خدمات آزمایشگاهی در پژوهشگاه ابن‌سینا

این مرکز همچنین دارای آزمایشگاه‌هایی از قبیل اتوپسی جنین (بررسی سقط یا مرگ داخلی رحمی از نظر پاتولوژی و ژنتیک به صورت کالبدشکافی جنین مرده)، آزمایشگاه تخصصی تشخیص طبی، آزمایشگاه آندرولوژی، آزمایشگاه پاتولوژی، آزمایشگاه ایمونولوژی و فلوسیتومتری، آزمایشگاه ژنتیک مولکولی و سیتوژنتیک،‌ تعیین توالی DNA و سونوگرافی و رادیولوژی است.

فعالیت‌های آموزشی پژوهشگاه

پژوهشگاه ابن‌سینا در کنار فعالیت‌های پژوهشی و تحقیقاتی خود اقدامات گسترده‌ای در حوزه آموزشی نیز دارد که از آن جمله می‌توان به راه‌اندازی 4 رشته در مقطع دکتری تخصصی «ژنتیک پزشکی»، «بیوتکنولوژی پزشکی»، «ایمونولوژی پزشکی» و «بیولوژی تولیدمثل» و کسب مجوز پذیرش دانشجو در رشته بیولوژی تولیدمثل از سال 1395 اشاره کرد.

اخذ مجوز پذیرش دانشجوی دکتری تخصصی پژوهشی (Ph.D. by Research) از سوی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در سال 1390 از دیگر اقدامات آموزشی این پژوهشگاه است که در دو دوره فراخوان کشوری 9 دانشجو در محورهای پژوهشی «بیولوژی تولیدمثل»، «حیوانات تراریخته»، «ژنتیک پزشکی»، «ایمونولوژی تولیدمثل» و «بیوتکنولوژی کاربردی» پذیرش شدند.

درخواست و پیگیری‌های مکرر پژوهشگاه ابن‌سینا مبنی بر راه‌اندازی دوره‌های دستیاری تخصصی بالینی (فلوشیپ) در رشته‌های درمان ناباروری و لاپاروسکوپی زنان منجر به راه‌اندازی دوره فلوشیپ درمان ناباروری توسط مرکز درمان ابن‌سینا شد.

این پژوهشگاه همچنین اقداماتی برای اجرای پایان‌نامه‌های دانشجویی مقاطع تحصیلات تکمیلی مرتبط با فعالیت این مرکز تحقیقاتی کرده است. بر این اساس که پایان‌نامه‌هایی که موضوع آنها متناسب با اولویت‌های پژوهشی پژوهشگاه باشد و یکی از اعضای هیأت علمی پژوهشگاه ابن‌سینا به عنوان استاد راهنمای دانشجو منظور شود و حقوق مادی و معنوی پژوهشگاه در تمام نتایج مستخرج از پایان‌نامه رعایت شود، در این پژوهشگاه پذیرش خواهد شد.