خانم‌های تحصیلکرده، کمتر باردار می‌شوند

این در حالی است که نمودارهای مرکز آمار ایران نشان می دهد استان هایی که مردم آن از نظر اقتصادی در وضعیت مناسب تری نسبت به استان های کم برخوردار قرار دارند و امکانات رفاهی بیشتری در آنها وجود دارد، از جمله گیلان، مازندران، البرز، سمنان و تهران دارای کمترین نرخ باروری در سطح کشور هستند و نرخ باروری آنها در سطح بسیار پایین‌تری قرار دارد.

این مساله نشان می دهد در صورت تداوم روند کنونی، در آینده ای نزدیک شاهد افزایش محسوس جمعیت استان های محروم کشور خواهیم بود و همزمان روند رشد جمعیت در استان های برخوردارتر متوقف می شود. این در حالی است که در سطح جامعه نیز عمدتا خانوارهایی که از نظر اقتصادی مرفه تر هستند، نرخ فرزندآوری پایین تری دارند.

در چنین شرایطی بخش زیادی از فرزندآوری کشور توسط خانوارهایی انجام می شود که در شرایط اقتصادی نامناسبی قرار دارند و این موضوع می تواند به افزایش هرچه بیشتر جمعیت مستمندان نسبت به افراد مرفه جامعه دامن بزند و بخش زیادی از فرزندانی را که تازه متولد می شوند، از نظر امکانات رفاهی در شرایط نامناسبی قرار دهد.

همچنین نکته مهم دیگری که باید به آن توجه داشت این است که همه استان های کشور در سال های اخیر دچار دشواری های معیشتی شده اند، اما گزارشات مرکز آمار ایران نشان می دهد که از قضا در استان سیستان و بلوچستان که محروم ترین استان کشور محسوب می شود، شاهد افزایش نرخ باروری در سال های اخیر بوده ایم؛ به نحوی که از سال 96 تا 99، متوسط نرخ باروری در این استان از 3.6 به 3.7 فرزند به ازای هر زن رسیده است.

دکتر اردشیر گراوند، کارشناس علوم اجتماعی در این باره، با تاکید بر این که نرخ باروری در ایران با سطح رفاه خانوار رابطه معکوسی دارد، عنوان کرد: نرخ باروری تابع عوامل مختلفی است که مهمترین آن توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی یک جامعه است. یعنی هرچه یک جامعه مرفه تر می شود، نرخ باروری آن کاهش می یابد.

وی افزود: سلامت، اشتغال و سواد و تحصیلات زنان از جمله شاخص هایی از رفاه که روی نرخ باروری تاثیر معکوس می گذارند و هرچه سطح تحصیلات خانم ها در یک جامعه افزایش یابد، قاعدتا نرخ باروری در آن جامعه دچار افت می شود.

این جامعه شناس ادامه داد: اکنون شرایط به گونه ای است که در شرایطی که 20 سال پیش برخی زنان می توانستند در 15 سالگی صاحب فرزند شوند، در حال حاضر بخش زیادی از زنان تا 22 سالگی یا بیشتر مشغول تحصیلات هستند و عملا تا 25 سالگی فرصتی برای فرزندآوری پیدا نمی کنند. طبیعتا در جوامعی هم که شروع فرزندآوری زنان به تاخیر می افتد، نرخ باروری با کاهش مواجه می شود.

ساختار سنتی حاکم بر مناطق محروم، عامل بالا بودن نرخ باروری

گراوند در همین راستا تاکید کرد: اساسا هر چه دختران یک جامعه باسوادتر و تحصیلکرده‌تر باشند، به حقوق فردی و اجتماعی خود بیشتر اهمیت می دهند و بنابراین فرصت بیشتری برای شروع فرزندآوری خود قائل می شوند و به همین دلیل است که در استان های کم برخوردار کشور که عمدتا سطح تحصیلات زنان به نسبت استان های برخوردار پایین تر است، شاهد بالاتر بودن محسوس نرخ باروری هستیم.

این جامعه شناس، عامل اصلی کاهش نرخ باروری را توسعه اجتماعی و اقتصادی همه جانبه خانوارها دانست و تاکید کرد: بالاتر بودن نرخ باروری در سیستان و بلوچستان، جنوب کرمان و سایر مناطق محروم کشور به این دلیل است که سطح تحصیلات دختران در این استان ها عموما پایین تر است و هنوز ساختار سنتی در این مناطق بیشتر حاکم است.

همچنین به گفته این کارشناس علوم اجتماعی، در استان های کم‌برخوردارتر کشور به دلیل فقر اقتصادی و فرهنگی بیشتر، امکان برخورداری از ظرفیت های بهداشتی لازم جهت پیشگیری از بارداری برای بسیاری از خانوارها فراهم نیست و آموزش های مربوط به پیشگیری از بارداری نیز به صورت گسترده در این استان ها ارائه نشده است.  

