مانند بسیاری از اسباب فناوری، استفاده از
این فناوری نوین ارتباطی نیز دارای محاسن و معایبی است که متاسفانه به
واسطه عدم آگاهی و شناخت نادرست، معایب آن بیش از محاسنش است و کاربران و
اطرافیانشان را با مصائب زیادی مواجه کرده که در این میان تیغ برنده
استفاده نامناسب از فضای مجازی، بیش از هر گروه دیگری، زیر 18 ساله‌ها را
نشانه رفته است؛ نوجوانانی که نه‌تنها مانند بسیاری از مخاطبان این فضا،
روش‌های استفاده از آن را بلد نیستند بلکه به واسطه کنجکاوی‌های بسیار
متمایلند سری به ناکجاآبادها بزنند تا شاید بتوانند پرده از عالم مکشوفات
خود بردارند و این مهم، دو صد چندان بر نگرانی والدین و متصدیان تربیتی و
آموزشی می‌افزاید.
چندی پیش در نشریات روز، از زبان سخنگوی سازمان ثبت‌احوال به نقل از سازمان فناوری اطلاعات، آماری از کاربران تلگرام اعلام شد که نشان می‌داد استفاده از این نرم‌افزار پیام‌رسان در تلفن‌های همراه، به محبوبیت عجیبی بین نوجوانان دست پیدا کرده است.
«تلگرام در کشور 14 میلیون عضو دارد که 82 درصد کاربران آن زیر 18 سال هستند؛ البته درباره تعداد کاربران تلگرام، تاکنون آمارهای متنوعی ارائه شده، اما اگر همین آمار 14 میلیون کاربر تلگرام را بپذیریم، با یک حساب و کتاب ساده می‌توان به این نتیجه رسید که حدود 11.5 میلیون نفر از کاربران تلگرام در ایران، زیر 18 سال هستند.»
بدون این آمار رسمی و تنها با نگاهی کنجکاو و تیزبین به فضای جامعه، خانواده، مدرسه و حتی مهمانی‌های دورهمی می‌توانیم به راحتی شاهد استقبال و علاقه میلیونی نوجوانان به این شبکه پیام‌رسان شویم.
اگر نگاه سوگیرانه و قضاوت‌گرانه مثبت و منفی خود را به پدیده تلگرام کنار بگذاریم، می‌توان با صراحت چنین اذعان کرد که تلگرام این فضای مجازی بسیار پرجاذبه برای نوجوانان، به نوعی توانسته سبک زندگی نوجوانان و جوانان ایرانی را دگرگون کند که همین تغییرات و تحولات عمیق وبه یکباره نیازمند تحلیل و بررسی بسیار است. این که چرا نوجوانان ایرانی به جای بازی، تحرک و ورزش با هم‌نسلانشان و گفت‌وگو و مصاحبت با اطرافیان خود ترجیح می‌دهد در گوشه خانه کز کند و در تلگرام غرق شوند؟! تلگرام به عنوان پدیده‌ای جدید در زندگی نوجوانان عصر حاضر، مقوله‌ای بسیار قابل بحث است که نه‌تنها، علاقه‌مندی‌ها و خواسته‌های نوجوانان امروزرا از نوجوانان نسل‌های قبل متمایز می‌کند، بلکه باعث شده دیدگاهشان نسبت به زندگی متفاوت شود و به دنبال اهدافی باشند که شاید به اندازه سر سوزنی در ارتقا و پیشرفت زندگی آینده‌شان نقشی نداشته باشند.
ذهن کنجکاو نوجوان در ناکجادآباد اطلاعاتی
احسان 15 ساله می‌گوید: تلگرام برنامه جالبی است به‌خصوص برای من که ذهنم پر از سوال است، اما حوصله مطالعه کتاب‌های متعدد را ندارم. الان به‌راحتی می‌توان در هر گروه یا کانالی عضو شد و کسب اطلاعات کرد، مطالب معمولا از منابع علمی بوده یا خلاصه کتاب‌هایی است که کاربر می‌تواند خیلی سریع و بدون اتلاف وقت، چکیده یک متن را در چند سطر به‌طور گویا و شفاف دریافت کند، این گروه‌ها بسیار خوب هستند، تازه در همین جست‌وجوها می‌توانید درباره موضوعاتی که حتی شاید به ذهنتان هم خطور نکرده است، کسب آگاهی کنید و بی‌تردید این یکی از شگفتی‌های این عالم مجازی است!
