مزاج خود را بشناسید

دانشمندان طب گیاهى معتقدند همانطوركه افراد ازحیث شكل، اندام، قد، وزن و بالاخره صورت ظاهرى تفاوت دارند، ازحیث حالت وضعیت بدنى نیز مختلف‌اند و این اختلاف به‌خاطر موادى است كه بدن، آن‌ها را مى‌سازد. ورود روزانۀ اجزا و مواد مختلف به بدن باعث به‌وجودآمدن مزاج‌هاى گوناگون مى‌شود؛ لذا مزاج ممزوجى از تركیبات مختلف است.
حالت و وضع بدنى هر فرد را مزاج گویند: براى اینكه معنى كاملى از مزاج در ذهن روشن شود باید دانست كه هركسى استعداد پذیرش بعضى از بیمارى‌ها را دارد و درمقابل، بعضى‌ها به آن بیمارى‌ها مقاوم هستند و با علم به این كیفیت، مزاج عبارت‌است از: طرز واكنش شخصى در مقابل عوامل بیمارى‌زا. در طرز واكنش اشخاص، بعضى واكنش‌ها ثابت است و بیشتر مشاهده مى‌شود و برخى واكنش‌ها متغیر است. از این واكنش‌ها مزاج فرد را مى‌توان شناخت.

تغییرات مزاج در طب با رژیم غذایى، بهداشت، كار، محل زندگى و آب‌وهوا هماهنگ است؛ لذا با رعایت آن‌ها مى‌توان انحراف مزاج از سلامت به‌سوى بیمارى را پیشگیرى كرد. مزاج ممكن است گرم، سرد، خشك و مرطوب باشد كه گرمى را به‌خاطر وجود انرژى، سردى را به‌خاطر تفرق و ضعف، رطوبت را به‌خاطر جمع‌شدن مایعات در سلول‌هاى بدن و خشكى را بیانگر حالاتى از ماده مى‌دانند.

دانشمندان قدیم معتقدند كه هركس به‌واسطۀ حالت و وضع بدنى خود، یعنى مزاجى كه در اختیار دارد، آمادۀ پذیرش یا دفع بیمارى مخصوص به خود است و براى معالجۀ آن فرد لازم است كه «مزاج او شناخته شود».

مزاج انسان در تركیب با خشكى و رطوبت و تركیب اخلاط با یكدیگر حالات مختلفی پیدا مى‌كند؛ اما در اینجا به بیان سادۀ مزاج انسان مى‌پردازیم.

مزاج‌ها عبارت‌اند از:
مزاج دموى (خون)، مزاج بلغمى‌، مزاج صفراوى (كبدى) و مزاج سودایى (عصبى).

۱. مزاج دموى (خون)
گردش خون در انسان‌هاى دموى‌مزاج، تند و سریع، نبض كامل و پر و رگ‌هاى پوست داراى التهاب خونى و پرى و سرخى و تیرگى خون است. كف دست‌ها و پهلوها گرم است. اشتهاى فراوان دارند و خوابشان عمیق و راحت است. در حالت خروج از اعتدال، رگ‌هاى چشم پرالتهاب و خونى‌رنگ و دچار منگى و سنگینى در سر مى‌شوند. مزاج دموى، مزاج گرم است.
زیادى خون و مزاج دموى را مى‌توان به‌وسیلۀ عمل حجامت یا خوردن آب انار، آبغوره، آب آلبالو، آب عناب، آب دم‌كردۀ برگ زیتون، آب زرشك، سركه، آلو، آش آلو، تمرهندى، آش تمرهندى، علف خرفه یا تخم خرفه، مغز خیار، سماق، گشنیز و اسفناج معالجه كرد.

