در ارتباط با تهیه واکسن نمی‌خواهم درباره شخص یا اشخاصی بدگویی کنم، اما یقین دارم خداوند آنهایی را که موجب وقفه در کارهای علمی انستیتو رازی حصارک و تعطیلی واکسن‌سازی کشور شدند، نخواهد بخشید
شفاآنلاین>سلامت> تاکنون بیماری‌ای به بدآهنگی، سخت‌آزاری و بد پایانی کرونا در پیشینه هیچ جانداری دیده نشده که هر کدام از این ویژگی‌هایش، نیاز به نوشته‌ای جداگانه دارد. در این نوشتار به داستان پیچیده واکسن می‌پردازیم.
بقراط پدر پزشکی جهان، در دوران پادشاهان هخامنشی در یونان می‌زیسته. او بر این باور بود: «کسانی که به گونهای به بیماری‌های گندزا (عفونی) مبتلا می‌شوند، بعدا یا دوباره گرفتار این بیماری نمی‌شوند یا اگر دوباره مبتلا شوند، نوع بسیار ساده‌تر و ملایم‌تر آن را می‌گیرند. این باور همچنان وجود دارد و به وسیله بسیاری از پژوهشگران و دانشمندان تأیید شده است.
پژوهشگران با مشاهده مبتلانشدن شیردوشان به آبله (با پیدایش زخم‌های حاصل از تماس با تاول‌های پستان گاوها) و نیز با ایجاد خراش و آغشته‌کردن خراش‌ها به ذرات کوچک کبره‌های آبله‌ای و تزریق همین ذره‌ها به زیر پوست و مبتلانشدن دریافت‌کنندگان این مواد به آبله، به این نتیجه رسیدند که در همان ذرات کبره‌ها و تاول‌های گاوها موادی وجود دارد که مانند خود بیماری از گرفتاری بعدی به بیماری جلوگیری می‌کند.
با پیشرفت دانش شناخت ویروس و باکتری و دیگر ریزتنان (میکروبیولوژی)، پروتئین‌ها و چندقندی‌هایی را یافتند که با تزریق آنها اثراتی همانند تزریق آن ذرات داشته است و مانع از گرفتاری بعدی به آن عامل ویروسی، باکتریایی و یا هر ریزتن و عامل دیگری می‌شود. با این تجربیات و دانش دستگاه دفاعی، دانسته شد که این پروتئین‌ها با تحریک دستگاه ایمنی به دو صورت ممکن است از بیماری جلوگیری کنند:
یک: ترشحات به وسیله سلول‌های «بی»: پیش از ورود عامل بیماری‌زا و یا به محض ورود عامل بیماری‌زا این سلول‌ها موادی ترشح می‌کنند که عامل بیماری‌زا را فلج کرده یا می‌کشد و از هرگونه حرکت بازمی‌دارد.
دو: سلول‌هایی به‌نام «تی»: این سلول‌ها از پیدایش بیماری پیشگیری می‌کنند و به هر صورت از بیماری‌زایی آن ویروس یا باکتری یا... جلوگیری می‌شود. واکسن‌ها بر این پایه ساخته می‌شوند و تزریق آنها را واکسیناسیون می‌گویند. مهم چگونگی تهیه واکسن است که خود دانشی بسیار ظریف و دقیق لازم دارد.
ساخت درست هر واکسن 3 تا 6سال زمان می‌برد. این اقدام در دو مرحله انجام می‌شود. اول: پژوهش و یافتن است؛ کشت سلولی، کشت ویروسی، پیداکردن پروتئین‌های اثرگذارغیربیماری‌زا و بی‌عارضه ویروس. این مرحله حدود 2 تا 4سال زمان می‌برد. مرحله دوم، کاربردی یا همان پیش‌بالینی و بالینی است؛ آماده‌سازی، تزریق به حیوان، بررسی اثرات روی سلول‌های «تی» و «بی»، جست‌وجوی پایداری این اثرات و پیداشدن یا نشدن عارضه. در این مرحله، واکسن به شمار کمی داوطلب تزریق می‌شود و این تزریق‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرند تا آنتی‌بادی ساخته‌شده به وسیله سلول‌های «بی» و بازتاب سلول‌های «تی» و همچنین مدت پایداری آنها در بدن رصد شود. در ادامه واکسن به شمار بیشتری از داوطلبان تزریق می‌شود و نتیجه به سازمان غذا و داروی آمریکا گزارش می‌شود. این سازمان موظف است در یک‌ماه پاسخ دهد. بر این روند سازمان بهداشت جهانی نظارت می‌کند. این مرحله یک تا 2سال زمان می‌برد.