کنجکاوی و ذهن پرسشگر داشتن یکی از خصیصه‌های دوران نوجوانی است و بسیاری از والدین و مربیان، نوجوان را با این خصیصه می‌شناسند و حتی بیان می‌کنند سن نوجوانی یعنی سن کنجکاوی. حال همین نوجوان پویا و کنجکاو کشف حقیقت، با دسترسی به اینترنت و نرم‌افزارهای پیام‌رسان، به‌دنبال یافتن پاسخ پرسش‌‌هایش از این منبع اطللاعاتی به آن منبع اطلاعاتی سفر می‌کند که در میان همین جست‌وجوی‌های بی‌امان و بی‌حد و مرز است که ممکن است با مشکلات زیادی نیز مواجه شود که زودباوری نوجوان یکی از این مشکلات محسوب می‌شود.
روان‌شناسان معتقدند نوجوانان بیش از هر گروه سنی در معرض زودباوری قرار دارند و حتی به جرات می‌توان اذعان کرد زودباوری بخشی از ذات نوجوان است، چه‌بسا من و شمای بزرگسال، هنگام جست‌و‌جو در اینترنت، بنابر تجارب خود، می‌دانیم بسیاری از مسائلی که مشاهده می‌کنیم درست نیست و به‌طور قطع نیز پذیرفته‌ایم نباید به همه آنچه که می‌بینیم اعتماد کرده و آنها را باور کنیم، اما نوجوانان چنین نیستند، چراکه آنها به تجربه و بلوغ فکری کاملی نرسیده‌اند و به همین دلیل نیز هر آنچه را که می‌بینند و می‌شنوند، بی‌هیچ تفکر و تاملی باور می‌کنند و می‌پذیرند.
از سوی دیگر، ارسال اطلاعات در شبکه‌های مختلف اجتماعی یا مجهز شدن هر یک از این شبکه‌ها به تجهیزات متعدد پیشرفته برای پیام‌رسانی این مشکل را چند برابر کرده است، مثلا تشکیل گروه‌ها یا کانال‌ها که معمولا برای اطلاع‌رسانی و تبلیغات در برنامه تلگرام تعبیه شده‌اند، اتفاقی است که این روزها به کرات و با سیری پیشرونده در این فضای مجازی اتفاق می‌افتد. اطلاعات بدون حساب و کتاب و بدون این‌که فرد به دنبالشان باشند، ارسال می‌شود و این مورد بسیار آسیب‌زا خواهد بود. وقتی نوجوان درباره برخی اطلاعات، کنجکاو نیست، اما به واسطه عضویت در شبکه مجازی در معرض اطلاعاتی قرار می‌گیرد که نه‌تنها در درستی و نادرستی آنها شک و تردید است بلکه گاه حتی مناسب سن او نیست.
تلگرام و چت‌های آتش و پنبه‌ای
سارا 18 ساله همراه دوستش سمیرا در مورد تلگرام می‌گویند: یکی از مزیت‌های تلگرام یا سایر شبکه‌های اجتماعی این است که بدون هیچ مشکل و ترسی، از راه دور و در حد چت، می‌توانی با دوستان ارتباط برقرار کنی و با روحیات و خصوصیات آنها آشنا شوی. اگرچه برخی از دوستانمان از این طریق توانسته‌اند با پسران ارتباطات عمیق‌تری برقرار کنند و گاه حتی آشنایی‌شان را به ازدواج ختم کنند، اما من و دوستم معتقدیم در سن و سال ما، قناعت کردن به چت کفایت می‌کند، زیرا هنوز نابلد راه هستیم و ممکن است دچار آسیب شویم، مثلا یکی از همکلاسی‌های ما با فردی آشنا شد، حتی قرار ازدواج با هم گذاشتند، اما بعدها متوجه شدند، آن فرد متاهل است و دو بچه نیز دارد و حالا دوست ما افسرده و غمگین است.