گراوند البته در بخش دیگری از اظهارات خود روی این نکته دست گذاشت که دشواری های معیشتی سال های اخیر موجب افت شدید نرخ باروری حتی در استان های برخوردار کشور شده است، به نحوی که بخش زیادی از زوجین با وجود ازدواج کردن، توانایی فرزندآوری ندارند و همین مساله باعث شده است که 27 درصد خانوارهای ایرانی دونفره باشند.

این جامعه شناس ادامه داد: عمده خانوارهای دونفره ایرانی چون شرایط اقتصادی مناسبی برایشان فراهم نیست، بچه دار نمی شوند و اگر دشواری های معیشتی ادامه یابد، در کلانشهرهایی مثل تهران که نرخ باروری هم اکنون به حدود 1.3 فرزند به ازای هر زن رسیده است، احتمالا به زودی به زیر یک خواهد رسید.

وی درباره مهمترین عوامل کاهش نرخ باروری در ایران در سال های اخیر عنوان کرد: توسعه اقتصادی و اجتماعی خانوارها بخصوص افزایش سطح تحصیلات دختران به همراه تشدید دشواری های معیشتی در چند سال گذشته منجر به کاهش شدید نرخ باروری در ایران شده است.

تشدید آسیب های اجتماعی مناطق محروم با فرزندآوری بالاتر

در این شرایط باید توجه داشت که اساسا به دلیل بالاتر بودن نرخ باروری در استان های کم برخوردار نسبت به سطح جانشینی، در سال های آتی شاهد افزایش محسوس جمعیت این استان ها خواهیم بود، اما در استان های برخوردارتر کشور که نرخ باروری در آنها از سطح جانشینی پایین تر است، رفته رفته روند رشد جمعیت معکوس خواهد شد.

این در حالی است که اساسا در سطح جامعه نیز عمدتا خانوارهای کم بضاعت نرخ فرزندآوری بالاتری نسبت به خانوارهای ثروتمند دارند و به نظر می رسد با تداوم این روند، جمعیت کشور همان قدر که پیرتر می شود، رفته رفته فقیرتر هم خواهد شد یا حداقل تعداد فرزندان خانوارها و استان های کم درآمد از تعداد فرزندان خانوارها و استان های برخوردار بیشتر خواهد شد.

گراوند ضمن اشاره به این نکته تاکید کرد: با افزایش محسوس جمعیت در استان های کم برخوردار کشور و متوقف شدن رشد جمعیت در استان های برخوردار، ضرورتا جمعیت ایران فقیرتر نمی شود، چون جمعیت تمام استان هایی که نرخ باروری بالاتری نسبت به سطح جانشینی دارند، آن چنان بالا نیست که رشد جمعیت آنها بخواهد تاثیر مهمی روی روند کلی فقر در کشور بگذارد.

اما به گفته این کارشناس علوم اجتماعی، طبیعتا با افزایش محسوس جمعیت استان ها و خانوارهای کم برخوردار کشور، هر چقدر خدمات اجتماعی کمتری به این خانوارها ارائه شود، مشکلات آن استان ها نیز بیشتر خواهد شد و اساسا هرچه با افزایش جمعیت استان های محروم، زیرساخت‌های لازم برای توسعه اقتصادی و اجتماعی و حفظ سلامت مادران و کودکان این استان ها فراهم نشود، رفته رفته شاهد تشدید انواع آسیب های اجتماعی در مناطق خاصی از کشور خواهیم بود.

این جامعه شناس ادامه داد: شیوع سوء تغذیه و کوتاه قدی کودکان در مناطق محروم کشور از جمله آسیب های ناشی از نرخ باروری بالا در استان های کم‌برخوردار کشور هستند، اما مهمترین آسیب بالا بودن این نرخ جذب شدن فرزندان خانواده های فقیر استان های کم برخوردار به گروه های قاچاق مواد مخدر و سایر گروه های ضد امنیتی است.

وی در پایان تصریح کرد: عموما جذب نیرو در حوزه های مختلف انحرافات اجتماعی از جمله سرقت، قاچاق کالا، مواد مخدر و گروه های ضد امنیتی از جوامع فقیر انجام می شود و طبیعتا هرچه نرخ فرزندآوری در مناطق محروم کشور بیشتر باشد و امکانات رفاهی کمتری نیز به این مناطق ارائه شود، احتمال جذب فرزندان این خانواده ها به گروه های ضد امنیتی بیشتر خواهد شد.رکنا