در ارتباط با تهیه واکسن نمی‌خواهم درباره شخص یا اشخاصی بدگویی کنم، اما یقین دارم خداوند آنهایی را که موجب وقفه در کارهای علمی انستیتو رازی حصارک و تعطیلی واکسن‌سازی کشور شدند، نخواهد بخشید؛ چراکه اگر چنین اتفاقی نمی‌افتاد حالا اوضاع واکسن‌سازی ما این نبود و کشور برای تولید واکسن به کشورهای خارجی نیاز پیدا نمی‌کرد و به‌عنوان یک صادرکننده عمده این کالای با ارزش علمی، انسانی و اقتصادی در جهان بودیم.
با همه اینها فرض می‌کنیم برای تولید واکسن کرونا، مرحله نخست روی ویروس‌های خانواده کرونا انجام شده و نیازی به تکرار هم نیست. یعنی به‌طور کلی از گام نخست چشم‌پوشی شده اما با همه اینها می‌بینیم که به هیچ وجه نمی‌توان زمان گام دوم را به کمتر از یک سال رساند. بنابراین واکسن‌هایی که به‌ویژه در سیستم‌های مجهز و پیشرفته هم ساخته شده‌اند، نمی‌توانند بدون نقص باشند؛ حتی کاربرد اضطراری آن به یک‌سال زمان نیاز دارد.
از نظر گوناگونی وانواع واکسن‌ها بر اساس یافتن و تعیین پروتئین تحریک‌کننده و چگونگی واردکردن آن به بدن به‌طور مؤثر می‌توان روش‌های زیر را نام برد. البته ناگفته نماند در هر یک از این روش‌ها اقدامات انجام می‌شود و موادی به‌نام «Adjuvant» و نیز مواد نگهدارنده (نزدیک به 11ماده) افزوده می‌شوند:
1- کاربرد همه بدنه عامل بیماری‌زا: (از این پس به جای هر عامل بیماری‌زا ممکن است کلمه ویروس به‌کار ببریم) این روش خود به دو صورت انجام می‌شود؛ یکی ویروس ضعیف‌شده و دومی ویروس کشته‌شده است. ویروس کشته‌شده را به هرکسی که لازم باشد می‌توان زد، اما زدن ویروس ضعیف‌شده محدودیت دارد و دادن آن به نوزادان، اشخاص با ضعف سیستم ایمنی، به‌ویژه زنان باردار، کسانی که داروهای ضعیف‌کننده سیستم دفاعی مصرف می‌کنند مثل کورتیکوستروئید و یا انواعی دیگر از داروهای شیمی‌درمانی و یا درمان‌های واسکولیت و کلاژن می‌گیرند، خطرناک است. گونه زنده ناتوان‌شده ممکن است اثر و پایداری بیشتر آنتی‌بادی و سلول‌های «تی» را داشته باشد اما در گروه‌های نامبرده خطرات فعال‌شدن ویروس هم کم نیست.
2- واکسن آنتی‌ژنی: در این روش، تنها یک آنتی‌ژن یا شمار بیشتری آنتی‌ژن اما غیربیماری‌زا از ویروس مربوطه به‌کار گرفته می‌شود و دستگاه دفاعی آنها را با ریزبینی بیشتری خواهد شناخت و با بازتاب بر ضد آن آنتی‌ژن‌ها عملا واکسن اثر خود را خواهد کرد.
3- واکسن توکسوئید: میکروب تعدادی از بیماری‌ها مانند دیفتری و کزاز، خود و یا آنتی‌ژن خاصی از آنها بیماری را ایجاد نمی‌کنند بلکه توکسین (سم) آنهاست که بیماری‌زاست؛ از این‌رو واکسن برضد توکسین که همان سمی است که اثر توکسینی آن گرفته شده و به‌نام توکسوئید (همانند سم) می‌شناسیم، تزریق می‌شود.
4- واکسن کنژوگه: پوشش‌های پلی‌ساکاریدی (چندقندی) شمار زیادی از میکروب‌ها توان بیماری‌زایی‌های بسیار سخت دارند، اما آنتی‌ژن‌های پرتوانی نیستند؛ از این‌رو با اضافه‌کردن موادی دیگر، بر اثرات آنتی‌ژنیک آنها افزوده می‌شود و دستگاه ایمنی با ورود جزئی از این ترکیب یعنی چندقندی بیماری‌زا عکس‌العمل به خرج داده و عامل بیماری‌زا را فلج کرده یا می‌کشد. (خوب است بدانیم مواد کنژوگه، اضافه شده، معمولا توکسوئیدهای دیفتری و کزاز هستند.)