نیاز به دوستی و برقراری ارتباط اجتماعی به هر شکل و عنوانی، گاه با اقتضائات رشدی نوجوان مطابق می‌شود، چرا که اکثریت نوجوانان در این سن، دوست دارند ساعت‌های طولانی را با دوستان خود معاشرت کنند، گپ بزنند و گفت‌وگو کنند و چه‌بسا تلگرام، پاسخگوی این نیاز است و آن را به‌خوبی مرتفع می‌کند. با عضویت در این شبکه، نوجوانان می‌توانند ساعت‌های متمادی به دور از چشم والدین یا مخالفت آنان با دوستانشان صحبت کنند، برای هم لطیفه تعریف کنند یا فیلم و آهنگ بفرستند، اگرچه گاهی هم این دوستان منتخب از جنس مخالف می‌شوند و نوعی دیگر از ارتباط را رقم می‌زنند. بیداری غریزه جنسی در نوجوانی باعث می‌شود نوجوان از طریق همین ارتباطات مجازی، تا حدی هرچند ناقص ارتباط با جنس مخالف را تجربه کند.
بسیاری از نوجوانان با استفاده از امکانات و تکنیک‌های چت‌روم تلگرام، بدون آن که هویت خود را فاش کنند یا شناخته شوند، با جنس مخالف ارتباط می‌گیرند و با ارائه تصویری مطلوب و قابل پذیرش، خود را از منظرگاه جنس مخالف مورد محک و سنجش قرار می‌دهند که این دقیقا یکی از مهم‌ترین مطالبات نوجوانی است و معمولا همه نوجوانان در این برهه زمانی مایلند بدانند از نگاه جنس مخالف چگونه به نظر می‌آیند و آیا به لحاظ یک زن یا مردی که فعلا فقط شمایی از بزرگسالی را به خود گرفته‌اند از جانب جنس مخالف مورد قبول و پذیرش هستند یا خیر. اگرچه ارتباطات مجازی، گاه صورت حقیقی به خود می‌گیرند، اما معمولا نوجوانان ترجیح می‌دهند با آزادی زیاد بدون نیاز به سرمایه‌گذاری عاطفی عمیق و با کمترین ریسک ارتباطات متنوعی را تجربه کنند، اگرچه برخی از آنان در ادامه همین مسیر، مرتکب خطا شده و بدون توجه به عواقب این مسیر، اشتباه پیش می‌روند و متحمل آسیب‌های متعددی می‌شوند؛ کم ندیده و نشنیده‌ایم که چگونه برخی از نوجوانان، به‌خصوص دختران، از دوستان مجازی خود فریب خورده‌اند و روح و جسم‌شان را به نازل‌ترین قیمت به دست‌های آلوده و نگاه‌های هوس‌آلود نارفیقان مجازی فروخته‌اند.
از سوی دیگر سطحی و موقت بودن روابط معمول آشنایی‌های تلگرامی، گاه به بروز ناراحتی در نوجوانان منجر می‌شود. نوجوانان در فضای مجازی به دنبال یافتن دوستان خوب و حفظ رابطه خود هستند، اما وقتی با همراهان سطحی و موقت مواجه می‌شوند، که به‌راحتی با فشار دادن دکمه بلاک، بدون هیچ‌گونه ردپایی و حتی بدون گفتن خداحافظی برای همیشه محو و ناپدید می‌شوند، نه‌تنها احساس تشویش و نگرانی می‌کنند بلکه هضم این مساله نیز برایشان بسیار سنگین تمام می‌شود. چه بسا شاید از نظر ما بزرگ‌ترها، که از سطح احساسات و تعهدات بالایی برخورداریم، ارتباطات فضای مجازی زیاد جدی گرفته نشود و تا حدی نیز تخیلی به نظر آید، بنابراین خداحافظی‌های یکباره چندان آسیب‌زا قلمداد نمی‌شود و چه‌بسا چنین وضعیتی را به مانند یک فیلم تلویزیونی و سینمایی می‌بینیم که اگرچه به لحاظ احساسی درگیرمان می‌کند، اما در نهایت فقط یک برنامه تلویزیونی است که نباید آن را جدی و مهم دانست؛ اما همین وضعیت، یعنی کنار کشیدن به یکباره و بدون توضیح، از نظر نوجوانانی که مشتاق یافتن دوستان خوب هستند و در این رابطه به دنبال مسائلی همچون صمیمیت، اعتماد و وفاداری حساس هستند، به بدبینی و نومیدی مشکل‌سازی بدل می‌شود.