۲. مزاج بلغمى‌
این مزاج را لنفاوى و هاضمه‌اى نیز گفته‌اند. صاحبان این مزاج داراى بدنى سرد و نرم و حركات آنان كند بوده و تنبلى در میان این افراد بیشتر است. خواب آنان سنگین و عمیق و حركاتشان با نوعى لاقیدى همراه است. رنگ صورت آنان چه سفیدپوست و چه سیاه و چه سبزه باشد، همراه با نوعى پریدگى است. چنانچه از اعتدال خارج شوند و بلغم غلبه نماید دچار ضعف و سستى و گاه نزول فشار خون و زیادتى آب دهان و درد مفاصل مى‌شوند. سفیدی روى زبان نشانۀ رسوب بلغم در دستگاه هاضمه و كبد است.
در تجمع بلغم در معده حالت تهوع ایجاد مى‌شود كه با مصرف چیزهایى ازقبیل شیرینى و نبات و شور و شیرین با هم و داروهایى مانند نعناع و زنجبیل و... بهبود مى‌یابند. مزاج بلغمى یكى از دو مزاج سرد است.
اگر بلغم غلبه كرده باشد، با خوردن زنیان، بادیان، زیرۀ سبز، زیرۀ سیاه، سیاه‌دانه، پیاز سفید، آب دم‌كردۀ تخم شوید، بابونه، شوید، ریحان، روغن زیتون، انجره، شنبلیله، سنگدان مرغ، ریشۀ جعفرى تازه كه پوست روى آن كنده شده (مغز ریشه به‌طور خام مصرف شود)، آب جوشاندۀ مرزنجوش، سوپ سبزى، نخودآب، جوشاندۀ آویشن شیرازى، آب دم‌كردۀ برگ تیول، عسل و خرماى سیاه معالجه مى‌شود.

۳. مزاج صفراوى (كبدى)
صاحبان مزاج صفراوى علائمى ازقبیل گرمى و خشكى پوست، زردى رنگ صورت و زردى سفیدى چشم دارند. معمولاً لاغراندام، اما داراى بدنى سفت و محكم هستند. خطوط چهره و استخوان‌بندى آنان نمایان است. بیشتر آن‌ها خوابى كوتاه دارند. در امور سخت‌گیر و حساس هستند و تنفس و نبض آنان سریع‌تر است. مزاج‌هاى گرم همان صفرا و خون است. مزاج‌هاى سرد بلغم و سوداست. اگر صفرا غلبه كرده است، به‌وسیلۀ آب كاسنى، آب پرتقال، آب لیموترش، گوشت مرغ، آبغوره، آش جو با عدس، گشنیز، كدو، اسفناج با آبغوره، آب گشنیز، فلوس، جوشاندۀ خاكشیر، آب زرشك، سناء مكى، تربد، سقمونیا، لیمو عمانى، بادام شیرین، چهار ترشى، لعاب اسپرزه، خرفه، آلو، آش آلو، آلبالو، كاهو، سوپ ماش، اسفناج و سوپ اسفناج مى‌توان آن را معالجه كرد.

۴. مزاج سوداوى (عصبى)
تیرگى پوست همراه با نوعى پریدگى رنگ كه به نیلى یا خاكسترى مى‌زند. سفیدى چشم، نیلى یا آبى و در مراحل حاد به تیرگى مى‌زند. گرفتگى و كدورت چهره و تیرگى روى زبان در غلبۀ سودا و آثار آن در ادرار و حالاتى ازقبیل تهوع و بى‌اشتهایى از علامات غلبۀ سوداست. افرادى حساس، عصبى و خیالاتى و بسیار متأثر از محیط هستند. اگر سودا در بدن غلبه كرده است، به‌وسیلۀ لعاب اسپرزه، انجیر، آب هویج، عرق بید، تخم خیار سبز، تخم خیار چنبر، قدومه، خاكشیر، آب دم‌كردۀ تخم كاهو، كاهو با سكنجبین، مخلوط صندل سرخ و سفید با گلاب، عرق تمشك، عرق بهارنارنج، سوپ جوجه خروس، زردۀ تخم‌مرغ، سوپ با گوشت، كباب، آب كاسنى یا عرق كاسنى مى‌توان آن را درمان كرد.

ناگفته نماند كه دستورهاى بالا و مقدار مصرف و طرز استفاده و كیفیت مصرف آن‌ها باتوجه‌به سن اشخاص و سكونت آن‌ها در اماكن گرمسیر، سردسیر، معتدل، جلگه‌اى و كوهستانى متفاوت است كه باید براى نوع دارو یا طرز مصرف یا مقدار مصرف با مشورت اهل دانش و تجربه در میان گذاشته و به دستور او مصرف فرمایید تا مطابق حالات شخص، هركدام لازم باشد، مطابق با سنین عمر و محیط زندگى دستور دهد.

ضمناً قابل ذکر است که این چهار مزاجی که معرفی کردیم، مزاج‌های ساده بودند که با ترکیب این ۴ مزاج به مقادیر مختلف، مزاج‌های جدید ایجاد می‌شود. البته بحث مزاج در طب سنتی بحث مفصلی است که ان‌شاءالله باید در جای خودش پرداخته شود.