5- واکسن‌های ذره‌هایی همانند ویروس: با از بین بردن ویژگی بیماری‌زایی ویروس، ذرات آن را در ساخت این واکسن به‌کار می‌گیرند. این واکسن مشابه ویروس است و اثرات آنتی‌ژنی دارد، بدون اینکه توان عفونی‌کردن بدن را داشته باشد.
6- واکسن بازترکیبی: پروتئین با اثر آنتی‌ژنی و بدون توان بیماری‌زایی ویروس را به دی‌ان‌ای سلول زنده موجود دیگری وارد می‌کند که آن موجود دیگر، آنتی‌ژن را به مقدار زیاد می‌‌سازد. نخستین‌بار برای ساخت واکسن هپاتیت «بی» با واردکردن آنتی‌ژن سطحی ویروس هپاتیت «بی» به دی‌ان‌ای گونهای از قارچ، واکسن هپاتیت «بی» را ساختند و از آن پس واکسن‌های زیادی با این روش ساخته شده است.
7- واکسن با آنتی‌ژن هسته‌ای: در این روش به دو صورت و با استفاده از دی‌ان‌ای یا از آر‌ان‌ای ویروس واکسن می‌سازند. ساخت واکسن با استفاده از دی‌ان‌ای، نیاز به استفاده از فن ویژه‌ای به نام الکتروپوریشن دارد که تاکنون برای ساخت ویروس انسانی از این روش استفاده نشده و البته کار ساده‌ای نیست.
9- واکسن ویروس بُردار یا واکسن با ویروس بَرَنده: در این روش آنتی‌ژن ویروسی را که قرار است واکسن آن را بسازیم به ویروسی که در حقیقت میزبان تکثیر و عامل انتقال (حمال) آن است، تزریق می‌کنیم، سپس ویروس ناقل را به شخص مورد نظر می‌زنیم. (ویروس ناقل معمولا بی‌خطر و از آدنوویروس‌ها انتخاب می‌شود که موجب سرماخوردگی‌های معمولی و ساده می‌شود.) ممکن است از ویروس زنده در حال تکثیر استفاده شود که در بدن شخص واکسینه‌شده بر تعداد خود این ویروس، افزوده می‌شود و خواه ناخواه آنتی‌ژن‌ها نیز مرتبا زیاد شده و سیستم دفاعی بدن را تحریک می‌کنند. در مورد تزریق آنتی‌ژن به نوع ویروس بَرنده که تکثیر نمی‌شود، با تزریق آن به شخص این تحریک فقط به اندازه آنتی‌ژن‌های کاشته‌شده در ویروس خواهد بود. پیداست که با روش نخست، از زیادشدن زمان دراز زنده‌‌بودن ویروس میزبان نمی‌توان آسوده‌خاطر بود. (البته با گذشت زمان بازتاب سیستم دفاعی شخص با آنتی‌بادی‌ها و سلول‌های «تی» ویروس میزبان و مهمان را از میان خواهد برد.) خوب است درباره واکسن‌هایی که با وجود نقص‌هایی اجازه مصرف به‌عنوان اورژانس دارند، آگاهی داشته باشیم:
1- Pfizer-BioNTech = mRNA
2- Moderna = mRNA
3- Johnson & Johnson, Janssen = Viral vectored Vaccine
4- Astrazeneca and Indian brand, Covishield = Adenovirus Vectored Vaccine
5- Sputnik (Russian) = Adenovirus Vectored Vaccine
6- CubanSoberana, Abdala, and Mambisa +at least two others = Viral Vectored Vaccines
By: S A Raissadat (MD. MPH.Infectious Diseases Specialist) = Tehran University.MScCTM = London University.Emeritus Professor = Teheran University
با همه نقص‌های هر یک از واکسن‌ها با توجه به ویژگی‌های گفته و ناگفته‌های بیماری کرونا، صلاح جامعه و خود ماست که حتما در اولین زمان ممکن واکسن بزنیم و به امید واکسن‌های کامل ننشینیم.ابوالقاسم رئیس‌سادات- متخصص عفونی/ روزنامه همشهری
نظرشما
آخرین اخبار