اعتیاد از نوع تلگرامی
سینا پسر 15 ساله‌ای است که مدت زمان طولانی از اوقات روزانه و گاه حتی شبانه اش را در فضای تلگرام سر می‌کند.
او می‌گوید: دچار وسواس شده‌ام، هر لحظه باید صفحه تلگرامم را چک کنم، حتی اگر فیلم و پیامی نیز دریافت نکرده باشم. آنقدر به این فضا عادت کرده‌ام که اگر نیمه شب هم از خواب بیدار شوم حتما باید صفحه تلگرامم را ببینم. گوشی‌ام را به‌طور مخفیانه به کلاس درس می‌برم و به بهانه آن‌که می‌خواهم چیزی از کیفم بردارم، پیام‌های تلگرامی‌ام را بررسی می‌کنم. بابت این مساله با والدینم درگیر شده‌ام، حتی یک بار پدرم موبایلم را از من گرفت، اما وقتی با ناراحتی بسیار من مواجه شد، آن را به من بازگرداند. خودم می‌دانم معتاد تلگرام شده‌ام و استفاده مفرط از آن باعث افت تحصیلی، کم شدن ارتباطات و صمیمیتم با دیگران شده است، اما چاره‌ای نمی‌بینم و بدون او نمی‌توانم زندگی کنم. حاضرم گرسنه بمانم، اما لحظه‌ای از این یار شفیق دور نیفتم!
از آنجا که تلگرام و وابستگی به آن، بسیاری از نیازهای نوجوان را ارضاء می‌کنند، احتمال اعتیاد به آن بسیار است. جذابیت‌های بی‌شمار این فضای مجازی تمامی نوجوانان را در معرض خطر قرار می‌دهد و باعث می‌شود میزان کاربری آنها از این فضا افزایش یابد و راه را برای ابتلا به مصرف‌گرایی مفرط و اعتیاد به آن باز کند. بسیاری از نوجوانان به‌طور وسواس‌گونه‌ای گرفتار تلگرام شده‌اند، اما واقعیت این امر از نظرگاه والدینشان کاملا مستتر است. کاهش اشتها، خستگی شدید، تغییر در عادات خواب مانند بیداری زودهنگام یا بیدار ماندن تا پاسی از شب، افت ظاهری بهداشت، نافرمانی و عصیان، پرخاشگری، وابستگی افراطی به دوستان مجازی، مواجهه با مشکلات تحصیلی، تکذیب و دروغ گفتن درباره میزان زمان استفاده از تلگرام و... از جمله نشانه‌های نوجوان معتاد به تلگرام است.
والدین باید گوش به زنگ باشند و با مشاهده کوچک‌ترین علائم خطر به فکر چاره‌ای برای حل مساله بیفتند. اگر چه بسیاری از مطالعات نشان داده است برخی از جوانان معتاد به تلگرام، قربانی بی‌چون و چرای این فضا هستند، چه‌بسا مشکلات موجود در زندگی واقعی و ناتوانی در حل و فصل آنها باعث می‌شود آنها مفری جز این فضا برای خود نیابند و با پناه بردن به آن سعی کنند هیجاناتشان را کنترل و تخلیه کرده یا درصدد در خواست کمک و مساعدت برآیند.
انزوای همیشگی
سرش پایین است و هوش و حواسش به آن صفحه موبایل، هیچ‌چیز نمی‌بیند و نمی‌شنود، بارها صدایش هم کنی، نمی‌شنود و عکس‌العملی نشان نمی‌دهد، انگار کور است و هیچ نمی‌بیند جز دیدن آن صفحه کوچک جادویی. خانه که باشیم اتاقش را ترجیح می‌دهد و وقتی به مهمانی دعوت شویم یا بهانه نرفتن می‌گیرد یا اگر همراهی‌مان کند حتما گوشه‌ای از خانه میزبان را انتخاب می‌کند و تک و تنها باز با آن موبایل که دنیای اوست سرگرم می‌شود. هر وقت که بپرسی کجا هستی و چه می‌کنی حتما به صفحه تلگرامش اشاره خواهد کرد.
امروزه تلگرام جای دوستان و نزدیکان را گرفته و در حقیقت جایگزین روابط دوستانه و فامیلی شده است. نوجوانان شاید به اجبار والدینشان در محافل خانوادگی و اجتماعی حضور یابند، اما به‌طور واقع در همان محفل اجتماعی، فعالیت اجتماعی خود را کنار گذاشته و به فعالیت‌های فردی روی می‌آورند و با دوستان مجازی یا سرگرمی‌های مختص به خود مشغول می‌شوند و این دامنه‌ای از شروع فردگرایی است که اندک‌اندک بساط گسترش خود را ارزانی می‌کند و به مرور موجب فردگرایی مفرط نوجوان می‌شود.
روان‌شناسان معتقدند تمایل افراطی نوجوانان به فردگرایی با گذشت زمان، به‌طور کاملا مرموز و موذیانه‌ای موجب تبلور افسردگی و انزوای اجتماعی در نوجوان می‌شود، اگر چه شاید خود نوجوان نسبت به آن آگاه نباشد یا در صورت آگاهی آن را تاءید نکند.
چشمپوشی والدین به پاتوق‌های تلگرامی
روزگار تغییر کرده و رسم فرزندپروری هم شکل و شمایلی دیگر به خود گرفته است، والدین دیروز تا کودکشان نوجوان می‌شد، دورادور هوایش را داشتند و از رفقا و دوستانش می‌پرسیدند و به هر دری می‌زدند از علایق و سرگرمی‌های فرزندشان مطلع شوند تا اگر احتمال خطایی دارد تا دیر نشده مانع از بروز آن شوند؛ والدین دیروز، به‌خصوص آنهایی که پسردار بودند گرداگرد شهر، کوچه به کوچه گاه حتی با در بوق و کرنا کردن به اطرافیان هشدار می‌دادند فرزندشان نوجوان شده، ممکن است او را هنگام خطا نبینند، اما دیگران مواظب او و رفتارهایش باشند و به وقت لزوم آنها را خبردار کنند و وای از روزی که چشمانشان به خطایی از نوجوان روشن می‌شد و...
روزگار نوجوانی، جوانان و میانسالان امروز
بسان آنچه که گفته شد، گذشت، روزگاری که با روزگار نوجوانی امروزی‌ها از
زمین تا آسمان فرق دارد! امروزه جدیدترین کنج‌های خیابان، گذرگاه‌ها و
میدان‌گاه‌هایی که زمانی پاتوق نوجوانان بود را می‌توان در چاردیواری
خانه‌هایافت. یک گوشی همراه مجهز به اندروید، اینترنت و عضویت درشبکه‌های
مجازی، پاتوق شبانه‌روزی نوجوانان است که صد البته مضرات آن کمتر از
پاتوق‌های واقعی نیست. البته جالب‌تر آن‌که حساسیت و نگرانی والدین امروزی
به این مدل پاتوق‌ها بسیار کمتر از نگرانی والدین دیروزی است. انگاری این
پاتوق‌ها را پذیرفته‌اند و نسبت به آن احساس خطر نمی‌کنند، حتی گاهی خود
مشوق حضور فرزندشان در این فضاها می‌شوند! متاسفانه بسیاری از والدین در
خواب خرگوشی‌اند و چشم به واقعیت علنی مخرب و آسیب‌زای این فضاها بسته‌اند،
گویی دوست دارند نبینند و نشنوند آنچه دیدنی و شنیدنی است،چراکه ممکن است
به‌خاطر بینایی و شنوایی دچار زحمت شوند. در اولین اقدام برای مواجهه با
تلگرام‌گرایی نوجوانان لازم است گوش والدین را با این جمله نوازش دهیم:
«لطفا بیدار شوید، نوجوانانتان در خطرند.»جام جم آنلاین
نسرین صفری - روان‌شناس و مدرس دانشگاه
